Sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti kurs ishi mavzu: “Tariхi Tabariy” asarida Markaziy Osiyo tarixi

1.2. Markaziy Osiyo tarixini o’rganishning ilmiy ahamiyati
Markaziy Osiyo tarixini o’rganish barcha davrlarda ilmiy ahamiyat jihatidan muhim hisoblangan. Bu borada juda ko’p olimlar ilmiy ishlar olib borganlar. Markaziy Osiyo tarixini o’rganish xususida olimlarining fikri haqida keltirib o’tamiz.
“Eramizning 800-1100-yillarigacha Markaziy Osiyo mintaqasi jahon madaniyatining markazi boʻlib, Yevropa, Yaqin Sharq va Osiyoning, jumladan, Xitoy va Hindistonning asosiy sivilizatsiyalariga salmoqli hissa qoʻshgan, desak mubolagʻa boʻlmaydi”⁴,- dedi Frederik Starr, u Markaziy Osiyo-Kavkaz instituti raisi va Jon Xopkins universiteti Ilg'or xalqaro tadqiqotlar maktabi tadqiqotchi professori va Kennan instituti asoschi kotibi. 2007-yil 4-dekabrda Kennan institutidagi ma’ruzasida Starr Markaziy Osiyodagi madaniy va intellektual gullab-yashnashni tasvirlab berdi, u ko‘plab sohalarda tarqalib, mintaqani “to‘g‘ridan-to‘g‘ri dunyoning markazi”ga aylantirdi.
Starrning ta'kidlashicha, u muhokama qilayotgan mintaqa Afg'oniston, Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va Turkmanistonni, shuningdek, Sharqiy Eron, G'arbiy Xitoy, Shimoliy Pokiston va Hindistonni qamrab oladi. Muhokama qilinayotgan davr mobaynida bu yerlarda yirik savdo yoʻllari kesib oʻtgan va sanʼat va fanning turli sohalarida doimiy madaniy va intellektual yutuqlarga erishgan buyuk imperiyalar mavjud edi. Mintaqada matematika, astronomiya, adabiyot, tilshunoslik, siyosatshunoslik, din va arxitektura rivojiga katta ta'sir ko'rsatgan ko'plab tarixiy shaxslar paydo bo'ldi. Masalan, hozirgi O‘zbekiston hududida tug‘ilgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy algebra fanining asoschisi sifatida tanilgan va algoritmning nomi hisoblanadi. Yetakchi shoir Umar Xayyom ham kub tenglamalarning barcha shakllarini aniqlash va yechish orqali matematikaga o‘z hissasini qo‘shgan. Oʻrta Osiyo olimlari astronomiya va kartografiyada katta yutuqlarga erishdilar. Starr ta'kidlaganidek, ko'plab buyuk forsiyzabon shoirlar hozirgi Erondan emas, balki Markaziy Osiyodan bo'lgan. Abu Nasr Forobiy "eng birinchi musulmon faylasufi va faylasuflar falakida Arastudan keyin ikkinchi o'rinda turadi" deb ta'kidlagan. Starr aytib o'tganlarning ko'pchiligi bir nechta sohalarda faol bo'lgan. “Bular haqiqatan ham, menimcha, juda ko'p fanlar bo'yicha g'ayrioddiy samarali, g'ayrioddiy serhosil, ijodkor daholar edi, ularning barchasi Fransiyadan taxminan bir yarim baravar katta hududda bir-biridan bir necha yuz yil ichida paydo bo'lgan” - dedi u.
Starr ushbu madaniy va intellektual fermentning to'rtta mumkin bo'lgan sababini aniqladi. Birinchidan, mintaqa boylikdan tashqari g'oyalar va bilimlarni tarqatuvchi yirik savdo yo'llari ustida joylashgan edi. Ikkinchidan, mintaqada yirik shaharlar, jumladan, Afg‘onistonning shimolidagi Balx shahri joylashgan bo‘lib, Balx shahri “X asrda0gi dunyodagi eng buyuk shahar” deb atalgan. Uchinchidan, mintaqada katta boylik to'planishini rag'batlantirgan buyuk imperiyalar vatani bo'lgan, ular homiylik rivojlanishi uchun ideal sharoitlarni ta'minlagan. To'rtinchi omil mintaqadagi dinlarning katta aralashmasi edi. Zardushtiylik, yunon politeizmi, hinduizm, buddizm, iudaizm, nasroniylik va islom mintaqada paydo bo'lgan yoki katta iz qoldirgan.
Markaziy Osiyoning oltin davri nima uchun tugaganiga turli izohlar bor, deydi Starr. X asrda Amir Temur davriga kelib, Oʻrta Osiyo uygʻonishini qoʻllab-quvvatlovchi koʻplab omillar oʻz-oʻzidan yoʻq boʻlib ketdi, deydi u. Buyuk imperiyalar, jumladan Temuriylarning imperiyasi ham uzoq davom etmadi. Chegaralar sonining ko'payishi natijasida O'rta Osiyo orqali o'tadigan yo'llar bo'ylab savdo qimmatlashdi va portugallar kabi savdogarlar muqobil yo'llarni izlashga qaror qilishdi. San'at va fanlarga homiylikning buyuk an'analari zarar ko'rdi. Diniy plyuralizm ham sekin pasayib ketdi. Milodiy 1100- yilga kelib, atrof-muhit ko'plab dinlar ta'siri ostida bo'lgan madaniyatdan islom hukmronlik qiladigan madaniyatga aylandi. Nihoyat, Islomning o'zida jiddiy yoriqlar katta ahamiyatga ega bo'la boshladi. Pravoslav e'tiqodiga tobora ko'proq e'tibor qaratildi.
Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining ajoyib yutuqlariga qaramay, G'arbda ko'pchilik bu tarixdan bexabar. O'sha davrning ko'plab buyuk madaniyat va intellektual arboblari boshqa sivilizatsiyalarga mansub deb noto'g'ri ta'riflangan. Starr ta'kidlaganidek, u tilga olgan asarlarning ko'p qismi arab yoki fors tillarida yozilgan va ularning mualliflari ko'pincha arablar yoki forslar deb noto'g'ri talqin qilingan. Starrning fikricha, Markaziy Osiyo rolining nisbatan noaniqligining yana bir sababi - Sovet Ittifoqidan tashqarida deyarli hech kim Markaziy Osiyoning klassik tarixiy shaxslarini tadqiq qilgan yoki targ'ib qilgan sovet davri merosidir.
Starr bu davr haqida xabardor bo'lmaganiga qaramay, bu bugungi dunyo uchun juda mos ekanligini aytdi. Beshta sovet davlati va Afg‘oniston o‘z tarixiy merosini qayta kashf qilish jarayonida. G'arb davlatlari uchun mintaqa tarixini tushunish muhimdir, chunki ular Markaziy Osiyo mamlakatlariga bugungi dunyoda muhim masalalar bo'yicha maslahat beradilar. Uchinchidan, O‘rta Osiyo dunyosi g‘oyalar, dinlar va katta iqtisodiy imkoniyatlar qozoni edi. Starrning fikricha, erkin savdo bu dunyoni vujudga keltirdi va asosiy savdo yo'llarining yopilishi uning halokatiga olib keldi. Nihoyat, Starrning qayd etishicha, Markaziy Osiyo misoli insoniyat erishgan buyuk yutuqlarni ta'kidlaydi.