Sharq va G’arb falsafasining vujudga kelishi, rivojlanish tarixi

Даосизм – Хитойнинг кадимий фалсафий таълимоти

• Даосизм – Хитойнинг кадимий фалсафий таълимоти, оламнинг тузилиши ва мавжудлиги
• (яшаши)ни тушунтиришга ва инсон, табиат, коинот юриши керак булган йулни
• топишга ҳаракат килади. Бу таълимот асосчиси Лао Цзи (Кекса Устоз) – мил. авв VI – V аа.
• яшаган. Асосий манбалари - "Даоцзин" ва «Дэцзин»фалсафий ёзмалар (трактатлар),
• биргаликда «Даодэцзин» деб номланади.

• Асосий тушунчалар

• "Дао " – иккита маънога эга: биринчидан, бу
• инсон ва табиат ўз ривожланишида ўтиши керак
• бўлган йўл, оламнинг борлигини таъминлаб
• берувчи умумбашарий қонун;
• иккинчидан, бу бутун олам яралган субстанция,
• энергетик бўшлиқ бўлган биринчи борлиқ.

• "Дэ" – тепадан берилуви неъмат; биринчи борлиқ
• «Дао»ни оламга айлантирган энергия.

• Даосизм фалсафасининг асосий ғоялари

• Оламда ҳамма нарса ўзаро боғлик, ҳар бир нарса ва ҳодиса бошқа
• бир нарса ва ҳодиса билан боғлик;

• Оламни ташкил этувчи материя ягонадир;
• табиатда материянинг айланмаси мавжуд
• («ҳамма нарса ердан чиқади ва ерга киради»), яъни бугунги инсон кеча
• оламдаги бошқа бир формада бўлган - тош, дарахт, хайвон қисмлари,
• ва инсон ўлимидан сўнг унинг аъзолари бошқа бир ҳаёт формаси ва
• ҳодисалар учун қурилиш материали бўлиб хизмат қилади;

• Оламдаги тартиб, табиат қонунлари, тарих ўзгармайди,
• шунинг учун инсон ҳаётининг асосий тамойили –
• тинчлик ва ҳаракатсизлик ("у-вэй");

• Император муқаддас шахс, фақат у худолар ва юқори кучлар билан
• маънавий алоқада бўла олади; император шахси орқали Хитой ва
• бутун инсониятга «Дэ»-тетиклантирувчи куч ва неъмат ўтади;
• инсон императорга қанча яқин бўлса, шунча кўп «Дэ» унга
• императордан ўтади;

• "Дао«ни англаш ва "Дэ“ни олиш учун даосизмнинг барча қонунларига
• тўлиқ амал қилиш керак, "Дао" билан бирлашиб, императорга
• буйсуниш ва унга яқин бўлиш;

• Бахт ва хақиқатга олиб борадиган йул –
• хирс ва истаклардан озод булиш.

• Хусусиятлари

• Конфуцийчилик – қадимий фалсафий мактаб, инсоннни авваламбор ижтимоий ҳаёт қатнашчиси сифатида кўриб чиқади.
• Конфуцийчиликнинг асосчиси Конфуций (Кун-Фу-Цзы) мил. авв. 551 - 479 йй. яшаган. Асосий манбаси
• Лунь Юй («Суҳбатлар ва мулоҳазалар") асари

• Конфуцийчилик ҳал этадиган масалалар: инсонларни қандай бошқариш керак ва жамиятда инсон ўзини қандай тутиш керак.

• Мазкур мактаб намоёндалари жамиятни юмшоқ бошқариш тарафдорлари. Мисол тариқасида отанинг ўғиллар устидаги ҳокимияти келтирилади, асосий
• шарт сифатида эса – бошлиқларнинг қўл остидагиларга оталик муносабати, қўл остидагиларнинг эса бошлиққа нисбатан ўғиллик муносабати.

• Конфуцийчиликнинг жамиятда инсонлар ўзини тутушининголтин қонуни: ўзинга раво кўрмаган нарсангни бировга қилма.

• Конфуций таълимоти Хитой жамиятининг бирлашишида катта рол ўйнади. Асосчисининг ҳаёти ва фаолиятидан сўнг
• 2500 йил ўтган бўлса ҳам бу таълимот ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йуқотгани йўқ.

• Конфуций таълимотининг асосий тамойиллари

• Конфуцийчиликда бошлиқлар
• ва бўйсунувчи шахслар
• муаммоси

• • жамиятда ва жамият учун яшаш;
• • бир-бирига ён бермок;
• • мансаби ва ёши катта бўлган
• кимсаларга қулок солиш;
• •императорга бўйсуниш;
• • ўзини тийиш, ҳар нарсада меъерга
• риоя қилиш, радикалликдан қочиш;
• • инсонпарвар бўлиш.

• Бошлиқ эга бўлиши керак бўлган
• фазилатлар

• • императорга бўйсуниш ва конфуцийчилик
• тамойилларига риоя этиш;
• • эзгулик асосида бошқариш ("бадао");
• • етарли билимларга эга бўлиш;
• • давлатга содиқ хизмат қилиш, ватанпарвар бўиш;
• • юксак мақсадларни олдига қўиш;
• • олийжаноб бўлиш;
• • давлат ва атрофдагиларга фақат яхшилик қилиш;
• • мажбуриятдан шахсий малака ва
• маслакни устун қўйиш;
• • давлат ва инсонларнинг шахсий фаровонлиги
• тўғрисида кайғуриш.

• Бўйсунувчи шахслар эга
• бўлиши керак бўлган
• фазилатлар

• • бошлиққа нисбатан лоял булиш;
• • ишда тиришкок бўлиш;
• • доим ўқиш ва ўз устида ишлаш.

• Зардўштийлик

• Асосчиси

• Зардўшт Сепитома

• Асосий ғояси

• Эзгу фикр,
• эзгу сўз,
• эзгу амал

• Эътиқод

• Якка худолик

• Асосий манбаси

• “Авесто”

• Яшт

• Ясна

• Биндедот

• Биспарат

• Хордо Авесто
• (Кичик Авесто)

• “Авесто”

• Ўз даврининг ҳуқуқий, ахлоқий
• меъёрлари ўз аксини топган.

• Олам нур ва зулмат, ҳаёт ва ўлим,
• тана ва жон, яхшилик ва ёмонлик,
• эркинлик ва тобелик кабиларнинг
• азалий курашидан иборат

• Ҳаётнинг кечиши: табиатда нур ва зулмат,
• борлиқда ҳаёт ва ўлим, ижтимоий ҳаётда
• яхшилик ва ёмонлик, нафосат оламида
• гўзаллик ва хунуклик, динда Ахурамазда
• ва Ахриманнинг азалий ва адабий зиддияти
• каби шаклларда намоён бўлади

• Олов – оламни нурафшон қилувчи,
• Одамларни гуноҳлардан покловчи
• сеҳрли куч. Ер ва сув – ҳаёт манбаи.

• Миллий давлатчилик анъналари
• ўз аксини топган бу китоб, фақат
• мустақиллик йилларида қадрланди.
• 2001 йилда “Авесто”нинг
• 2700 йиллиги нишонланди.

• “Авесто” китобини биринчи
• марта ўзбек тилига Асқар Маҳкам
• таржима қилган.

• Хулоса:

• Фалсафа қадимги дунёнинг
• барча маънавий
• қадриятлари: санъат ва дин,
• ахлоқ ва эстетик тафаккур,
• ҳуқуқ ва сиёсат, педагогика
• ва фанни қамраб олган.

• Шарқ маънавий цивилизацияси шахснинг
• борлиғига, унинг ўзликни англаш туйғусига
• ва моддий дунёдан узоқлашиш орқали ўзини ўзи
• камол топтиришига мурожаат этиш руҳи
• билан суғорилган бўлиб, бу Шарқ
• халқларининг турмуш тарзида ва
• маданий қадриятларни ўзлаштириш
• усулларида ўз аксини топган

• .

• Умуман олганда қадимги дунё
• фалсафаси кейинги даврлардаги
• фалсафий тафаккур ва маданиятга,
• кишилик жамиятининг ривожланишига
• улкан таъсир кўрсатган.

• Фалес (эрамиздан олдинги
• 624-547 йиллар),
• у Милет шаҳрида истиқомат қилгaн.

• Дунёнинг асосида сув ётади,
• ҳамма нарса сувдан келиб чиқади ва
• яна сувга айланади.

• Анаксимен (эрамиздан
• олдинги 588-525 йиллар)
• ҳавони ҳамма нарсанинг
• асоси деб тушунган.

• Ҳаво қуюқлашса сув, янада қуюқлашса ер, тош ва
• бошқа моддий жисмлар вужудга келади, агар ҳаво
• сийраклашса олов вужудга келади,
• деб ишонтиришга ҳаракат қилган.

• Суқрот (милоддан аввалги 469-399 й). Софистикага алоқадор файласуфлардан бири.

• Хусусиятлари

• Суқрот фаолиятининг тарихий аҳамияти

• Суқрот йирик фалсафий асарларни яратмаган бўлсада, тарихга буюк колемист, (баҳсга чорловчи) донишманд, файласуф-педагог сифатида ном қолдирган.

• Билимни тарқатишга, фуқароларнинг маърифатли бўлишга хайриҳоҳ бўлган;

• Суқрот яратган ва қўллаган асосий метод «майевтика» номини олди. Унинг моҳияти шундаки, мантиқий усуллар, қарши саволлар ёрдамида суҳбатдошни ҳақиқатни мустақил топишга йўналтириш.

• Инсониятнинг азалий муаммолари яхшилик ва ёмонлик, муҳаббат, ҳалоллик ва шу кабиларга жавоб излаган;

• Суқрот ўз фалсафасини ва маърифий ишларини майдонларда халқ орасида очиқ мулоқот тарзида олиб борган диалог мавзулари ўз даврининг долзарб муаммолари ҳатто ҳозирги кунда ҳам аҳамиятини йўқотмаган, яхшилик; ёмонлик; муҳаббат; бахт; ҳалоллик ва шу кабилар бўлган.

• Ҳозирги замонда кенг қўлланиладиган «майевтика» методини яратган;

• Ҳақиқатга эришишнинг диалектик методини яратди-уни эркин баҳсда эгаллаш мумкинлигини исботлаган;

• Ўз ишининг давомчилари шогирдларини тарбиялади (масалан, Платон) қатор «Суқрот мактаблари» бошида турган.

• Платон (милоддан аввалги 427-347) Қадимги Юнонистоннинг йирик файласуфи, Суқротнинг шогирди ўз мактаби-Академиясининг асосчиси.

• Хусусиятлари

• Платон-ўзидан кейин бири «Суқрот Апологияси», «Парменид», «Горгий», «Федон», «Давлат» қонунлар каби йирик фалсафий асарларини қолдирган биринчи қадимги юнон файласуфи.

• Платоннинг аксарият асарлари диалог баҳс шаклида ёзилган.

• Моддий нарсалар ўзгарувчан ва аслида умуман мавжуд эмас;

• Олам (нарсалар олами) вақтинча ўзгарувчан ва аслида умуман мавжуд эмас;

• Фақат соф ғоягина реал мавжуд (эйдос);

• Соф (танасиз) ғоялар ҳақиқий, абадий ва доимий;

• Ҳар қандай мавжуд, шунчаки нарса ҳақидаги бошланғич ғоя (эйдос)нинг моддий инъикосидир (масалан отлар туғиладилар ва ҳалок бўладилар, бироқ улар абадий ва ўзгармас от ғоясининг намоён бўлишигина халос);

• Платон гносеологияси

• Мадомики моддий олам «ғоя»лар оламининг инъикоси бўлар экан, унда билиш предмети энг аввало соф ғоя бўлиши керак;

• «Соф ғоя» ни ҳиссий қабуллаш орқали билиш мумкин эмас (бу турдаги билиш бизга ҳақиқий билимни эмас, балки фақат фикрни бериши мумкин);

• «Соф ғоя» ни фақат ақл ёрдамида олиш маънавий фаолият натижасида билиш мумкин;

• Олий маънавий фаолият билан фақат маълумотли интеллектуаллар, файласуфлар шуғулланиши мумкин, демак фақат уларгина «соф ғоя» ни кўриши ва англаши мумкин

• Арасту - (эрамиздан олдинги
• 384-322) буюк юнон файласуфи.

• Арасту устози
• Афлотуннинг ғоялар дунёси
• тўғpисидаги қарашларига
• эътироз билдирган

• Унингча ғоя албатта бор, мавжуддир.
• Ғоялар, ҳатто нарсалар ва
• ҳодисалардаги жараёнлар
• учун сабаб бўлади.

• Ғоя, фикр, тушунча нарса
• ёки ҳодисаларнинг
• ўзида мавжуд бўлиши керак.
• Ғоя (тушунча)лар нарсаларга
• хос бўлган жиҳaтларнинг
• умумийлигини акс эттиради.

• Ҳар бир нарса ёки ҳодиса конкрет "шакл" ва "мазмун"га эга. Нарсаларнинг шакли ана шу нарса ёки ҳодисанинг моҳиятини белгилайди. Масалан, мисдан ясaлган шарни олайлик, унинг шарсимон (думалоқ,)лиги шакл бўлиб, мазмуни унинг мисдан ясалганлигидир.

• .

• Apacту фикрича:

• биринчидан,
• - олам ягона.
• У руҳий ҳамда моддийдир.
• Шу билан бирга реал мавжуддир

• иккинчидан, - реал мавжуд дунёнинг нарсалари ва ҳодисаларининг моҳиятини нариги, Ғoялар дунёсини ўрганиш орқали эмас, оламнинг ўзини ўрганиш орқали англаб олишимиз мумкин

• учинчидан, - билиш жараёнининг объекти қилиб мавҳум, абстракт
• схемаларнигина эмас, балки нарсалар ва жараёнларнинг
• ўзини қўйишимиз керак. Ана шундагина илм-фан реал
• нарсаларни ўрганиши орқали маълум маъно касб этади

• Аристотель фалсафасида давлат муаммоси

• Платон каби Аристотель ҳам
• давлатнинг номақбул
• (тирания, ашаддий олигархия,
• охлократия) ва мақбул шаклларини
• (монархия, аристократия ва полития)
• эътироф этади.

• Аристотель фикрича, давлатнинг
• энг яхши шакли – бу политиядир,
• мўътадил олигархия ва ўрта
• демократия аралашмаси,
• “ўрта синф” давлати
• (Аристотель орзуси)

• Аристотель ажратиб кўрсатган
• 6 типдаги давлат

• Аристократия

• Монархия

• Тирания

• Ашаддий олигархия

• Охлократия

• Полития

• Ўрта асрлар Шарқ фалсафасининг ўзига хос хусусиятлари

• Барча одамларни маърифатли
• қилишга интилиш,
• бу йўлда ўтмиш меросидан,
• ва қўшни мамлакатларнинг фан,
• маданият ютуқларидан фойдаланиш,
• табиий-фалсафий ва ижтимоий
• фанларни ривожлантириш

• Табиатни ўрганиш,
• табиий-илмий билимларни,
• оқилоналикка таяниб ривожлантириш,
• ақлнинг кучига ишониш, асосий
• эътиборни ҳақиқатни билишга
• қаратиш, ҳақиқатни инсон билимининг
• негизи деб билиш;

• Инсонга хос табиий, бадиий,
• маънавий фазилатларини юксалтириш,
• инсонпарварликни улуғлаш,
• баркамол авлодни тарбиялашда
• олий маънавий қонунларга риоя қилиш.

• Универсализм – борлиқ ва ижтимоий
• ҳаётнинг барча муаммоларига
• қизиқиш бу давр маданиятининг
• муҳим жиҳатларидир

• Ривожланаётган Шарқ фалсафасининг янги босқичи (IX аср.)

• Асосий хусусиятлари

• Янги йўналиш намоёндалари

• Материалистик ғоя таъсирининг
• Кучайиши (табиий фан ва
• медицина соҳасида ихтиролар
• пайдо бўлишига олиб келди);

• Европа фалсафаси ғояларига
• ва айниқса қадимги юнон
• фалсафасига асосланиш.
• Шарқ фалсафасини шарқ-юнон
• фалсафасига айланиши.

• Ал-Киндий(800 – 879)

• Ибн-Сино (980 – 1037)

• Ал-Фаробий (870-950)

• Ибн-Рушд (1126-1198)

• Абу Райхон Беруний (973-1048)

• Ал-Киндий фалсафаси

• Просубстанциялар хақида
• таълимот

• Дунёни билиш ғояси

• Ал-Киндий фалсафаси
• муҳимлиги

• Ал-Киндий
• просубстанцияларга
• қуйидагиларни киритган

• Материя;

• Борлиқ.

• Ҳаракат;

• Шакл;

• Вақт;

• Ал-Кандий илмнинг уч
• босқичини келтирган

• Мантиқий ва математик;

• Табиий илм;

• Метафизика
• (фалсафий).

• Ал-Кандий араблар учун
• қадимги юнон фалсафаси, хусусан,
• Аристотель фалафаси билан таништирди.

• Ал-Кандий ўзининг субстанция
• ҳақидаги таълимтотини илгари сурди.

• Ал-Киндий ортодоксал ислом схоластлари
• – мутакаллимлар инкор қилган
• оламни инсон ақли билан
• билиш мумкинлигини тан олди.

• Ҳақиқий билимни
• эгаллашнинг учта босқичини асослади.

• Шарқ фалсафасида аристотелизм
• анъаналарига асос солди,
• Шарқ перипатезмини илгари сурди ва
• уни Европа ва Осиёдаги энг илғор
• ғояларидан бири бўлишига
• ҳиссасини қўшди.

• Абу Наср Форобий (870-950)

• Асосий асарлари:
• “Китоб-ул хуруф”,
• “Фозил одамлар шаҳри”
• “Фан ва санъатнинг
• ўзига хос хусусиятлари»

• Таълимоти:

• Назарий (мантиқ, фалсафа,
• табиий фанлар) ва
• амалий (ахлоқ, сиёсат)
• фанларни фарқлаган

• Фалсафа инсонга борлиқнинг
• моҳиятини тушуниш имконини беради.
• Борлиқ «ягона» ва айни вақтда
• «кўп»дир. Борлиқнинг мазкур ҳолати
• эманация, яъни «ягона» муҳитдан
• борлиқнинг турли муҳитлари
• келиб чиқиши маҳсулидир

• Форобий борлиқнинг биринчи сабаби
• ва ҳаракат манбаи сифатида
• Худо мавжуд деб ҳисоблаган
• бўлса-да, унинг фалсафаси
• билиш ва борлиқнинг мураккаб
• масалаларини ечишга
• интилиш билан тавсифланади.

• Файласуф борлиқнинг ҳолатларини, унинг
• шаклларини: оддий элементлар – ҳаво, олов, ер, сувни;
• шунингдек минераллар, ўсимликлар, ҳайвонлар, инсон ва осмон
• жисмларини синчиклаб ўрганади.

• Форобий гносеологияси

• Табиат инсондан ташқарида
• ва унга боғлиқ бўлмаган
• ҳолда мавжуд

• Объект субъектга
• қадар мавжуд бўлган

• Сезиладиган нарсалар
• сезгилардан олдин пайдо бўлганидек,
• билиш мумкин бўлган
• нарсалар ҳам билишдан
• олдин пайдо бўлган

• Инсон билимларни ташқи дунёдаги
• ҳодисаларни билиш жараёнида ўзлаштиради.
• Бу жараён сезиш, идрок этиш,
• хотира, тасаввур қилиш ва
• энг муҳими – мантиқий мулоҳаза
• юритиш, тафаккур каби
• усулларни қамраб олади

• Билиш – бу билишдан билимга, сабабни билишдан оқибатни билишга, ҳодисани билишдан моҳиятни билишга элтувчи йўл

• Инсон пайдо бўлганидан сўнг, аввало
• «озиқлантирувчи куч» пайдо бўлади,
• унинг ёрдамида озиқланиш
• жараёни юз беради. Сўнгра
• сезги органлари пайдо бўлади,
• улар инсонга сезиш, тасаввур
• қилиш қобилият ва хотирани
• беради. Шундан кейингина инсон
• «орзу кучи» ёрдамида билим
• ва ҳунарларни ўзлаштиради,
• фойдали нарсаларни фойдасиз
• нарсалардан фарқлайди,
• ўз хулқ-атворини тартибга солади.

• Форобий гносеологияси

• Форобий инсон руҳининг
• бир танадан
• бошқа танага ўтишини
• қатъиян рад этади
• ва руҳ ҳам, тана каби
• субстанцияларнинг
• индивидуал бирлигидан
• иборат, деб ҳисоблайди.

• Айрим нарсалар бирламчи,
• мавжуд тушунчалар
• ва ғоялар – иккиламчидир
• ва улар ақлда муайян
• нарсаларнинг мавҳумлашиши
• натижасида пайдо бўлади

• Универсалиялар мавжуд
• бўлгани учун ҳам умумий
• тушунчалар мавжуддир

• Билишнинг физиклар фойдаланувчи биринчи йўли сезишдан бошланиши лозим, чунки тана сезгига яқинроқдир. Бу ҳол сезгилар муайян нарсаларни акс эттириши билан изоҳланади. Нарсалар сезги органларида акс этгач, жисмни ва унинг юзаси, чизиқлари ва нуқталарини мавхум ўрганишга ўтиши лозим. Математиклар жисмнинг у ёки бу жиҳатларини теранроқ билиш учун фойдаланувчи билишнинг иккинчи йўли мавҳумлаштиришдан бошланиши даркор. Билишни мавхум нуқтадан бошлаган ақл муайян жисм бўйлаб ҳаракатлана бошлайди, мавхум чизиқ, юза, жисмни англайди ва сўнгра муайян жисмни тушуниб етади.

• Абу Райҳон Беруний

• Табиат ва унинг объектив қонунлари
• мавжудлигига шубҳа қилмаган.
• Табиат муттасил ўзгариш
• ва ривожланишда бўлади,
• материя нарсалар шаклини
• ўзи яратади ва ўзгартиради,
• жон (тафаккур, маънавий
• ҳодисалар) тананинг
• муҳим хоссасидир, деб ҳисоблайди.

• Тажриба, эксперимент борлиқни
• билиш усулларидан бири

• Тажрибада олинган билим
• айрим меъёрларга мувофиқ
• ишончли билимдир

• Кузатувчи кузатилаётган ҳодисани
• у юз бераётган жойда идрок этади.
• Бинобарин, кузатиш у ёки бу
• ҳодисани унинг муайян кўринишида
• қайд этади. Кузатишларнинг
• эски маълумотлари объектнинг
• ҳақиқий кўрсаткичини анча бузиб
• ифодалаши мумкин.

• Беруний Шарқда астрономия
• кузатиш асбобларини яратиш
• техникасининг вужудга келиши
• ва ривожланиши тарихида
• етакчи ўринлардан
• бирини эгаллайди

• Асарлари:
• “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”,
• “Ҳиндистон”, “Минералогия”

• Ибн Сино (980 – 1037)

• Асарлари:
• «Тиб қонунлари»,
• «Билим китоби»,
• “Донишнома”,
• “Хай ибн Якзон”

• Табиат азалий ва абадийдир,
• унинг қонунлари ўз-ўзидан ўзгармайди
• ва инсон уларни англаб етишга
• қодир, жон тана фаолияти
• билан белгиланади ва
• унинг индивидуал умрбоқийлиги
• мумкин эмас

• Таълимоти:

• Ибн Сино моддий дунё
• предметларини сезгилар
• манбаи деб ҳисоблаб,
• уларнинг объектив табиатини
• ташқи моддий дунё инъикоси
• сифатида ёритади

• Сезги материянинг
• хоссалари ва олий
• шаклларидан бири

• Ибн Сино кўриш ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди. Кўриш жараёнини тушунтирар экан, у айни вақтда Платоннинг бу борадаги таълимоти асоссиз эканлигини кўрсатади. Ибн Сино ёруғликни кўришнинг асосий воситаси сифатида алоҳида қайд этади