Shashmaqom

Yuqorida ayotilgan maqomlarga mos keladigan tovushqatorlar quyidagichadir:
Makoni Buzruk va Dugoh (G -- Д-- G )
Makomi Rost ( G -C-G )
Makomi Navo ( G -F-G )
Makomi Segox ( G-Д-G)
Iroq ( G-Д-G )

Shuni aytish kerakki, nota kitoblaridagi “Shashmaqom” yozuvining "maqom" tushunchasi va uning lad strukturasi nuqtai nazardan qaralganda juda katta chalkashliklar mavjud ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi.

Masalan, tanburning Navo maqomiga sozlannshi (skripka kalitiga ko'chirdik) kuyning boshlanish parda (tonika)si Fa notasi bo’lib, yuqorida keltirilgan lad qiyofasi unga to'g’ri kelmaydi, balki uning tovushqatori quyidagicha bo’lishi lozim:
Bunday holni har bir sozanda ijro etish paytida sezadi. Shuning kabi chalkashliklar maqomlar va ularning sho'`balarida ko'p uchraydi. O'n ikki makom va uning sho'`balari Shashmaqomga birlashtirilganida muayyan maqom yo’llarida boshqacha lad asosiga ega bo’lgan maqom va sho’balar ham kiritilganligi tusrayoli ular Shashmaqom tarkibida ham o’zining lad asosini saqlab qola bergan. Shash-makomning lad qiyofasini aniqlashda chalkashliklar tug’dirgan sabablardan biri ham shudir. Shuning uchun ham o'n ikki maqom va Shashmaqom lad tuzilishini taqqkoslab ko'rishda ba`zi qiyinch'liklar bo’lishi tabiiydir. Chunki hozirgi zamon nota sistemasida maqom kuylari yozib olinganida, ular mos keladigan lad va ladotonalnosti sof lad tuzumida keltiriladi va bu sistemada kuylardagi boshqa ma’noda elementlarni yozib olish imkoniyati yo’q. O'n ikki maqom lad tuzilishi sof bo’lmasada, diatonik tovushqator sistemasiga mos kelishi o'n ikki maqom bilan Shashmaqom lad asoslarini taqqoslab ko'rishda va ularning bir-biriga bo’lgan munosabatlarini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Shunday ekan, o'n ikki maqom sistemasidagi kuy va ashula yo’llarining tonalnosti hamda ularning kuy elementlaridagi o'xshashlik yoki umumiylikni hisobga olingani holda, o'n ikki maqom “Shashmaqom” shakliga solingan, degan xulosaga kelindi. Bunga Ushshoq, Rost va Buslik makomlarining yuqorida keltirilgan doiradagi tovushqatorlari va intervallari sostavida bo’lgan yaqinlik dalil bo’la oladi. Ularning tovushqatorlarini hozirgi zamon sof diatonik ladiga moslashtirish juda osondir.

1.4. XORAZM MAQOMLARI TOSHKENT MAQOMLARI qadimiy namunalari

Birinchidan, Xorazm maqomlarining yaralishi va ijro uslublari haqidagi bahslarga quloq tutmoq zarur bo’ladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, xorazmlik sozanda va bastakor Niyozjon Xo’ja XIX asr boshlarida Buxoroga borib «Shashmaqom»ni o’rganib, Xorazmda uni targ’ib qilgani, Xorazm maqomlari «Shashmaqom»ning o’zginasi ekanligi aytib o’tiladi.
Ikkinchi bir manbalarda Xorazm maqomlarining ayrim qismlaridagi parchalar tuzilish jihatidan va xarakter jihatidan bir-biridan farq qilinishi aytiladi. Qanday bo’lmasin, Xorazm maqomlari Muhammad Rahimxon Soniy - Feruz davrida mashhur shoir va musiqashunos Komil Xorazmiy va o’g’li Muhammad Rasul Mirzo hamda shogirdlari tomonidan Xorazm olti yarim maqomi «Tanbur chizig’i»ga notalashtirilganligi haqida aniq ma’lumotlar mavjud.
Xonning o’zi ham etuk shoir, sozanda, bastakor, hofiz bo’lganligi, qadimiy maqom kuylari asosida «Navo», «Segoh», «Dugoh»larga bog’lab kuylar yaratgani, u yaratgan Feruz I, II, III ijrolari xalq ichida mashhur bo’lib ketganligi aytib o’tiladi. Hatto Xorazm maqomlarini xalqning daxlsiz mulki deb e’lon qilib, maqomlarni kamsitgan yoki buzib ijro etganlarni qattiq jazolash haqida farmoni oliy chiqarganligi aniq manbalar asosida ko’rsatiladi.
Xorazm maqomlarini notalashtirishga qator musiqashunos olimlar qo’l urishgan. Mulla Bekjon bilan mashhur musiqashunos Matyusuf Devon 1925 yilda Moskvada chop etilgan «Xorazm musiqiy tarixchasi» asarida Xorazm maqomlarining tuzilishi, shakllari, ijro yo’llari haqida ma’lumotlar berishgan va ayrim nota ko’rinishlari bilan to’ldirishgan. Xorazm maqomlari bilan taniqli musiqashunos E.E. Romanovskaya ham shug’ullangan bo’lib, shunday yozadi:
«So’nggi xonlar davrida (XIX asr) Xivada ijro etib kelingan maqomlar ham 1934 yilda O’zbekiston san’atshunoslik ilmiy tekshirish instituti ekspeditsiyasi yozib olgan maqomlar aslida Buxoro maqomlaridir. Bu maqomlarni bundan taxminan 130 yil burun Niyozxo’ja degan sozanda, mashshoq Buxorodan Xivaga olib kelgan».
Bu haqda qanday fikrlar aytilmasin, baribir, Xorazm maqomlari ijrosida alohida uslub va shakllarga ega bo’lgan, usul va ritmi jihatidan «Shashmaqom»dan farq qiladigan alohida ijro maktabini kuzatamiz. O’z davrida Xorazm ijrochilik maktabining buyuk namoyondalari etishib chiqdilar. Muhammad Yoqub devon, Bobo bulomon, Komil Xorazmiy, Muhammad Yusuf Bayoniy, Qurji ota, Polli do’zchi, Muhammad Rasul Mirzo, Xudoybergan Muhrkan, Muhammad Yusuf Devon-Chokar, Matpano Xudoyberganov, Madrahim Sheroziy, Xojixon Boltaev, Komiljon Otaniyozov singari ulug’ san’atkorlar shular jumlasidandir.
Xorazm maqomlarini Matpano ota, Madrahim Sheroziy, Xojixon Boltaev, Komiljon Otaniyozov va boshqa ustozlardan o’rganib notaga olgan, uni avval bir jild, keyin 1980 yilda uch jildlik etib chop qildirgan, yana bir ulkan bastakor Matniyoz Yusupovdir (1925-1992).
Xorazm maqomlari quyidagi tartibda keladi:
Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq, Panjgoh.
Xorazm maqomlarining bevosita tuzilishi va ijroviy xususiyatlariga kelsak, avvalda Shashmaqom yo’llarining aytim bo’limidagi sho’hbalar saqlab qolingan. Lekin keyinchalik Xorazm ijrochilik maktabining tez rivojlanishi natijasida ashula yo’llarida juda ko’p o’zgaruvchanlikni kuzatamiz.
Ba’zi sho’hbalarning nomlanishida ham ijro xususiyatlarida ham o’zgaruvchanlik mavjud. Masalan, tarona qismlari «Rost» maqomida, «Suvora», «Naqsh», «Faryod»; «Buzruk»da esa «Sayri gulshan», «Navo»da - «Suvora», «Faryod», «Naqsh»; «Dugoh»da - «Suvora»; «Segoh»da - «Naqsh» va «Muqaddima» deb nomlanadi. Aytim bo’limlarining bosh sho’hbasi bo’lgan Sarahborlar Xorazmda maqomlar nomi bilan - Maqomi Rost, Maqomi Buzruk, Maqomi Navo, Maqomi Segoh, Maqomi Dugoh deb nomlanadi. Shunday holat - chertim bo’limlarida ham kuzatiladi.
Xorazm maqomlaridagi aytim va chertim bo’limlarining boshlanish qismidagi bir xillik bunga sababdir. Xorazm maqomlarida Sarahborlarning ba’zi taronalari terma holda, avj qo’shilib, yirik shakldagi ashulaga aylantirilgan. «Sarahbori Rost»da uchta tarona mavjud bo’lib, «Tarona», «Suvora», «Naqsh» deb nomlanadi.
Sarahborlar taronalari bilan aytilganidan so’ng, talqin sho’hbalariga o’tiladi. Ular Talqini Rost, Talqini Buzruk, Talqini Navo, Talqini Segoh deb nomlanadi. Xorazm maqomlarida o’n beshta nasr yo’llari mavjud bo’lib, «Xorazm maqomlari» kitobida sakkizta nasr sho’hbalari beriladi. Ular «Rost» maqomida «Navro’zi sabo», «Buzruk»da Nasrulloyi, Navoda - Faryod va Orazi Navo, Dugohda Chorgoh va Bayot, Segohda - Sabo, Navro’zi Xoro, Nasri Ajam deb nomlanadi.
Xorazmda keng tarqalgan aytim ijrolaridan biri Suvora yo’llaridir. Suvora iborasi tojikcha otliq, chavandoz ma’nolarini bildiradi. Suvoralar shakl jihatdan maqom sho’hbalari kabi yirikdir va usullari Soqiynoma yoki Ufar doyra usullarida bo’ladi. Hozirda Suvora yo’llarining turli namunalari keng tarqalgan. Birinchi asosiy Katta Suvora «Ona Suvora» deyiladi yoki «O’zbek Suvorasi» deyiladi. Ba’zida «Tojik Suvorasi» deb ataladi. Asosiy suvoralar quyidagilardan iborat:
1. Ona Suvora (katta Suvora).
2. Chapandozi Suvora.
3. Yakparda Suvora.
4. Kajhang Suvora.
5. Qo’shparda Suvora.
6. Besh parda Suvora.
7. Kalta Suvora.
Savti Suvoralar: Savti Suvora I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV va hokazolarga bo’linadi.
Maqomdon ustoz Xojixon Boltaev savti suvoralarni qator variantlarini yaratgan. «Ufori savti suvora» I, II hamda «Gul ufor savti suvora» yo’llari shular jumlasidandir.
Xulosa qilib aytganda, Shashmaqom Xorazm ijrochilik maktabi zamirida o’ziga xos o’zgarish va rivojlanish jarayonini kasb etdi. Chertim yo’llari, usullari ixchamlashtirildi, bastakorlar tomonidan qo’shimcha namunalar kiritildi. Xorazm maqomlari ijrochilik nuqtai-nazaridan o’z mustaqilligini saqlab qoldi. Asrlar davomida ustozdan shogirdga, avloddan-avlodga, og’izdan-og’izga o’tib kelayotgan Xorazm maqomlari davrlar o’tgan sari o’zining serjilo, serqirra ko’rinishlari bilan namoyon bo’lmoqda. Xorazm maqomat san’ati ijrochiligi musiqiy madaniyatimizning ajralmas bo’lagi sifatida hamisha ardoqlanadi.
Xorazm maqomlarining birin-ketin joylashishi va tarkibiy qismida farqlar mavjud bo’lib, bunga e’tiborni qaratish zarur bo’ladi. Muhammad Yusuf Bayoniyning «Tanbur chizig’i»da maqomlar quyidagi tartibda joylashgan:
Dugoh, Rost, Navo, Iroq, Segoh, Buzruk va o’z - o’zidan ko’rinadiki, «Shashmaqom»da joylashgan, ya’ni Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq tartibida kelmaydi.
I.Akbarov tahriri ostida chop etilgan «Xorazm maqomlari»da esa Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq tartibida keladi.
Matniyoz Yusupovning 1980 yillardagi chop etilgan 5 jildlik «Xorazm maqomlari»da ham Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq va Panjgoh qo’shilgan tartibda keladi.
Quyida biz «Xorazm maqomlari» ning turli davrlarda yozilgan variantlarini berish bilan ularning bir-birlaridan farqlanishlarini ko’rsatishga harakat qildik.