Shaxs og‘ishgan xulqining mexanizmlari tayanch tushunchalar

Shaxsni bilish uchun tashabbuskor shaxsni aqli, sezgi, xarakteri, reja, maqsadi va boshqalarni bilish, xulq-atvorni ilmiy analiz qilishga yordam beradi.

U nazariyasi orqali faqatgina shaxsni emas, balki butun xulq-atvorni tushuntirishga harakat qildi. Skinner psixologiya aniq dalillar asosida va tadqiqotlar laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi kerakligini ta’kidladi. Skinner psixologiya xulq haqidagi, organizm nima qilishi haqidagi fan ekanligini ta’kidladi. Uning xulq-atvorni o‘rganishi psixoanalitikka, ekzistensial, kognitiv, gumanitstik yondashuvlarga qarshidir. Uning yondashuvi nafaqat fanning predmeti, balki metodologiya va maqsadi bilan tafovutlanadi.
Shaxsni tushuntirishda ko‘pgina boshqa nazariyalar insoning ichki olamiga nazar soladi. Sabablar, motivlar insonning kamoloti va xulq-atvorini yo‘naltiradi hamda har bir insonning ichida kechadi.
Bunga teskari ravishda Skinner xulq-atvorni tushuntirishda ichki tomon bilan bog‘liq biror bir xulosaga kelmadi. Ongsiz ta’sirlar, himoya mexanizmlari, qirralar va boshqa harakatga keltiruvchi kuchlar ilmiy psixologiyada o‘rin olmaydigan jihatlar ham mavjudligini ta’kidladi.
Skinner ham o‘z navbatida fan uchun foydaligidan ichki kuchlar mavjud bo‘lishini inkor etmadi. Skinner aniq kuzatib bo‘lmaydigan va fanga aloqador bo‘lmagan fiziologik jarayonlarga analogik mulohazalarni qo‘lladi.
Inson bilan bog‘liq bahsli vaziyatlarda Skinner atrof-olam yoki vaziyatlarni e’tiborga oldi. Eksperimental o‘rganish predmeti jihatidan Skinnerning yondashuvi boshqa nazariyachilardan keskin farq qildi. Bir qator tadqiqotchilar emotsional beqaror, boshqalar esa me’yordagi yoki o‘rtacha barqarorlikdagi shaxslarga e’tibor qaratadilar.
Skinnerning xulq-atvor haqidagi insonlarga qo‘llagan g‘oyalari kalamush va kabutarlarni xulqini o‘rganish uchun qo‘llanilgan. Inson shaxsi haqida xulosalash uchun kabutarni o‘rganish kerakmi? Skinnerning qiziqishlari bolalar kechinmasi yoki katta yoshdagilarning tuyg‘ularini emas, qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan xulqiy reaksiyalarni aniqlashga qaratilganligini unutmaslik lozim. Stimullarga nisbatan ba’zan odamlar, ba’zan hayvonlar yaxshi javob berishlari (reaksiya) mumkin. Skinner inson xulq-atvori boshqa jonzotlar bilan solishtirganda murakkab ekanligini e’tirof etdi. Tafovutlar esa darajali, tabiiy shaklda emas, balki fundamental jarayonlarda o‘xshashdir, deb xulosa qildi. Shu bois fan oddiydan murakkabga qarab o‘rganib, dastlab oddiy jarayonlarni o‘rganishi kerak. Shunday qilib, u jonivorlarning xulq-atvorini o‘rganishga jazm qildi. Bu esa inson xulq-atvoriga qaraganda soddaroqdir, deb o‘rganishga kirishgan.
Skinnerning ishi amaliy jihatdan yo‘lga qo‘yilgan . Uning tadqiqotlardan olgan terapevtik metodlari har xil kasalliklar, xususan, psixoz, aqliy taraqqiyotdan ortda qolish va autizmni davolashda foydalanildi. Uning xulq-atvorga bag‘ishlangan g‘oyalari bo‘yicha modifikatsiya qilgan metodlari maktab, tashkilot, tuzatish muassasalari va kasalxonalarda tatbiq etildi.