Shaxs va guruh

Kichik guruhlarning klassifikasiyasi
R.S.Nemov kichik ijtimoiy guruhlarning quyidagi klassifikasiyasini taklif etgan (50-rasm).
Tarixan kichik guruhlarni rasmiy va norasmiy turlarga bo’lish qabul qilingan. Bunday bo’linishni amerikalik olim E. Meyo taklif etgan edi. Uning fikricha, rasmiy guruhlar bir a’zolarning rasmiy rollarga ega ekanligi, ular mavqyeining va guruhda tutgan o’rnining aniqligi bilan xarakterlanadi. Bunday guruhlarda munosabatlar asosan “vertikal” tarzda ro’y berib, guruhning bir yoki bir necha a’zosida “hokimiyat” bo’lganligi uchun ham, ular boshqalarni boshqarish, ularga buyruq, rasmiy ko’rsatmalar berish huquqiga ega bo’ladilar. Rasmiy guruhga misol qilib har qanday birgalikdagi faoliyat maqsadlari asosida shakllangan jamoalarni – ishlab chiqarish brigadasi, talabalar guruhi, sinf o’quvchilari, pedagogik jamoa va boshqalarni olish mumkin.


^{50-rasm. R.S.Nemov bo’yicha kichik ijtimoiy guruhlarning klassifikasiyasi}
Rasmiy guruhlardan farqli o’laroq norasmiy guruhlar ham mavjud bo’ladiki, ular asosan stixiyali tarzda, aniq maqsadsiz tarkib topadi va ularda a’zolarning aniq mavqyelari, rollari oldindan belgilangan bo’lmaydi. Ko’pincha norasmiy guruh rasmiy guruh tarkibida tashkil topadi va ularni boshqarish ham oldindan belgilangan bo’lmay, odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chiqkan a’zolar norasmiy rahbarlik rolini bajarishlari mumkin.
Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar
Ma’lumki, guruhda to’plangan kishilar o’rtasida doimiy muloqot va munosabatlar mavjud bo’ladiki, ularning mazmuni va yo’nalishiga ko’ra, o’ziga xos ijtimoiy-psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning taraqqiyotini ham, undagi turli jarayonlarni ham belgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari deganda avvalo uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruhda turli qarorlarni qabul qilish jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta’siri kabilar tushuniladi.

Guruhning shakllanishi, uning paydo bo’lishi haqida gapiriladigan bo’lsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bo’ladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga o’xshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bo’lganligi uchun paydo bo’ladi va hokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo’lishi bilan bog’liq. Chunki har bir normal insonda muloqotga bo’lgan ehtiyoj hamda turli hayotiy vaziyatlarda o’zini ijtimoiy himoyada sezish ehtiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bo’lishini taqozo qiladi. Lekin guruhga a’zo bo’lish bilan birgalikda har bir individ qator guruhiy jarayonlarning guvohi bo’ladi.
Har bir guruh o’ziga xos psixologik tizimga ham ega. Uni tashkil etuvchi elementlar nisbatan barqaror bo’lib, ular guruh a’zolari xulq-atvorini muvofiqlashtirib turadi. Avvalo guruhning missiyasini ajratish kerak. Missiya – odamlarni jamoa mehnati atrofida uyushtirib, birlashtiruvchi psixologik elementdir. Masalan, barcha talabalarning maqsadi – o’qish, professoinal malaka orttirib, mutaxssis bo’lib yetishish.
Guruhning avtonomligi darajasi ham ma’lum ahamiyatga ega omil, chunki har bir a’zo umumiy maqsad asosida birlashgan bo’lsa ham, ularning har birining o’z burch va vazifalari bor va shu nuqtai nazardan har odam o’z imkoniyatlarini o’zicha ishga solib, o’zaro munosabatlarga sabab bo’ladi.
Guruhning psixologik tizimga ta’sir etuvchi omillarga yana ularning jinsiy, yosh jihatdan, ma’lumoti va malakasi nuqtai nazaridan farq qiluvchi, uyg’unlikni tashkil etuvchi omillar ham kiradi.
Guruhning uyushganligi ham dinamik ko’rsatgichlardan bo’lib, shu nuqtai nazardan har bir guruh bir-biridan farq qiladi. Masalan, odamlar hamkorlikda bajarayotgan ishning qiziqarli va hamma uchun manfaatli ekanligi, guruh normalarining a’zolar tomonidan umuman olganda qabul qilinishi, qadriyatlar tizimini tasavvur qilishdagi fikrlar mosligi uyushqoqlikning mezonlaridir.
Guruhning tizimi yana uning katta-kichikligiga ham bog’liq. Masalan, 5-10 kishidan iborat guruhdagi munosabatlar yaxshiroq, uyg’unroq va faoliyat samaraliroq hisoblanadi. Chunki bunday guruhlarda norasmiy muloqot uchun ma’qul sharoit mavjud bo’ladi. Bunday guruhlarda «guruhbozlik» degan illat ham bo’lmaydi. Guruhning hajmi ortib borgan sari ularda rasmiyatchilik, rasmiy yuzaki munosabatlar ko’payadi va bu odamlar o’rtasidagi insoniy munosabatlarda o’z aksini topadi.

Guruhlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish ham dinamik jarayonlarga kiradi.