Shaxs va ijtimoiy normalar

---

Shaxs va ijtimoiy normalar 
Dilrabo Telmon qizi Ramazonova 
[e-mail]
Gijduvon pedagogika kolleji 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada norma inson xulqi va munosabatlarini 
boshqaruvchi sifatida va shaxs va ijtimoiy normalar haqida fikr yuritiladi. 
Kalit so‘zlar: norma, inson xulqi, og‘ma xulq-atvor, delinkvent axloq, undov 
omillar, kognitiv jarayonlar, insonlar xulq-atvorini boshqarish. 
 
Personality and social norms 
Dilrabo Telmon qizi Ramazonova 
[e-mail]
Gijduvon pedagogical college 
 
Abstract: This article, the norm is considered as a regulator of human behavior 
and relationships, and the individual and social norms are considered 
Keywords: Behavioral behavior, norm, human behavior, delinquent morality, 
motivational factors, cognitive processes, human behavior management.
Jamiyat hayotidagi sodir bo‘layotgan turli o‘zgarishlar, barcha (iqtisodiy, 
ijtimoiy, siyosiy, diniy) tizimlarga nafaqat ijobiy balki, sezilarli darajadagi ijtimoiy-
salbiy ta’sir qilmoqda. Bugungi kunda dunyo miqyosida kuzatlayotgan iqtisodiy 
inqiroz, ijtimoiy anomiya, turmush darajasidagi tafovutlar bu deviant muammolardir. 
Salbiy omillar natijasida jamiyat a’zolari o‘zlarini ojiz va xo‘rlangan, ijtimoiy loqayd, 
jismoniy va ma’naviy zararlangan hisoblashadi. Devaint xulq-atvor tip bu ko‘pincha 
yoshlar hisoblanadi. Yoshlar o‘rtasida og‘ish holatlariga esa ota-onalarning o‘z 
bolalariga e’tiborsizligi, nazoratsiz va qarovsiz bolalarning ko‘payishi sabab bo‘ladi. 
Yuqoridagi salbiy omillar ta’sirida yoshlarimizda giyohvandlik, ichkilikbozlik, 
fohishabozlik, jinoyatchilik kabi illatlar tobora avj olib bormoqda. Yoshlarimiz orasida 
bunday holatlarning kuzatilish jamiyati taraqqiyoti, mamlakat mustaqilligi oilalar 
forovonligiga jiddiy xavf deyish mumkin. Deviant xulq-atvorning bir qancha salbiy 
jihatlarini eslash lozim (tibbiyot nuqtai nazaridan siptomlarning “xastalanishi”, 
huquqiy jihatdan “huquqbuzarlik”). Mavjud ijtimoiy normalar jamiyat tarixi 
taraqqiyoti davomida o‘zining aniq, murakkab xususiyatiga ega bo‘lib, inson faoliyati 
davomida ijtimoiy guruh, ijtimoiy tashkilotlarda turli uzilishlar orqali shakllanib 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
807

---

boradi. Tabiyki, ijtimoiy normalar biologik normalardan farqlanib, ijtimoiy guruh yoki 
tizimning individ xulqiga ijtimoiy ijobiy yoki salbiy tomonga o‘zgarishiga nisbatan 
reaksiyasi tushuniladi. Ijtimoiy norma jamiyat hayotini boshqarishda muhim 
ahamiyatga ega bo‘lib, shaxsning ijobiy xatti-harakati uchun rag‘batlantirish yoki 
yomon salbiy xatti-harakati uchun jazo belgilash bilan ijtimoiy nazorat vositasi bo‘lib 
xizmat qiladi. Ijtimoiy norma jamiyat boshqaruvining boshqa normalaridan farqlanib, 
aniq holatlar va yagona tizimga keltirlishi bilan, aniq ijtimoiy qadriyatlarning 
boshqarish vositasi, aniq ijtimoiy normlarda aks etish shakliga ko‘ra tashqi (misol 
uchun, huquqiy norma huquqiy aktlarda, jamoatchilik fikri xulqida, an’analarda, 
odatlarda, diniy - muqaddas manbalarda nasihatlarda, estetik ijodiy prinsiplarda, 
jamiyat me’yorlarida davlat tashkilotlarida va muassasalarida - qonunlar, nizom) bilan 
farqlanadi. Ijtimoiy norma ko‘pincha ijtimoiy munosabatlarda aks etib (ishlab 
chiqarish, huquqiy, boshqaruv, ma’naviy, ideologik), shaxs shakllanishiga hal qiluvchi 
ta’sir qiladi. Ijtimoiy normalarni o‘zlashtirish natijasida kundalik turmush talablari 
jamiyat orqali ochib beriladi (sinf, guruh, jamoa). Shaxs xulqi u yoki bu guruh, sinf, 
ijtimoiy institut bilan a’loqalari natijasida shakllanadi. Har bir ijtimoiy norma 
imkoniyat beradi, ta’qiqlaydi, talab qiladi yoki xohish istaklarni ifodalaydi. Shaxs 
hayoti davomiligini ijtimoiy me’yorlar asosida shakllantirib, ijtimoiy muhitga 
moslasha boradi. 
Jamiyatda insonlar faoliyati xatti-harakatlari va xulq-atvorlarini ijtimoiy 
me’yorlar boshqaradi. Ijtimoiy me’yor jamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo‘lib, 
shaxs yoki ijtimoiy guruh xulq-atvorini muayyan ijtimoiy muhitga moslashtiruvchi 
qoidalar majmuidir. Ijtimoiy me’yorning xulqiy, ahloqiy, diniy hamda urf-odatlariga 
oid turlari mavjud. Ijtimoiy me’yorning afzalligi shundaki, yoshligidanoq muayyan 
moslashtirib borilgan shaxslar ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan tamoyillar 
doirasidan chetga chiqmaydi va boshqalardan ham shuni kutadi. Jamiyat taraqqiyotiga 
xizmat qilmasdan, balki unga to‘siq bo‘luvchi me’yordan og‘ish holatlari ham mavjud 
bo‘lib, psixologiyada bu narsa “deviantlik holatlari”, undan tug‘iluvchi xulq-atvorni 
“deviant xulq-atvor” deb nomlanadi. Deviant xulq-atvor jamiyatda o‘rnatilgan ahloq 
me’yorlarga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti-harakat, ijtimoiy hodisa 
bo‘lib, yolg‘onchilik, dangasalik, o‘g‘rilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, o‘z joniga 
qasd qilish va boshqa ko‘plab shu kabi holatlar ushbu xulq-atvor xususiyatlari 
hisoblanadi. Deviant xulq-atvor deganda quyidagilar nazarda tutiladi: 
A) Jinoyatchilik. Muayyan davlatda o‘rnatilgan qonun va me’yorlarga nisbatan 
ayrim shaxslarning salbiy munosabati jinoyat, mazkur shaxs esa jinoyatchi 
hisoblanadi.
B) Ichkilikbozlik. 1) Alkogolni har zamonda iste’mol qilish. 2) Alkogolni ko‘p 
istemol qilish. 3) Alkogolizm, spirtli ichimliklarga patologik o‘rganib qolish bilan 
tavsiflanuvchi kasallik.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
808

---

C) Giyohvandlik. Giyohvand yoki unga tenglashtirilgan vositalarga doimiy ruju 
qo‘yish va tibbiy ko‘rsatmalarsiz iste’mol qilish.
D) Fohishabozlik. U ikki turga bo‘linadi. 1-komkubinat - nikohsiz birga yashash. 
2-fohishabozlik - pul uchun o‘z tanasini sotish. G‘arb mamlakatlarida asosan ikkinchisi 
qoralansa-da, sharqda ikkala holatga ham me’yordan og‘ish sifatida qoralanadi. 
Ulardan tashqari, xalqimizni mahalliychilik, urug‘-aymoqchilik, boqimandalik kabi 
salbiy holatlar ham me’yordan chekinishning diqqat talab qiladigan ko‘rinishlaridan 
hisoblanadi. Deviant xulq-atvor bir shaxsning salbiy xulq-atvordan iborat faoliyatini, 
shuningdek, muayyan guruhni og‘ma xulq-atvorlarini ham ifodalovchi tushunchadir. 
Ma’lumki, ijtimoiy me’yorlik va ulardan chekinishlar haqidagi qarashlar 
insonning ijtimoiylashuv jarayoni bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan. Qadimgi xalqlarning 
diniy-mifologik tasavvurlari, xususan Misr, Hindiston va Xitoy diniy qonun-
qoidalaridagi ahloqiy me’yorlar bu sohadagi dastlabki qarashlar edi. O‘rta asrlarda 
ahloq me’yorlari diniy qarashlar ta’siri ostida rivojlandi va ulardan chekinish diniy 
nuqtai nazardan baholangan. Yevropada xristian dini barcha sohada hukmronlik qilgan 
bo‘lsa, sharq dunyosida ahloqiy-huquqiy me’yorlar va ular haqidagi ta’limotlar 
rivojlandi. XVIII asr mutafakkirlari ijtimoiy me’yoriy va undan chekinish 
muammosini yanada chuqurroq tahlil qildilar. Monteske, Russo, Bekkorio, Gelvesey, 
Didro, Golbax, Morelli va Furelar o‘z ilmiy izlanishlaridan ijtimoiy me’yorlar, 
qadriyatlar uchun umumiy bo‘lgan qonuniyatlarini topishga intildilar. XIX-asr 
oxirlarida tabiiy fanlarda erishilgan ilmiy yutuqlar ijtimoiy fanlar taraqqiyotiga ham 
o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Xususan, sotsiologiyada ijtimoiy me’yordan og‘ish holatlarini 
tushunturuvchi dastlabki ta’limot E.Dyurkgeymning “anomiya” g‘oyasi edi. 
Dyurkgeym fanga o‘zi kiritgan “anomiya” atamasi orqali qonunchilikni, qonunlarning 
tan olinmasligi va ularga amal qilnimaslikni tushunadi. 
Deviant xulq-atvor muammolarini tahlil qilishda R.Merton ishlab chiqqan 
ta’limot sotsiologiyada yetakchi o‘rin tutadi. Dyurkgeymning “anomiya” g‘oyasini 
rivojlantirib, R.Merton deviant xulq-atvoriga quyidagicha ta’rif beradi: “Deviant xulq-
atvor jamiyatda e’lon qilingan qadriyatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari bilan aholi 
xulq-atvor motivlari hamda mavjud imkoniyatlarni bir-biriga mos kelmay qolishi 
natijasidir”.
Shaxslarda yuz beruvchi deviant holatlarning paydo bo‘lishi, shakllanishi va 
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan uchta omilni ko‘rsatish mumkin. Bular 
shaxs xususiyatlari, muammoli holat va ijtimoiy nazorat institutlaridir:a) shaxs 
xususiyatlarining shakillanishida asosan uchta omil muhim ahamiyat kasb etadi, bular: 
irsiy omillar; psixofiziologik omillar; shaxsining bilim darajasi: b) muammoli vaziyat 
shunday holatki, u sub’ektdan yechimini talab qiladi, uning yechimi ijtimoiy 
me’yorlarda ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, u yoki u sabablarga ko‘ra, ushbu me’yorlarni 
qo‘llash qiynroq bo‘ladi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
809

---

Eng katta muammoli vaziyat ziddiyatli holatlarda, ya’ni turli shaxslar yoki 
guruhlarning manfaatlari bir-birilariga to‘qnash kelganda yuz beradi. Shu o‘rinda 
ta’kidlash joizki, o‘z joniga qasd qilishlarning 40 foizi oilaviy mojarolardan paydo 
bo‘ladigan ziddiyatlar oqibatida sodir etiladi. Jamiyatda shaxs shakllanishiga ta’sir 
etuvchi muammoning va uni hal qilish imkoniyatlarining murakkabligi darajasiga 
ko‘ra muammoli holatning to‘rtta asosiy holati ko‘zga tashlanadi:
Jamiyat a’zolari shaxsiy nuqtai nazarlarining shakllanishiga, ularning deviant 
xulq-atvorga nisbatan ijtimoiy faol munosabatlarini tarkib topishiga tarbiyaviy 
jarayonlar uchun bevosita mutasaddi shaxslar, tashkilotlar rahbarlarining o‘rni va roli 
kattadir. “Ba’zilarga mumkin, boshqalarga mumkin emas», «Hozir yaxshi ertaga 
yomon” va shu kabi munosabat holatlarining ikkilamchi fe’l-atvor shaklida, ya’ni 
parallel standartlar yunalishida amal qilishiga izn berish juda xavflidir, shu boisdan har 
qanday holatlarda ham mansabdor shaxslar turli jamoat tashkilotlari va mehnat 
jamoalarining rahbarlari, pedagog tarbiyachilar, qonunni himoya qiluvchi tashkilotlar 
vakillarining xulq-atvor me’yorlarini buzishi qat’iy qoralanadi. 
Deviant xulq-atvor turlariga kiruvchi ichkilikbozlik, giyohvandlik, o‘zini-o‘zi 
o‘ldirishlar bilan bog‘liq ijtimoiy illatlarning har biri yuzaga kelishi va ijtimoiy 
oqibatlariga ko‘ra mohiyatan farqli jihatlarga egadir: