Shaxsning bilish faoliyati reja; Bilish faoliyatiga umumiy tavsif

Ekstrotseptivlarni ikki guruhga - aloqa bog'laydigan kontakt va distant retseptorlarga ajratamiz. Aloqa bog'laydigan reseptorlar ularga ta'sir qiladigan obyektlar bilan bevosita aloqa bog'lagan paytda qo'zg'aydi; badanning tegishi orqali sezish, ta'm bilish retseptorlari shular jumlasidandir. Distant reseptorlar uzoqdagi obyektdan keladi­gan qo'zg'atishdan ta'sirlanadi; distant retseptorlarga ko'rish, eshitish, hid bilish retseptorlari kiradi.
Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta'sir o'tkazayotgan qo'zg'atuvchining o'ziga xos quvvatining asab jarayonlari quvvatiga aylanishi natijasida hosil bo'ladi. Sezgi a'zolari faqat moslashuvchan-lik, ijro qilish funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot olish jarayonlarida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog'langan.
Sezgi asab tizimining u yoki bu qo'zg'atuvchidan ta'sirlanuvchi reaksiyalari tarzida hosil bo'ladi va har qanday psixik hodisa kabi refiektorlik xususiyatiga egadir.
Har bir analizatorlarning qobiq bo'limida retseptor hujayralarning asosiy qismi jamlangan o'zak, ya'ni markaziy qism va qobiqning turli joylarida u yoki bu miqdorda o'rnashgan tarqoq hujayra qismlaridan tarkib topgan tashqi qismi bo'ladi.
Analizator asab jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun yo'li rnanbai va eng muhirn qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi retseptordan, ta'sirotni miyaga olib boruvchi asab yoilari va effektor-dan tarkib topgandir.
Shunday qilib, sensor (emotsional) va motor (harakat) qismlarning uyg'unlashuvi tufayli sensor (analizator) apparat reseptor ta'sir qilayotgan qo'zg'atuvchilarning obyektiv xususiyatlarini aynan aks ettiradi va shularning xususiyatlariga o'xshab qoladi.
Adaptatsiya yoxud moslashuv sezgi organlari sezgirligining qo'zg'atuvchi ta'siri ostida o'zgarishi demakdir.
Bu hodisaning uch xil turini alohida ko'rsatish mumkin:qo'zg'atuvchining uzoq muddat davomida ta'sir etishi jara-yonida sezgining tamomila yo'qolib qolishiga o'xshaydi. Doimiy qo'zg'atuvchilar ta'sir qilgan taqdirda, sezgi yo'qolib qolish xu-susiyatiga ega. Masalan, terming ustiga qo'yilgan yengilgina yuk tez-dayoq sezilmaydigan bo'lib qoladi. Hid bilish sezgilari atrof muhitga yoqimsiz hid yoyilganidan keyin ko'p o'tmay batamom yo'qolib qolishi ham oddiy bir hodisadir;
-adaptatsiya kuchli qo'zg'atuvchining ta'siri ostida sezgining zaiflashib qolishidir. Masalan: sovuq qo'zg'atuvchi hosil qiladigan sezgining jadalligi qo'lni sovuq suvga solganda susayadi. Biz yarim qorong'i xonadan yaxshi yoritilgan joyga chiqqanimizda, oldiniga ko'zlarimiz qamashadi va tevarak atrofdagi biron-bir narsaning farqi-ga yeta olmaydigan bo'lib qolamiz, bir muncha vaqt o'tgandan keyin esa ko'rish analizatorlarining sezuvchanligi keskin susayib, biz odatdagidek ko'ra boshlaymiz;
-kuchsiz qo'zg'atuvchining ta'siri ostida sezgirlikning ortishi ham adaptatsiya deb ataladi.
Analizator sezuvchanligining boshqa sezgi a'zolarining qo'z-g'alishi ta'siri ostida o'zgarishi sezgilarning o'zaro munosabati deb ataladi. Sezgilarning o'zaro munosabati xuddi adaptatsiya kabi ikkita bir-biriga qarama-qarshi jarayonda: sezuvchanlikning ortishi va pasayishida namoyon bo'ladi. Bu o'rinda umumiy qonuniyat shundan iboratki, analizatorning o'zaro munosabatlarida kuchsizlari analizator-larning sezuvchanligini oshiradi, kuchlilari esa susaytiradi.Analizatorlar o'zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezuv­chanlikning ortishi sensihilizatsiya deb ataladi. Sezgi a'zolari sezuv­chanligining o'zgarish qonuniyatlarini bilgan holda maxsus tanlangan qo'shimcha qo'zg'atuvchilarni qo'llanish yo'li bilan u yoki bu retseptorni sensibiilashtirish, ya'ni uning sezuvchanligini oshirish mumkin. Sensibillashtirishga mashq qilish natijasida ham erishish mumkin.
Sezgilarning o'zaro munosabati sinesteziya deb atalmish yana bir hodisada namoyon bo'ladi. Sinesteziya bir analizatorning qo'zg'alishi ta'siri ostida boshqa analizatorga xos sezgining hosil bo'lishidir. Sinesteziya sezgilarning har xil turlarida kuzatiladi.