Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Temperament va faoliyatning individual xususiyatlari.
Temperament va layokatlar individning dinamik o’zgaruvchan psixik faoliyati jarayonini ta’minlovchi sifatlarni o’z ichiga oladi. Odam temperamentiga aloqador sifatlarining o’ziga xosligi shundaki, ular odam bir faoliyatdan, e’motsional xolatdan, malakadan (kasbdan) boshqasiga utgan paytlarida reaktsiyalarning e’giluvchan va dinamikligini ta’minlaydi. Individga xos dinamik fazilatlar o’zaro ichki boglanishga e’ga bo’lib, o’ziga xos tuzilishini tashkil e’tadi.
Psixikaning individual jixatdan o’ziga xos, tabiy shartlashgan dinamik kurinishlari majmui kishining temperamenti deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda temperament-shaxs faoliyati va xulkining dinamik va e’motsional-xissiy tamonlarini xarakterlovchi individual xususiyatlar majmuidir.
Temperament-xususiyatlari shaxsning ichki to’zilmasi bilan bevosita bog’liq bo’lib, ularining namoyon bo’lishi uning kankret vaziyatlariga munosabatini, e’ktsremal vaziyatlarda o’zini qanday tutishini belgilab beradi. Ms: e’ng kuvonchli yoki gamgin damlarda , dutsi xiyonat qilganda, yaqin kishilari ulganda va x. xolatlarda beixtiyor namoyon bo’ladigan reaktsiyalar uning temperamentidan kelib chiqadi.
Temperament odamning ijtimoiy ob’ektlarga nisbatan «sezgirligini» tarbiyalaydi, professional maxorat va kasb malakasining oshishiga yordam beradi. Demak bu individual xususiyatga e’ga bo’lgan jarayon xisoblanadi.
E’ramizdan ilgari II asrda yashagan rimlik anatom va vrach Galen birinchi bo’lib temperamentlarning tasnifini yaratadi va uni 13 turga bo’ladi.
Gippokrat (e’ramizdan oldingi V asrda) organizimning xolatini asosan odam organizimdagi siyukliklarning (kon, limfa, ut) larning mikdoriy nisbatiga bog’liq deb xisoblaydi.
Qiyinchilik tibbiyot olimlari tamonidan bu klasifikatsiya 4taga qisqartirildi:

1. 
   Sangvinik- (konning ko’pligi)
   
2. 
   Xalerik- (sarik ut ko’pligi)
   
3. 
   Felegmatik-(limfa ko’pligi)
   
4. 
   Melanxolik-(kora ut ko’pligi)
   

Keyingi vaktlarda nems faylasufi I.Kand (XVIII asr oxiri), rus pelogogi, anatomi va vrachi P.F. Lesgaftlar xam temperamentning asosiy xususiyatlari konda deb tushuntirganlar.
E’.Krechmer (nems psixologi, 20 asrning 20 yillarida)-individning psixik tuzilishi tana kontsruktsiyasiga bog’liq deydi. 40- yillarda amerikalik olim U.SHeldon buni garmanal sitsema bilan boshqariladi deb xisoblaydi.
YUkorida takidlagan fikirlarning ayrim kismlarini e’’tiborga olgan xolda inson xulk-atvori dinamikasiga ta’sir e’tadigan barcha ichki sharoitlar albatta miya orqali ta’sir qilishini tan olish muximdir. Xozirgi zamon fani temperamentga oid individdual farklarning sabablarini aynan miyaning, uning kobigi va putslogi otsi funktsional xususiyatlarida, oliy asab faoliyati xususiyatlarida deb biladi.
Temperament-xususiyatlari aslida tugma xisoblansada u ma’lum ma’noda xayot davomida o’zgarib boradi va inson bolasi bir xil temperament bilan tug’ilib shundayligicha kolaveradi.
Akademik I.Pavlov temperament xususiyatlarini belgilab beruvchi 3ta oliy asab tizimi xassalarini ajratgan:

1. 
   Kuch- ya’ni nerv tizimining kuchli ko’zgatuvchilari ta’siriga bardoshi, shunga ko’ra odamlardagi mexnataga yaroklilik, chidam kabi sifatlarning namoyon bo’lishi;
   
2. 
   Muvozanatlashganlik- ya’ni asabdagi tormozlanish va ko’zgalish jarayonlarining o’zaro mutanosibligi, shunga ko’ra, o’zini tuta olish, bosiklik va ularning teskari sifatlari bilan namoyon bo’ladi;
   
3. 
   Xarakatchanlik – ya’ni ko’zgalish va tormizlanish jarayonlaridagi o’zaro almashinish jarayoning tezligi va xarakatchanligi kurinishida aks e’tadi.
   

Asab sitsemasining turlari.

Muvozanat- lashgan	Muvozanatsiz	Inert	Kuchsiz
Sangvinik	Xolerik	Flegmatik	Melonxolik
Jonli, tinmaydi. Ko’pgapiradi O’zgaruvchan (rangi) Tez yuradi. Tez gapiradi. Kizikuvchan, ammo u turgun e’mas. Kayfiyati yukori. Tez yig’laydi va qo’ladi, oson kechadi. yangi muxitga tez kunikadi. Tez topishadi. - Aktiv(faol shaxs).	jushkin vokiyaga xayajon bilan kizikadi. Savollarga yo’llamasdan javob beradi. Jaxli oson jikadi Gapni bilmasdan e’shitadi. Topshirikni kund bilan bajaradi. Birovlar bilan olishishni yaxshi ko’radi. Kattik va tez gapiradi. Tez, katta yozadi, va bir teks e’mas. Kizikishi barkaror. Qiyinchilikdan kurkmaydi.	SHoshilmaydi. Xotirjam. Bilsa xam sekin javob beradi. CHarchamaydi. Kushimcha ishdan kochmaydi. Bir maromda gapiradi, tutilib kolishdan kurkmaydi. - Xayojanlanmaydi Xayratlanmaydi Matematikaga kizikadi. Kattik xursand xam bexalovat xam bo’lmaydi. Kayfiyati bo’zuk. Xolda xam ko’rish qiyin.	Xotirjam. Bir pozada utiradi. Qo’lida bir narsani aylantirib yuradi. Kayfiyati tez o’zgaradi. Xissiyotli. Ko’p uylaydi va taxlilchi. Xis tuyguni boshdan kechirishini bildirmaydi. Tez o’zini yo’qatib kuyadi. Tez uyaladi, kizaradi. Ovozi bugik, bo’lib koladi. Befarkrok. Tez ishga kirishmaydi. O’ziga ishonchsizlik bo’ladi va ishni oxirigacha etkazmaydi. Xarakatlari bushashgan, suts, sekin, cho’zib gapiradi.

3-savol.
Qobiliyatlar- muammosi e’ng avvalo inson aqli-zakovatining sifati, undagi malaka, ko’nikma va bilimlarning borligi masalasi bilan bog’liq. Biz odatda uni insonning intelektual potentsiali yoki saloxiyati deb xam ataymiz.

Intelektual – lotincha so’z intellectus- tushunish, va intellectum-aql so’zlaridan paydo bo’lgan, u aql-idrokning shunday bo’lagiki, uni ulchab, o’zgartirib, rivojlantirib bo’ladi. Bu tushuncha ijtimoiy xarakterga e’ga. Damak qobiliyatlarga va intelektga tashqi muxit o’zining ta’sirini ko’rsatadi. (Ms: xozirgi davr texnikasi va odamlar).
Qobiliyatning tugma bo’lishi to’g’ri sida xam ko’pgina fikirlar mavjud. tugma talant to’g’ri sida xam ko’p gapirishada.
Psixologiyada tugmalik alomatlari bor individual sifatlari layokatlar deb ataladi va u ikki xil bo’ladi:

1. 
   Ota-onadan beriladigan, genitik yo’l bilan o’tadigan sifatlar:
   

• 
  Oliy nerv tizimi faoliyati xususiyatlari.
  
• 
  Qo’l-oyoqlarning biologik va fiziologik xususiyatlari
  
• 
  Sezgi organlari- ko’z, qo’lok, burun, teri kabilarning xususiyatlari.
  

2. 
   Ijtimoiy layokat- bu uni o’rab to’rgan muxit. (ms: rassomning bolasini onasini musikachi qilish uchun musika muxitida tarbiyalaydi). natijada xar ikkala layokat o’rtasida tafovut chiqadi va ijtimoiy layokatni rivojlantirish uchun tabiy layokat bo’lmaydi va tabiy layokat (rassomlik) rivojlanishi uchun ijtimoiy layokat bo’lmaydi, natijada bolani qobiliyatsizlikka olib keladi. Demak bola o’zi ukib, malaka olib ko’nikma sini utsirib bormasa, e’ng kuchli tugma layokat xam layokatligicha kolaveradi, va natijada qobiliyatsizlik, intelektning pasligiga olib keladi.
   

Demak inson yoshligidan o’zi kizikkan narsaga kund va did bilan yopishib malaka va ko’nikma sini oshirsa uni odatda iktidorli deymiz. Iktidorli insonda itse’dod soxibi bo’lishi imkoniyati bor, zero is’tedod- xar tamonlama rivojlangan, kuchli va takrorlanmas qobiliyatdir. Bu katta iroda, tinimsiz mashakkatli mexnat e’vaziga qo’lga kiritiladi.
Qobiliyatlar: umumiy va maxsus turlarga va ularning xar biri psixologik tizimi va tuzilishi bo’ladi. Ms: tibbiyot intsitutining talabasi ijtimoiy-gumanitlar, aniq fanlar, texnika fanlari xar xil tillarni xam ukib o’rganadilar. Bunda ularga umumiy bilimdonlik, nutk qobiliyatlari, chidam va x. lar kerak bo’ladi.
Maxsus qobiliyatlar e’sa ma’lum bir soxa yutuqlariga e’rishish bilan ifodalanadi. Ms: sportda, sa’natda, va boshqa xar xil kasblar.
Xar bir qobiliyat o’zining tizimiga e’ga. Ms: matematik qobiliyatda- umumlashtirish malakasi aqliy jarayonning e’giluvchanligi, mavxum tafakkur va x. kiradi.
Adabiy qobiliyatlar- ijodiy xayol, tafakkur, e’tsetik xislar, tilni mukammal bilish, xotiradagi yorkin ko’rgazmali obrazlar;
Pedogogik qobiliyatlarga- pedogogik odob, ko’zgatuvchanlik, bolalarni sevish, bilimni o’zgaga berish e’xtiyoji kabi boshqa qator individual xossalar kiradi.
4-savol. Xarakter va shaxs.
Odatda biz xarakter so’zini juda ko’p ishlatamiz, biron-bir odamga ta’rif berishda xam uning xarakteri to’g’ri sida gapirib baxolaymiz.
Xarakter – shaxsdagi shunday psixologik, sub’ektiv munosabatlar majmuiki, ular uning bosqichka, odamlarga, predmetli faoliyatiga xamda o’z-o’ziga munosabatini ifodalaymiz.
B.F. Lomovning ta’rificha, xarakter shaxs ichki dunyosining asosini tashkil e’tadi.
V.S. Merlin munosabatlarning xarakterdagi urni ikkita komponentdan tashkil topgan deydi
A) E’motsional – kognitiv-bosqich muxitning turli tamonlarini shaxs qanday e’motsional xis qilishi va o’zida olamning e’motsional manzarasini yaratishi;
V) Motivatsion- irodaviy-ma’lum xarakter va xulkni amalga oshirishga undovchi kuchlar. Mashxur rus olimi, psixologiyaning metodologiyasini yaratgan S.L. Rubinshteyn shaxsdagi uchta asosiy tizilmalarni ajratgan

1. 
   Munosabatlar va yo’nalishlar-bu shaxsning xayotdan nimani kutishi va nimani xoxlashi.
   
2. 
   Qobiliyatlar- bu odamning nimaga kodir e’kanligi;
   
3. 
   Xarakteri- bu odamning kim e’kanligi.
   

Xayotiy tajribalardan kelib chiqib aytish mumkinki, psixologiyada xarakterning quyidagi tizimi e’’tirof e’tiladi.

1. 
   Mexnat faoliyatida namayon bo’ladigan xarakterologik xususiyatlar. (mexnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishga layokat, ishga kobillik ma’suliyat, dangasalik va x.)
   
2. 
   Insonlarga nisbatan bo’lgan munosabatlarda namoyon bo’ladigan xarakterologik sifatlar. (odoblilik, mexribonlik, jonsiraqlik, dilgirlik, kirishuvchanlik, gamxorlik, raxm-shavkat va x.)
   
3. 
   O’z-o’ziga munosabatga aloqador xarakterologik sifatlar. (kamtarlik, kamsukumlik, magrurlik, o’ziga bino quyish, utsunlik, ibo, sharmu-xayo, manmansarashlik, o’z-o’ziga tanqid qilish va x.)
   
4. 
   Narsalar va xodisalarga munosabatlarda namoyon bo’ladigan xususiyatlar (tartiblilik, aqlilik, saranjam-sarishtalik, qo’l ochiqlik, ziknalik, tejamkorlik, pokizalik va x.)
   

Xarakter-tarixiy kategoriya xamdir, negaki xar bir ijtimoiy-iqtisodiy davr o’z kishilarni o’z avlodini tarbiyalaydi va odamlardagi xarakterologik xususiyatlarda o’z aksini topadi.
Avvalo xarakter insonning xatti-xarakatlarida va amallariga namoyon bo’ladi- odamning ongli va maqsadga karatilgan xarakatlari uning kim e’kanligidan darak beradi.
Bunga:- Nutkning xususiyatlari (baland yoki sekin gapirish, bosik yoki e’motsional gapirishlar).

• 
  Tashqi kurinish (kiyofa) (yuz kurinishi, ko’zlarining samimiyligi, kadam bosishlar, va b.)
  

Xarakter xususiyatlari o’zgaruvchan bo’lishiga karamay, xar bir aloxida shaxs va yaxlit millat o’ziga xosligini ifodalovchi shunday barkaror sifatlar bo’ladiki, ular yillar, xattoki, asrlarga xam dosh beradi. Ms: o’zbeklarning samimiyligi, mexmondutsligi, ibo, sharmi-xayo, kamtarlik, mexnatsevarlik va b. sifatlar avloddan-avlodga utib kelmokda. Bu sifatlar Xalq ma’naviyatiga aylanib kolgan va o’zbekning o’zligini anglatadi.