Shayboniylar davrida

X U L O S A

Hukmdorlardan Muhammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon va Abdullaxon II lar ilm, fan, ma’rifat homiylari edi.Shayboniylar davrida, ayniqsa, ilm-fanning tarix, tibbiyot sohalari boshqa sohalarga qaraganda ildamroq rivojlandi. Abdullaxon II mingdan ortiq rabot va sardoba, ko‘plab madrasa, masjid, ko‘prik, savdo markazlari va suv omborlari qurdirgan.

Xulosa qilib aytish mumkinki, IX-XII asr epigrafik yodgorliklari isha davr tarixi XII-XIV asrda O’rta Osiyodagi ijtimoiy shayot ilgarigi davrdan ma`lum darajada farq qiladi. Buning iziga xos tarixiy sabablari bor. Bu davrdagi epigrafik yodgorliklar o’zining soddaligi, ixchamligi bilan ajralib turadi. Mo’g’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kelishi natijasida XII-XIV asrda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot orqaga ketgan edi.
Bu yerda iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi natijasida ulkan yodgorliklar deyarli barpo etilmagan va bu davr epigrafik yodgorliklari asosan qabrlar ustiga o’rnatilgan qayroq toshlardangina iborat edi. Bu qayroq toshlar ham ko’pchilikni tashkil etmaydi. Ulardagi matnlarni o’rganish ona tariximiz uchun qiziqarli ma`lumotlarni beradi.
Shunday qilib, XII-XIV davomida me`moriy yodgorliklardan bittagina Bayonqulixon maqbarasi yaratilgan. Bu maqbara Buxoroda XIV asr o’rtalarida Sayfiddin Boxarziyning qabri yonida barpo etilgan. Bu maqbaraning o’ziga xosligiki, u O’rta Osiyoda shakllanib kelayotgan me`morchilikning yangi uslubini dastlabki namunasi hisoblanadi. Maqbaraning binosi unchalik katta emas. Lekin unda juda ko’p naqsh va bezaklar mavjud. Umuman, maqbaraning oldingi qismi nozik qilib ishlangan mayda naqshlarga tilg’azib yuborilgan. Maqbarada ziyoratchilar uchun alohida xona mavjud va bu xona yonida Bayonoqulixonning qabri joylashgan. Bu maqbarada ishlatilgan naqsh va bezaklar keynchalik Samarqandda qad ko’targan Shohi Zinda me`moriy majmuasida keng qo’llanilgan.Yuqorida aytganimizdek, biz o’rganayotgan davr yodgorliklarining asosiy qismini yoki hech bilmaganda bir tomoni tekis qilib silliqlangan, turli shakl va hajmdagi, doirasimon yoki chiziqroq ko’rinishga ega bo’lgan, qayta ishlov berilmagan, tabiiy, soy yoki daryodan olingan harsangtoshdan iboratdir. Uning silliq, tekis tarafiga o’yib matn bitilgan va qabr ustiga qiyilgan qayroqtoshlarning bo’yi 30-60 sm, eni esa 20-45 sm. bo’lgan. Ayrim katta qayroqlarning bo’yi 1 metrgacha borgan. Qayroqlarning deyarli hammasi XII-XIV asrlarga mansub. Bu muddatdan oldin yoki keyin o’rnatilgan qayroq toshlar hozirgacha uchratilgan emas.
Qabrlar ustiga qiyilgan qayroqlarning eng katta qismi ish viloyatidagi qabristonlarda, yangi Navkat qishlog’i qabristonida, Guliston qishlog’idagi Shosh Fozil mozorida, Izgandagi maqbaralarda uchraydi.
Xulosa qilib shuni aytish kifoyaki, shayboniylar davriga kelib, temuriylar davridagi kabi ulkan binolar qurilmagan bo’lsa ham, me’morchilikda yangi – yangi uslublar shakllangan va me’morchilikdagi juda ko’p muammolar o’z yechimini topgan.