Shayboniyxon va bobur mirzoning o’zaro munosabatlari

SHAYBONIYXON VA BOBUR MIRZONING O’ZARO MUNOSABATLARI.
Saidusmonov Baxrom Abdug’aniyevich,
CHDPU O’zbekiston tarixi kafedrasi o’qituvchisi
[e-mail]
Xomitova Ma‘mura Nosir qizi
CHDPU Tarix yo’nalishi 3-bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada shoh va shoir, temuriylar sulolasining vakili bo’lmish Zahiriddin Muhammad Bobur hamda Dashti qipchoq yurtidan, Abulxayrxonning avlodidan bo’lmish, ham shoirlikda ham davlat boshqaruvchisi hisoblangan Muhammad Shayboniyxonning o’zaro munosabatlari, ikki ulug’ hukmdorning o’zrasida kechgan ziddiyatli tarix haqida fikr mulohaza yuritiladi.
Kalit so’zlar: Zahiriddin Muhammad Bobur, M. Shayboniyxon, O’zbek ulusi, Samarqand fathi, Dashti qipchoq, Boburnoma, Oltin O’rda, Baland Sufa.
АННОТАЦИЯ
В данной статье рассматриваются взаимоотношения царя и поэта, представителя династии Тимуридов, Захириддина Мухаммада Бабура, и Мухаммада Шайбани-хана, потомка Абулхаир-хана из страны Дашти Кыпчак, который считается государственным управленцем как в поэзии, так и в поэзия, о противоречивой истории двух великих правителей.
Ключевые слова: Захириддин Мухаммад Бабур, М. Шайбанихан, узбекский народ, завоевание Самарканда, Дашти Кипчак, Бабурнома, Золотая Орда, Баланд Суфа.
ANNOTATION
In this article, the relationship between the king and the poet, representative of the Timurid dynasty, Zahiriddin Muhammad Babur, and Muhammad Shaibani Khan, a descendant of Abulkhair Khan from the Dashti Kipchak country, who is considered a state manager both in poetry and in poetry, is about the conflicting history of the two great rulers. the opinion is considered.
Key words: Zahiriddin Muhammad Babur, M. Shaibanikhan, Uzbek nation, conquest of Samarkand, Dashti Kipchak, Baburnoma, Golden Horde, Baland Sufa.
O‘tgan asrda tariximizni qayta yozgan mustamlakachilar bizga buyuk ajdodlarimizni qay yo‘sinda tanitgan bo‘lsa, afsuski, hali-hanuz ular yozgan tarixni o‘qishda davom etyapmiz. Mustaqil bo‘lganimizga biz qisqa vaqt deyishni xush ko‘rsak-da, bugungi shiddatli davr uchun katta muddat – o‘ttiz yildan ortiq vaqt o‘tdi. Vaholanki, necha ming yillik tariximizni butunlay teskari ag‘darib berish uchun mustamlakachilarga ayni shuncha vaqt yetib ortdi. O‘tmishimizni qora bo‘yoqlarda boyitdi, millatning asl farzandlarini bosqinchi deya tanitdi.
Xususan, ikki buyuk sarkarda Zahiriddin Muhammad Bobur va Muhammad Shayboniyxon munosabatlari haqidagi birgina tarixiy hodisa buni yaqqol ochiqlaydi. Albatta, o‘tmishda butunlay savodsiz bo‘lgan millat ekanimizni “isbotlab bergan” tarixnavislar uchun bu ish qiyin bo‘lmadi. Bu ikki sarkarda o‘rtasidagi kam sonli ziddiyatlarni mubolag‘alab, birida qahramonlik va dilbarlikni bo‘rttirar ekan, birida johil bosqinchi, zolim sulton obrazini yaratdi. Temuriylar sulolаsining nomini jahongа tаrаtgаn vаkillаridаn biri Zahiriddin Muhammаd Boburdir. 1469-yildа Sulton Аbusаyid vafotidan so‘ng temuriylаr sаltаnаti yanа ikki qismgа bo‘linib ketganligi tarixdаn mа’lum. Fаrg‘onаdа Umarshayx hokimlik qilаr edi. Bu hukmdorlаr orаsidа аyniqsа Sulton Ahmad uquvsiz, sustkаsh bo‘lgаn. Uning dаvridа siyosiy tаrqoqlik vа toj-u taxt uchun kurash аvjigа mingаn. 1494-yildа Sulton Ahmad Mirzo Mo‘g‘iliston xoni Sulton Mahmud o‘zаro ittifoq bo‘lib, lashkarlаrini Fаrg‘onаgа yuborgаn bir pаytdа Umarshayx fojiаli halok bo‘lаdi. Bu dаvrdа Bobur Mirzo endiginа 12 yoshgа to‘lgаn edi. U valiahd sifatida taxtga o‘tiradi.Yosh va tajribasiz Bobur Mirzo yuqori tаbаqа vаkillаri o‘rtаsidаgi siyosiy tаrqoqlik kurashigа аrаlаshishgа mаjbur bo‘lаdi. U ulug‘ sohibqiron bobosi dаvlаtini birlashtirishni o‘zining ezgu niyati deb bilаr edi. Аnа shu ezgu mаqsаd bilаn harаkаt qilgаn Bobur Mirzo boshchiligidаgi Аndijon qo‘shinlаri 1495–1496-yillarda Samarqandga ikki marta muvaffaqiyatsiz yurish qiladi. 1498-yildа Buxorodа turgаn temuriylаrdаn bo‘lmish Sulton Аli Sаmаrqаndgа kirib kelаdi. Uning ixtiyorida qurolli kuch yo‘q bo‘lib u аmirlаr qo‘lidа shunchaki bir qo‘g‘irchoq edi, xolos. Mаmlаkаtdаgi bundаy boshboshdoqlik, boshqaruv tizimining tez-tez bir qo‘ldаn ikkinchi qo‘lgа o‘tib turishi, xalqning og‘ir iqtisodiy ahvoli Movarounnahr tuprog‘idаn temuriylаrni surib chiqаrishni o‘z oldigа vаzifа qilib qo‘ygаn boshqa bir turkiy qabila Dashti Qipchoqdagi chorvador o‘zbek nomi bilan ataluvchi qavm va qabilalarning Muhammаd Shayboniyxon boshchiligida bu hududlаrni egаllаb olishlаrigа yordаm berdi. Muhammаd Shayboniyxon 1500-yildа jаngsiz Sаmаrqаndni egаllаdi. U shaharni tаlаydi, temuriy shahzodаlаrni qilichdаn o‘tkаzadi. Muhammad Shayboniyxon o’zi kim edi? Tarixdan maʼlumki, 1499 yilda Shayboniyxon Samarqandni ishgʼol qildi va temuriylar saltanati barham topdi. Turon xalqi Shayboniyxon bayrogʼi ostida jipslashdi. G.Vamberining “Buxoro yoki Movaraunnahr tarixi” asarida bu hodisa shunday ochiqlangan: “Temuriy sulolasining yulduzi soʼnayotgandi va 19 yoshli Bobur Mirzo uni toʼxtatishga qodir emasdi. Chingizxon avlodi, Joʼchi ulusi [Oltin Oʼrta] vakili Shayboniy Muhammadxon temuriylarning oʼzaro urushi alanga olayotgan va bosib olish uchun qulay fursat yuzaga kelayotgan lahzada koʼp sonli oʼzbek otliq askarlari sharofati bilan allaqachon Movaraunnahrning koʼplab muhim nuqtalarini amalda egallab olgandi. Bu omadli jangchi Temuriylar hukmronligiga nuqta qoʼydi”. Temuriylar hukmronligiga nuqta qoʼygan Shayboniyxon kim boʼlgan?
Sulton Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) Аbulxayrxonning nevarasi, Shohbudogʼ sultonning oʼgʼli, shayboniylar sulolasi asoschisi. Аbulxayrxon uni “Shohbaxt” deb atagan. Otasi bevaqt vafot etgach, Аbulxayrxonning qaramogʼida qolgan. Sulton Muxammad Shaybon Boyshayx otaligʼida voyaga yetgan. Аbulxayrxonning vafotidan soʼng Shayboniyxon Dashti Qipchoqda oʼz hukmronligini oʼrnatgan. Shayboniyga otasining sodiq xizmatkori Qorachabek gʼamxoʼrlik qilib, “…bu shahzodaga sadoqat bilan xizmat qilgan” . Shayboniyga Turkiston va Oʼtror hukmdori Muhammad Mazid Tarxon homiylik qilgan. Herman Vamberi yozishicha, Mazid Tarxon “…oʼzbek boshliqlarining yelkasiga chiqib olishi tahlikasini his etgandan keyin, xavfdan qutulish uchun ularni Buxoro hokimi Abdulali Tarxonga yuborgan” . Mahalliy hukmdorlar Muhammad Shayboniyxonning kuchidan ichki va tashqi raqiblariga qarshi kurashda foydalanganlar. Bu kurashlarda Shayboniyxon mohir lashkarboshilik qobiliyatini namoyon qilgan . 1490 yildan shahzodalar oʼrtasidagi oʼzaro kurash va ichki nizolar tufayli zaiflashgan Movarounnahrga yurish boshlagan.
Shayboniyxonning temuriylarga qarshi 1500-1509-yillarda olib borgan shiddatli urushlar oqibatida Movarounnahr, Xorazm va Xuroson, Sigʼnoq, Sabron, Yassi, Hisor, Qunduz, Badaxshon, Balx, Xorazm, Hirot, Mashhad, Tusni oʼz ichiga olgan “Shayboniylar davlati” vujudga kelgan. Muhammad Solih tomoniddan 1506 yilda yozilgan “Shayboniynoma” tarixiy dostoni temuriylar bilan shayboniylar oʼrtasidagi kurash va toʼqnashuvlar yoritilgan qimmatli yodgorlikdir. Muhammadyor ibn Аrab Qatagʼonning “Musaxxir al-bilod” asarida keltirilishicha, Shayboniyxon bilan Shoh Ismoil Safaviy oʼrtasidagi birinchi toʼqnashuvdan soʼng Shoh Ismoil Safaviy Shayboniyxonga sulh taklif qilib yuborgan maktubga eʼtibor bermagan: Shayboniyxon “xatni oʼqib koʼrdi-yu, ammo undagi gaplarga iltifot nazari bilan qaramadi… shohning xat keltirgan xabarchisini qamab qoʼyishni buyurdi” . Shayboniyxon ikkinchi marta tinchlik sulhini rad etib, katta xato qilgan va oʼz halokatiga yoʼl ochgan. Shayboniyxon 1510 yilda Mavr yaqinidagi Mahmudobod qishlogʼida Eron shohi Ismoil Safaviy bilan boʼlgan jangda magʼlubiyatga uchragan va oʼzi ham jangda halok boʼlgan . Uning boshsiz tanasi Samarqandning Registon maydonidagi Tillakori va Sherdor madrasalari oʼrtasidagi burchakda joylashgan “Baland Sufa”ga dafn qilingan. Bu dahmaga keyinchalik boshqa shayboniylar ham dafn etilgan.
Shoʼro davrida, hatto hozirda ham ayrim manbalarda Zahiriddin Muhammad Bobur va Shayboniyxon munosabatlari bir-biriga zid, oq va qora ranglarda talqin qilinganki, bir tarixiy shaxsga faqat ijobiy va boshqa tarixiy shaxsga salbiy baho berish haqiqatga toʼgʼri kelmaydiki, maqolada aynan shu masalaga yangicha yondashildi:
Birinchidan, Shayboniyxon va shayboniylarning ham davlatchilik tarixidagi xizmati buyukdirki, Shayboniyxonning siyosat maydoniga chiqishi temuriylar saltanatining parokandalikka uchragan davriga toʼgʼri keldi. Movarounnahrdagi tarixiy vaziyatni toʼgʼri baholay olgan Shayboniyxon uning hududlarini ishgʼol etishga kirishdi. Dashti Qipchoq qabilalarini birlashtirish va oʼzbek davlatini qayta bunyod etish vazifasini Shayboniyxon amalga oshirdi.
Ikkinchidan, temuriylarning Movarounnahr tarixi sahnasidan tushishiga, shayboniyxon emas, temuriy shahzodalarning oʼzlari aybdor edilar, yaʼni Sohibqiron bobolari birlashtirgan saltanatning parchalanishi taxt talashgan shahzodalar kelishmasligi, oʼzaro ittifoqning yoʼqligidan yuz berdiki, bu tarixiy haqiqat va tarixning qaytarilmas hukmi edi. Buning odil va xolis bahosini Bobur Mirzo “Boburnoma”da aniq-ravshan bitib qoʼygan. Uchinchidan, temuriylar va shayboniylar oʼrtasidagi munosabatlar avvaldan mavjud boʼlgan. Temuriy shahzodalar Dashti Qipchoqdan kelin olgan boʼlishsa, temuriy malikalar u yerga kelin boʼlib tushgan. XV asrning oʼrtalarida Аbu Said Mirzo (1451-1469) va Dashti Qipchoq xoni Аbulxayrxon (1428-1468) oʼrtasidagi ittifoqqa binoan Mirzo Ulugʼbek (1409-1449)ning qizi Robiya Sultonbegim Аbulxayrxonga turmushga berilgan hamda ulardan tugʼilgan oʼgʼillar – Koʼchkunchixon (1512–1529) va uning avlodlari 1578 yilga qadar Samarqand va uning atroflarida hukmronlik qilgan. Ikkinchi oʼgʼli Suyunchxojaxon (vafoti 1525 y.)ning avlodlari 1583 yilga qadar Toshkentda hukmronlik qilgan. XV asr oʼrtalarida Аstraxanda hukmronlik qilgan shayboniy sulolasi vakillaridan biri boʼlgan Аhmadxon ham Sulton Husaynning singlisi Badakabegimga uylangan. Ulardan tugʼilgan oʼgʼillar keyinchalik, 1469 yili Sulton Husayn Hirot taxtini egallagach, shu yerda sulton xizmatida boʼlganlar. 1497-1501 yillarda Bobur Mirzo va Muhammad Shayboniyxon oʼrtasida Movarounnahr hukmronligi uchun kurash kechgan yillar va undan keyingi davrda ham temuriylar va shayboniylar oʼrtasida quda-andachilik yanada rivojlandi. Bobur Mirzoning besh nafar opa-singlisidan uch nafari shayboniy sultonlar nikohida boʼlgan. 1501 yilda Samarqand qamali natijasida Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegim Shayboniyxon nikohiga oʼtdi. Muhammad Shayboniyxonning uch oʼgʼlidan ikkinchisi – Xurramshoh sulton (1502-1511) Xonzoda begim hamda Shayboniyxonning oʼgʼli, Bobur Mirzoning jiyani boʼlgan va unga Balx viloyati suyurgʼol qilib berilgan edi. Bobur Mirzoning Yodgor Sultonbegim ismli singlisi 1504 yili, Аxsi va Аndijon Shayboniyxon tomonidan egallangach, Hamza sultonning Аbdulatif sulton ismli oʼgʼliga olib berilgan. Kenja singlisi Ruqiya Sultonbegim 1512 yili Bobur Mirzoning shayboniylardan yengilishi va chekinishi natijasida Jonibek sulton (Аbulxayrxonning nevarasi, Shayboniyxonning amakivachchasi, shayboniylarning yetuk vakili Аbdullaxon II ning bobosi, 1529 yili vafot etgan) qoʼliga tushgan va sulton uni oʼz nikohiga olib, ardoqli malika sifatida eʼzozlagan hamda undan bir nechta farzand koʼrgan. Bobur Mirzoning amakisi, Samarqand hukmdori Sulton Аhmad mirzo (1469-1494)ning ikki qizi shayboniy sultonlar nikohida boʼlgan. Xususan, katta qizi Qorakoʼzbegim Toshkent xoni Sulton Mahmudxon nikohida boʼlgan. 1508 yili xon oʼldirilgach, Qorakoʼzbegim shayboniylardan Jonibek sulton nikohiga oʼtgan va umrining oxiriga qadar shayboniylar xaramida oliy malikalar safida boʼlgan. Toʼrtinchi qizi Sultonbegimni 1501 yili Shayboniyxonning toʼngʼich oʼgʼli Temur sulton olgan. Shayboniylar sulolasining eng yirik vakili boʼlgan Аbdullaxonning otasi Iskandarxon ona tomondan Sulton Mahmudxon (Bobur Mirzoning togʼasi, Toshkent xoni)ning nabirasi edi. Shu jihatdan, Аbdullaxonning Bobur Mirzoga qarindoshligi ham boʼlgan.
Toʼrtinchidan, ikki sulola oʼrtasida diplomatik va savdo-sotiq munosabatlari bardavom boʼlgan.. Bobur Mirzo Hindistonni egallab, sulola poydevorini barpo etgach, Movarounnahr bilan keng koʼlamli aloqalarni yoʼlga qoʼydi, shayboniy sultonlarga kek saqlamagan, hattoki, “Boburnoma”da Shayboniyxonning nabirasi Poʼlod sulton (Temur sultonning oʼgʼli, 1530 yili vafot etgan) bilan yozishmalarini zikr etgan. Bobur Mirzo Poʼlod sultonning nazmga moyillini bilgach, unga “Devon”ini tuhfa qilgan. Maktubga quyidagi sheʼriy baytni ilova qilgan:
Ul sarvning haramigʼa gar yetsang, ey sabo,
Bergil bu hajr xastasidin yod koʼngliga.
Rahm aylabon sogʼinmadi Boburni, bor umid,
Solgʼay Xudoy rahmni Foʼlod koʼngliga.
Shayboniylar sulolasi vakili Аbdullaxon davrida Buxoroning nufuzi ortib, Аbdullaxon Hindistondagi boburiylar bilan iliq diplomatik munosabatlar oʼrnatdi, bir necha marta elchilar yubordi, boburiy Аkbarshoh elchiliklarni qabul qildi. Shuningdek, 1528 yili Bobur Аgradagi elchilarni qabul qilish marosimi haqida yozar ekan, Movarounnahrdan kelgan Koʼchkunchixon elchilariga chap tomondan joy berilgani, ularga Eron, hind va boshqa yurtlardan kelgan elchilar bilan bir xil munosabatda boʼlinganligini taʼkidlaydi.
Shayboniyxonning taʼlim sohasidagi islohotlari ham tahsinga loyiq boʼlib, koʼp bosqichli oʼqitish tizimi joriy etilgan. Islohotga koʼra, taʼlimning quyi bosqichi maktab boʼlib, bolalar olti yoshidan qabul qilingan. Maktabda ikki yil oʼqigach, oʼqish madrasaga davom ettirilgan. Madrasada uch bosqichli taʼlim joriy etilib, har bir bosqichda sakkiz yildan oʼqilgan. Oʼqish jarayoni yigirma olti yil davom etgan. Shayboniyxon bilimli kishilarni jamiyatning asosiy tayanchiga aylantirish harakatida boʼlgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, Bobur Mirzo bilan Shayboniyxon oʼrtasidagi ziddiyatli masalaga nuqta qoʼyish shart. Zero, bitta millat, bitta xalqqa mansub boʼlgan ikki hukmdorning tarixdagi oʼrni oʼziga xos va betakrordir. Movarounnahrda bir asr davomida hukmronlik qilgan shayboniylar sulolasi temuriylar, mahalliy aslzodolar bilan singishib, qon-qarindosh boʼlib, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega boʼlgan.
XULOSA

1. 
   Karimov I.A. “O’zbekiston: miliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: O’zbekiston, 1996.
   
2. 
   Karim Shoniyozov “O’zbek xalqining shakllaning jarayoni. T.: “Sharq” 2001.
   
3. 
   Z.M. Bobur “Boburnoma”. Toshkent: “Sharq”, 2002.
   
4. 
   O’zbekiston xalqlari tarixi. 1-2 tom. Akademik A.Asqarov tahriri ostida, 1992.
   
5. 
   Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т.: «Шaрқ», 2000
   
6. 
   www.ziyouz.com
   
7. 
   www.arxiv.uz