She`riy nutq xususiyatlari. Reja: Kirish. I. Bob. She`riy va nasriy nutq haqida

She`riy nutq xususiyatlari.
Reja:
Kirish.
I.BOB.She`riy va nasriy nutq haqida.
1.1. Ritm tushunchasi.
1.2 Ritmik bo`lak va ritmik vositalar
1.3.She`riy sintaksis haqida.
II.BOB. Nutqda til vositalaridan foydalanishning to’g’riligi, aniqligi, ekspressivligi,muvofiqligi.
2.1 Nutqning funktsional uslublari va ularning xususiyatlari.
2.2. So'zlashuv uslubi, uning asosiy xususiyatlari, foydalanish doirasi.
III.Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Badiiy nutqning ikki shaklga — she`riy (tizma) va nasriy (sochma) ko`rinishlarga ega ekanligi bungacha aytildi. Nasriy nutq o`zining qurilishi jihatidan kundalik muloqotda qo`llaniluvchi nutqqa yaqin bo`lsa, she`riy nutq so`z san`atiga xos maxsus hodisa sanaladi. Zero, o`zining kelib chiqishi jihatidan ham badiiy nutqninng she`riy shakli nasriy shakldan qadimiyroq, aniqrog`i, o`z vaqtida badiiy nutqning yagona shakli bo`lgan. Sababi, she`riy nutqdagi o`ziga xos tashkillanishning o`ziyoq uni odatdagi nutqdan farqlagan, she`riy nutq vositasida aytilgan informatsiyaning san`atga aloqadorligini ta`kidlab turgan. Bunga amin bo`lish uchun adabiyot tarixiga nazar solish kifoya: milliy adabiyotlar tarixining ilk bosqichlarida adabiy asarlar she`riy yo`lda yozilgan, nasrda yozilgan badiiy asarlarning paydo bo`lishi, baski, nasrning badiiy nutq ko`rinishi sifatida shakllanishi esa nisbatan keyingi davrlarga to`g`ri keladi.

She`riy nutq muayyan bir o`lchov(vazn) asosidagi ritmga ega bo`lgan, o`zining musiqiy jarangi, hissiy to`yintirilganligi bilan farqlanuvchi nutqdir. She`riy nutqdagi o`ziga hos intonatsiya, musiqiylik ritmik bo`laklar va ritmik vositalar, o`ziga xos fonetik tashkillanish, turli sintaktik usullar yordamida vujudga keladi. She`riy yo`lda yozilgan lirik asardagi kayfiyatning hosil qilinishi, kechinmaning o`quvchiga "yuqtirilishi"da uning ritmik-intonatsion tomoni muhim ahamiyat kasb etadi. YA`ni, she`rning ritmik-intonatsion xususiyatlari uning mazmuni bilan belgilanadi, mazmun bilan uyg`unlik kasb etadi. She`riy nutqning o`ziga xosligini, o`ziga xos tashkillanishini tasavvur qilish uchun, avvalo, uning ritmik-intonatsion xususiyatlarini belgilovchi unsurlar, vositalar haqida tushunchaga ega bo`lish zarur.
She`riy nutq haqida gapirganda, avvalo, uning muayyan vaznga solingan ritmga egaligi ta`kidlanadi. Ritm juda keng tushuncha bo`lib, u borliqdagi juda ko`p narsa, hodisalarda kuzatilishi mumkin. Shunga ko`ra, keng ma`noda ritm deganda muayyan bo`laklarning ma`lum vaqt oralig`ida tartibli takrorlanib turishi tushuniladi. Bu ma`nodagi ritm borliqdagi juda ko`p narsa-hodisalarda, jumladan inson organizmida mavjuddir. Masalan, tarnovdan tomchilab turgan tomchilar chiqarayotgan tovushda, ariq suvining maromli shildirab oqishida, yil fasllarining, kun bilan tunning almashinuvida; insonning yurak urishi, nafas olishi, ma`lum bir harakatni bajarishi — bularning barida ritm kuzatiladi. Tabiiyki, kundalik muloqot nutqida ham ma`lum bir ritm mavjud. Avvalo, har bir odamning gapirishida o`ziga xos ritm bo`lib, bu ritm uning fiziologik imkoniyatlari (mas., har bir odamda nafas olish o`ziga xos, nutq ritmi esa shunga ko`p jihatdan bog`liq) bilan belgilanadi. Kundalik muloqot nutqidagi ritmga ichki va tashqi omillar (kasallik, ruhiy holat — ichki; biror narsadan ta`sirlanish, tez harakat qilish, — tashqi) ta`sir qilishi hamda uni o`zgartirishi mumkin. Og`zaki nutqda kuzatiluvchi bu ritm tabiiy ravishda yozma nutqqa ham ko`chadi, zero, yozganimizda "miya"da gapiriladi, o`qiganda "tasavvurda" eshitiladi. Demak, o`z-o`zidan ayonki, nasriy asarda ham ritm mavjud va u asarning o`qishli, ta`sirli bo`lishida juda katta ahamiyat kasb etadi. Agar badiiy nasrdagi nutq ritmi umuman nutq ritmi bilan izohlansa, she`riy nutq ritmi maxsus hosil qilingan hodisadir.
She`riy nutqning ritmik qurilishini yaxshiroq tasavvur qilish uchun ritmik bo`lak va ritmik vositalarni belgilab olishimiz zarur. Ritmik bo`laklar sifatida bo`g`in (hijo), turoq(rukn), misra va bandni olamiz. Mazkur tushunchalar bilan siz maktabda tanishganligingizni hisobga olib, bu o`rinda ularga qisqacha to`xtalish bilan kifoyalanamiz.
Bo`g`in (hijo) bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlar guruhi bo`lib, u barcha she`r tizimlarida eng kichik ritmik bo`lak sanaladi. O`zbek she`riyatida qo`llaniluvchi barmoq tizimi uchun bo`g`inning sifati (qisqa, cho`ziq yoki o`ta cho`ziqligi, ochiq yoki yopiqligi, urg`uli yoki urg`usizligi) ahamiyatsiz bo`lsa, aruz tizimida uning qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq navlari ajratiladi.
Turoq bilan ruknning ritmik bo`lak sifatidagi ahamiyati va darajasi teng keladi. Barmoq tizimiga xos bo`lmish turoq bo`g`inlarning ma`lum miqdorda guruhlanishidan hosil bo`lsa, aruz tizimiga xos rukn qisqa va cho`ziq hijolarning ma`lum tartibda guruhlanishidan hosil bo`ladi. Bu o`rinda bitta narsani unutmaslik kerakki, turoq so`zni hech vaqt bo`lmagani holda, rukn so`zning bir qisminigina o`ziga olishi, ya`ni uni bo`lib yuborishi mumkin.
She`rning alohida satrga joylashtirilgan bo`lagi misra deb yuritiladi. Misra bir necha turoq(rukn)ni birlashtirishi ham, birgina turoqqa, ya`ni, birgina so`zga teng bo`lishi ham mumkin. Biroq uning misra deb atalishi uchun katta-kichikligining ahamiyati yo`q. Misra oxirida zarb bo`lishi, o`zidan keyin sezilarli pauzaning mavjudligi bilan xarakterlanadi. Shu jihatdan qaralsa, erkin she`rlardagi uchraydigan zinapoya shakliga solinib, har biri alohida satrga joylangan so`zni misra deyish to`g`ri bo`lmaydi, chunki ularda zarb bo`lgani holda, misra pauzasi mavjud emas.
She`rning ma`lum miqdordagi misralardan tarkib topib, mazmun va ritmik-intonatsion jihatdan nisbiy tugallikka ega bo`lgan bo`lagi band deb yuritiladi. Eng kichik band — ikki misra. Ikkilik bandlar odatda o`zaro qofiyalangan misralardan tarkib topadi. Mumtoz adabiyotimizda ikkilik band shaklini masnaviy shakli deb yuritiladi. Ikkilik bandning alohida bir ko`rinishi baytdir.
Bayt masnaviydan qofiyalanish tartibi jihatidan (dastlabki bayt o`zaro qofiyalanadi, keyingi baytlarning ikkinchi misrasi birinchi bayt bilan qofiyadosh bo`ladi) farqlanadi. Demak, biz g`azal, qasida, qit`a janridagi asarlarning bandlariga nisbatangina "bayt" atamasini ishlatsak to`g`ri bo`ladi. Uchlik bandlar nisbatan kam ishlatiladi. Mumtoz adabiyotimizda uchlik bandlar musallas(musallis) deb yuritiladi. Shu tarzda mumtoz adabiyotimizda to`rt misralik — murabba`, besh misralik — muhammas, olti misralik — musaddas, yetti misralik — musabba`, sakkiz misralik — musamman singari band shakllari ajratilgan. Mumtoz adabiyotimizdagi "musammat" degan umumiy nom ostida yuritiluvchi turg`un she`riy shakllar she`rning necha misralik bandlardan tarkiblanganiga qarab nomlanadi.
Yuqorida aytdikki, keng ma`noda ritm muayyan bo`laklarning ma`lum vaqt oralig`ida tartibli takrorlanishi, she`riy ritm deganda esa she`r misralaridagi ritmik bo`laklarning ma`lum o`lchov asosida tartibli takrorlanishidan hosil bo`luvchi ohang tushuniladi. Buni konkret misol asosida ko`rib o`taylik:
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
O-ra-zin yop-qach ko`-zim-dan so-chi-lur har lah-za yosh
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
Bo`y-la-kim pay-do bo`-lur yul-duz ni-hon bo`l-g`och qu-yosh
Keltirilgan bayt paradigmasi(taqte`)ga ko`ra ritmik bo`laklarni kuzatish mumkin. Birinchi misraning birinchi ruknidagi qisqa hijo (ya`ni, ritmik bo`lak) o`n to`rt bo`g`indan so`ng (ya`ni, ma`lum vaqt oralig`ida) aynan takrorlanmoqda, xuddi shu tartib barcha hijolarga — cho`ziq va qisqa hijolarga ham tegishlidir. YA`ni, har bir hijodan o`n to`rt bo`g`in so`ng yana xuddi shunday sifatdagi hijo takrorlanadi.
Misralararo ruknning takrorlanishiga e`tibor qilsak, rukn (ya`ni, cho`ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibdagi guruhlanishi) har uch rukndan so`ng ayni o`sha tartibda takrorlanishi ko`riladi. Misra esa she`riy nutqning o`n besh hijoga teng bo`lagini rukn tartibida birlashtiradi va bayt doirasida har o`n besh bo`g`indan so`ng takrorlanadi. Olingan parcha g`azal janriga mansubligini e`tiborga olsak, band (bayt) ikki misraga muayyan ruknlar tartibida joylashgan o`ttiz hijoni jamlaydi va har o`ttiz hijodan so`ng takrorlanadi. Demak, hijo, rukn, misra va bandni she`rda o`lchov birligi sifatida qabul qilish mumkin, ularning kichigi o`zidan kattasining tarkibiga kirgan holda she`rning ritmik-intonatsion qurilishini ta`minlar ekan.
Ritmik bo`laklarning o`lchov birligi sifatidagi ahamiyati turli she`rlarda turlicha namoyon bo`ladi. Masalan, izometrik (misralardagi bo`g`inlar soni bir xil bo`lgan) she`rlarda bo`g`in, turoq, misra va band birdek ahamiyatga ega bo`lsa, getrometrik misralardagi bo`g`inlar soni turlicha bo`lgan) she`rlarda ularning mavqei o`zgaradi. Masalan, A.Qutbiddin qalamiga mansub she`rlardan birining ritmik qurilishi tubandagicha:
Baliqning tishi-la, tilimni tildim, (6 + 5)
Yuragim urchuqday uch aylantirdim, (6 + 5)
Ko`zimni qiynadim, (6)
Qiynog`im qiziq... (5)
Yayradim. (3)
She`rning boshqa bandlari ham ayni shu tartibda qurilgan. She`rning birinchi va ikkinchi misralari 11 bo`g`indan bo`lib, uchinchi va to`rtinchi misralar qo`shilgan holda 11 bo`g`inni tashkil qilishi ko`rinib turibdi. Biroq uchinchi va to`rtinchi misralarning qo`shilishi, birinchidan, she`rning intonatsiyasi, ikkinchidan, qofiyalanish tartibiga ta`sir qiladi. Sababi, bu ikki misra qo`shilgani holda ular orasida nisbatan qisqa (turoqlararo) pauza tushishi lozim bo`ladiki, bu narsa intonatsiyaga ta`sir qiladi. Zero, hozirgi holatida har ikki misraning alohida satrlarga chiqarilishi ularning o`qilishidagi ta`kidni kuchaytiradi. Xullas, she`rdagi beshta bandning hammasi shu tartibda misralarga bo`linganki, bu xil she`rlarni getrometrik she`r deb ataladi. Yuqorida Navoiy bayti asosida ko`rganimiz har bir ritmik bo`lak(hijo, turoq, misra va band)ning o`z holicha ritmik birlik bo`lib kelishi bunda kuzatilmaydi. YA`ni, bo`g`inlar soni teng emasligi bois bo`g`inning, turoqlardagi bo`g`inlar soni turlichaligi sababli turoqning, misralarda turoqlarning bir xil tartib va miqdorda bo`lmaganligi sababli misraning ritmik bo`lak (birlik) sifatidagi ahamiyati susayadi, bularning vazifasini to`laligicha band o`z zimmasiga oladi. YA`ni, she`rning ritmik qurilishi she`r butunligida namoyon bo`ladi va band uning asosiy ritmik bo`lagi(birligi)ga aylanadi.
She`riy nutqning tashkillanishida ritmik bo`laklardan tashqari ritm hosil qiluvchi, ritmni kuchaytiruvchi unsurlarning ham katta badiiy-estetik ahamiyati bor. Ularni ritmik bo`laklardan farqlagan holda ritmik vositalar deb yuritamiz. Ritmik vositalar she`r ritmining ta`kidlanishi, kuchaytirilishiga xizmat qilib, ularning asosiylari sifatida ritmik pauza, qofiya va qofiyalanish sistemasini ko`rsatish mumkin.
She`rdagi har bir ritmik bo`lak boshqalaridan ritmik pauza hisobiga ajratiladi va shu ajratilish hisobiga bu bo`laklar o`ziga xos o`lchov birligi sifatida namoyon bo`ladi. Deylik, bo`g`in bir tovush zarbi bilan aytiladi va juda ham qisqa, sezilar-sezilmas pauza (aslida bu pauza emas, ikki tovush zarbining bir-biridan farqlanib turishi hisobiga "pauza"dek taassurot qoldiradi, xolos) bilan ajraladi. Turoqlardan keyingi pauza biroz sezilarliroq bo`lsa, misralar nihoyasidagi pauza yaqqol seziladi, band yakunidagi katta pauza unga ritmik-intonatsion tugallik baxsh etadi. Ritmik pauza bilan mantiqiy pauza doim ham bir-biriga mos kelavermasligi mumkin, ya`ni, she`riy nutqda vergul qo`yilmagan o`rinlarda ham to`xtalib o`tish va, aksincha, vergulli o`rinlarda to`xtalishni sezilmaslik darajasiga keltirish zarurati yuzaga kelishi odatiy holdir.
Misra yakunida keluvchi qofiyalar — so`z, qo`shimcha, ba`zan so`z birikmalarining ohangdosh bo`lib kelishi — ritmik jihatdan misrani ta`kidlab ko`rsatishga, she`rning ohangdorligi, musiqiyligi, ta`sirdorligini oshirishga xizmat qiladi. She`rni o`qish davomida (bu narsa ayniqsa yoddan o`qilganda yoki she`r tinglanganda yaqqol seziladi) qofiya misraning tugaganidan darak beradi, pauza bajarayotgan ajratish funksiyasini ta`kidlaydi.
She`riyatda qofiyaning bir qator ko`rinishlari (to`liq va to`liqsiz qofiya; unlilar ohangdoshligigagina asoslangan assonans va undosh tovushlar ohangdoshligigagina asoslangan dissonans qofiyalar; rus she`riyatida ochiq yoki yopiq bo`g`in bilan tugashiga qarab ochiq - "jenskaya rifma", yopiq - "mujskaya rifma" va b.) mavjud. Jumladan, hozirgi o`zbek she`riyatida qofiyadagi tovushlarning qay darajada mosligi jihatidan och (to`liqsiz) va to`q (to`liq) qofiyalar ajratiladi. To`liq qofiyada qofiyadosh so`zlarning tovush tarkibi to`la mos (misol tariqasida A.Qutbiddin qofiyalaridan keltiramiz: "buzib - uzib", "lo`killaganda - lopillaganda", "izlardan - yuzlardan") kelsa, to`liqsiz qofiyalarda qisman mos ("dahriy - qahridan", "tutun - Alovuddin", "titrab - guldurak") keladi.
Qofiyalanish tartibi deganda banddagi misrlarning o`zaro qofiyalanish sxemasi nazarda tutiladi. Banddagi qofiyalanish tartibi turlicha bo`lib, bu tartib bandning ritmik-intonatsion butunlikka birikishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi tomondan, o`qish jarayonida qofiya misraning tugaganligini ta`kidlaganidek, qofiyalanish tartibi bandning shakllanib bo`lganligi, tugaganini ta`kidlaydi. Masalan, to`rt misrali a - b - a - b tarzida qofiyalangan she`r o`qilayotgan bo`lsa, o`quvchi keyingi bandlarda ham shu xil tartibni kutadi, tartib nihoyalanganida banddagi tugallanganlikni his qiladi. YA`ni, qofiyalanish tartibi, bir tarafdan, she`r ritmining his qilinishiga, ikkinchi tarafdan, mazmun va ritmning uyg`unlashuviga, o`quvchi tasavvurida yaxlit birlik hosil qilishiga yordam beruvchi vosita ekan.
She`riy nutqning tashkillanishida undagi o`ziga xos gap qurilishining juda katta xizmati borki, uning musiqiyligi, hissiy to`yintirilganligi, ta`sirdorligi ko`p jihatdan she`riy sintaksis hisobiga ta`minlanadi. Sintaktik satxdagi normadan og`ishlar ko`proq she`riy nutqqa xos hodisa sanaladi, shu bois ham adabiyotshunoslikda "poetik sintaksis" degan maxsus tushuncha mavjud.
She`r sintaksisiga xos normadan og`ishning eng keng tarqalgan ko`rinishi inversiyadir. Inversiya she`riy nutqda gap bo`laklari tartibining o`zgartirilishidir. Gap bo`laklari tartibining o`zgarishi ma`no urg`usi tushayotgan so`zni ta`kidlab ko`rsatish, uni misradagi urg`uli pozitsiya - ko`proq misra oxiriga surish imkonini beradi. Masalan, A.Oripovning:
Ulug`vor bir qudrat bilan
Chayqaladi cho`ng dengiz" -
satrlari normadan og`ish bo`lmagan holda "Cho`ng dengiz ulug`vor qudrat bilan chayqaladi" tarzida berilishi kerak. Inversiya hodisasining yuz berishi bildan "qudrat bilan" so`z qo`shilmasi va "dengiz" misralarda urg`uli pozitsiyaga chiqariladi, ayni shu so`zlarga ma`no urg`usining tushishi muallif ijodiy niyatiga, she`r mazmuni va emotsional tonalligiga muvofiq keladi. She`rning keyingi satrlari:
Qancha og`ir harsang toshlar
Tubda unga cho`kkan tiz,-
inversiyaning bundan boshqa funksiyalari ham borligini ko`rsatadi. Odatdagi tartibda bu misralar "Tubda unga qancha og`ir toshlar tiz cho`kkan" shaklida bo`lishi lozim edi. Inversiya natijasida, birinchidan, ifodalash ko`zlangan mazmun uchun eng muhim so`zlar ("harsang toshlar", "tiz cho`kkan") urg`uli pozitsiyaga o`tkaziladi, ikkinchidan, "dengiz" va "tiz" so`zlari qofiyalanadi.
Sintaktik satxdagi og`ishlarning yana biri ellipsis bo`lib, unda gap bo`laklaridan biri (ko`proq bosh bo`laklar) atayin tushirib qoldiriladi. Masalan:
Bulbullarmi?! Yetar!
Gullarmi?! Bo`ldi!
So`z navbati - yurakka...
Keltirilgan parchada kesim tushirib qoldirilgan va buning natijasida "yurakka" so`zi mantiqiy urg`u oladi, she`rning dastlabki misralaridagi ohangning saqlanishiga erishiladi. Shunga o`xshash, she`riy misralarning atayin tugatilmay qo`yilishi yana bir sintaktik figura - jim qolishni yuzaga chiqaradi:
Men sendan ketmoq istayman
Yomg`irdek emas, -
Yomg`ir yana qaytib keladi.
Men sendan ketmoq istayman
Shamoldek emas, -
Shamol yana qaytib yeladi.
Men sendan ketmoq istayman
Muhabbat kabi...
She`rning dastlabki ikki satri uchinchi misra bilan, keyingi ikki satri oltinchi misra bilan izohlansa, so`nggi ikki satrda shoir bu yo`ldan bormaydi - jim qoladi, izohni she`rxonning o`zi o`zicha shakllantirishi zarur bo`ladi. She`r misralarida bir xil yoki bir-biriga juda yaqin sintaktik konstruksiyalarning takrorlanib qo`llanishi - sintaktik parallelizm ham she`rning ohangdorligini, ta`sirchanligini oshiruvchi figuralardan sanaladi:
Yo`lin yo`qotsa odam - muhabbatga suyangay,
g`ussaga botsa odam - muhabbatga suyangay,
Chorasiz qotsa odam - muhabbatga suyangay...
Sintaktik parallelizmning boshqa bir turi xiazm deb atalib (mumtoz poetikada tardu aks), unda bir misradagi sintaktik qurilma ikkinchisida teskari tartibda takrorlanadi:
"Meni ham bir yigit shunday sevsaydi
Sevib o`ldirsaydi meni ham shunday"
yoki:
"Visol uchun yon, yuragim,
Yurak, yongil visol uchun".
She`riy sintaksisda eng keng qo`llaniluvchi vositalardan biri takrordir. Avvalo shuni aytish kerakki, takror tilning barcha satxlariga xos hodisa bo`lib, she`riyatda uning bir qator xususiy (tovush takrori, so`z takrori, anafora, epifora, ma`no takrori, ma`noning kuchaytirilgan va susaytirilgan takrori, misra takrori, band takrori ) ko`rinishlari faol qo`llaniladi. She`riy misralarda bir xil tovushlar takrori alliteratsiya deb yuritiladi. Alliteratsiyaning vokal alliteratsiya (unlilar takrori) va konsonans alliteratsiya (undoshlar takrori) turlari mavjud.
So`z takrori ham sintaktik usullardan sanalib, u fikrni ta`kidlab ifodalash bilan birga ohangdorlikni oshirishga va shular asosida she`rning ta`sir kuchini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, X.Davron bir she`rida yozadi:
Oppoq edi boshda bu dunyo,
Ko`cha oppoq, kechalar oppoq.
Qanday yaxshi ekan bolalik,
Oppoq ranglar bilan yashamoq...
Bir bandning o`zida "oppoq" so`zi to`rt marta takrorlanmoqda. Bolalik so/inchi ifodalangan she`rda "oppoq" so`zining ta`kidlab takrorlanishi bejiz emas - lirik qahramonning so/inchi aslida o`sha oqlik, musaffolik, be/uborlik so/inchidir. Bu o`rinda "oppoq" so`zining ta`kidli takrori lirik qahramon kechinmasining ifodalanishiga va, ayni paytda, o`sha so/inchning o`quvchiga yuqtirilishida yetakchi ahamiyat kasb etadi. Anafora (misralar boshida bitta so`zning takrorlanishi) bilan epifora (misralar oxirida bitta so`zning takrorlanishi) ham mohiyatan so`z takrorining xususiy ko`rinishlaridir. Shunga monand, mumtoz she`riyatimizdagi radif va hojib ham so`z takrorining bir turi bo`lib, ular qat`iy belgilangan o`rinda - qofiyadan keyin va qofiyadan oldin takrorlanishi bilan farqlanadi.
She`riy misralarda aynan bir so`zning emas, balki ma`noni kuchaytirib takrorlashga asoslangan usul gradatsiya deb yuritiladi. Masalan, Iqbolning she`ridan olingan tubandagi parchada ma`noning kuchaytirilgan takrori kuzatiladi:
Sevgilim,
dilsizlar dillarimizni,
toshbo`ron qilsalar,
vayron qilsalar,
tikonlar qoplasa yo`llarimizni...
E`tibor bering: toshbo`ron vayronalikka olib keladi, vayrona esa tikonzorga aylanishi bilan xarakterlanadi - ma`noning kuchaytirilgan takrori bu o`rinda lirik qahramon kechinmalaridagi dinamikani berish bilan birga o`quvchida ham tuy/uni kuchaytirib, kechinmani chuqurlashtirib boradi.
Tabiiyki, biz she`riy nutqning tashkillanishiga xos barcha xususiyatlar, barcha usul va vositalarga mufassal to`xtalish imkoniga ega emasmiz. Demak, berilgan yo`nalish asosida bu haqdagi tasavvur va bilimlaringizni boyitish sizning zimmangizga tushadi. Buning uchun sizdan she`rni mutaxassis sifatida o`qish, ya`ni, yuragingizni "jiz" etkizgan she`rga mutaxassis sifatida qarash, o`sha she`r nimasi bilan ko`nglingizga o`tirishganiyu shoir qaysi usul va vositalar bilan dilingizga yo`l topa bilganini anglashga intilishingiz talab qilinadi.
badiiy nutqning nasriy (sochma) va sheʼriy (tizma) tarzidagi ikki shaklidan biri boʻlib, tilning muayyan ichki oʻlchamga solingan, maʼno koʻchishiga asoslangan, hissiyotga toʻyingan alohida koʻrinishi.
SH.n. sheʼrning yaratilishi uchun eng muhim birlamchi vosita boʻlib, kelib chiqishiga koʻra nasriy nutqdan qadimiydir. U inson tamaddunining dastlabki paytida uzoq vaqtgacha badiiy nutqning yagona shakli boʻlgan. Chunki Sheʼriy nutq qurilishidagi tartiblilik, musiqiylik, hissiylik, oʻlchovlilik uni kundalik qora soʻzdan farqlagan, u orqali ifodalanayotgan axborotning sanʼatga tegishliligini koʻrsatib turgan.
SH.n. muayyan oʻlchov asosida takrorlanib turadigan tartibli zarb (ritm) ga qurilgan, inson sezimlarini uygʻotishga yoʻnaltirilgan, hissiyotga toʻyingan koʻtarinki nutqdir. Uning oʻziga xosligini ritmik boʻlak va ritmik vositalar taʼmin etadi. Butun borliq harakati zarblarning izchil takroriga asoslangani kabi Sheʼriy nutq ham qatiy ritmga tayanadi. Tabiatdagi tartibli takrorlar kun va tun hamda fasllar almashinishini taʼminlagani, inson tanasining ritmikasi yurak urishi, nafas olishi maromini tashkil etgani kabi boʻgʻin, turoq, rukn, misra va band shaklidagi ritmik boʻlaklar takrori Sheʼriy nutqning taʼsirli va yashovchan boʻlishiga olib keladi. Uni shakllantirishda pauza, qofiya va qofiya tizimi singari ritmik vositalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, Sheʼriy nutqni yuzaga keltirishda poetik sintaksisning inversiya, sintaktik parallelizm kabi koʻrinishlari, fonetik vositalarning vokal va konsonans alliteratsiya, anafora, epifora, gradatsiya singari turlari ham katta samara beradi.
Nutq — tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi, tilning alohida ijtimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan yashash shakli. nutq deganda uning ogʻzaki (ovozli) va yozma ravishda namoyon boʻlishidagi jarayonlar, yaʼni soʻzlash jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar, asarlar) tushuniladi.
Lingvistik nazariyada nutq tushunchasi muayyan til jamoasida qabul qilingan ifoda vositalari tizimi hisoblangan mavhum til tushunchasiga hamda ijtimoiy borliq (hayot)ning eng harakterli koʻrinishlaridan boʻlgan aniq, bir qadar umumiyroqtil tushunchasiga qaramaqarshi qoʻyiladi. Boshqa odamlar xulqatvori va faoliyatiga taʼsir koʻrsatish maqsadida ularga axborot, xabar yetkazishga xizmat qiladigan asl nutq (tashqi nutq), yaʼni gapirish, til belgilarining eshitish aʼzolari tomonidan idrok qilinadigan (ovoz yozib oluvchi uskunalar yordamida qayd etiladigan va qayta takrorlanadigan) artikulyasiyasi tarzida yoki ushbu belgilarning yozuvda shartli aks etishi tarzida yuzaga chiqadi.
Asl nutq ("tashqi nutq") bilan bir qatorda ichki nutq ham bor. U soʻzlovchi ongida bilishga yordam beradigan turli xil masalalarni muhokama qilish va hal etishga qaratiladi. Ichki nutq tashki nutq asosida, tovush yoki yozuv qoʻllanmagan holda, faqat ovozli nutqdagi soʻzlar haqidagi aniq tasavvurlar bilan kechadigan ak/shy jarayonlar tarzida amalga oshadi. Yozma nutq ogʻza-ki nutqdan bir qadar shakllanganligi, soʻzlarning oʻta sinchkovlik bilan tanlab olinishi, grammatik jihatdan aniq, lekin murakkab shakllanganligi, ogʻzaki nutq uchun xos boʻlgan ohang, mimika va qoʻl harakatlarining bevosita qoʻllana olmasligi bilan farqlanadi. nutqning monologik (qarang Monolog) va dialogi k (qarang Dialog) turlari mavjud.
Nutq aloqa-aralashuv vazifasidan tashqari yana boshqa vazifalar, chunonchi, poetik vazifa ham bajarishi mumkin. nutqning alohida koʻrinishi oʻqishdir.
Har bir kishining nutq individual, oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻladi; vaholonki, asosiy til unsurlari — lugʻat tarkibi va grammatik qurilishi yakka shaxslargagina tegishli boʻlmay, umumnikidir, yaʼni muayyan til jamoasiga umuman taalluqyai boʻladi. nutq kishi tafakkuri, uning ongi bilan chambarchas bogʻliqdir. nutqda kishining oʻy-fikrlari shakllanadi va mavjud boʻladi. nutq tufayli va nutq asosida borliqni umumlashgan holda mavxumiy aks ettirish, individuallik doirasidan chiqib, jamoatchilik mahsuliga aylanadigan mantiqiy tushunchaviy fikrlash mumkin boʻladi. nutq kishi ruhiyatining boshqa jihatlarini, uning sezgilari, idroki, xotirasi, oʻyxayollari, hissiyoti, irodasi va boshqalarning namoyon boʻlishi va amal qilishida, kishi ongining rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega.
Nutq qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq, ilmiy nutq, rasmiy nutq kabi shakllarga ega boʻladi. Har qanday shaklda va har qanday holatda ham aniklik, ravonlik, soddalik, taʼsirchanlik nutqning eng muhim belgilari boʻlib qolishi kerak.
Til va nutq. Nutqiy faoliyat turlari. Nutqning holati va uning tarkibiy qismlari. Nutq uchun asosiy talablar.
Til va nutq Til - bu so'zlar ma'nosiga ega bo'lgan so'zlarni va sintaksisni o'z ichiga olgan belgilar tizimi - bu jumlalar quriladigan qoidalar to'plami. Nutq - bu harakatdagi til. Nutq - bu insonning o'ziga xos lisoniy faoliyat turi bo'lib, odamlar o'rtasidagi aloqani va ularning ijtimoiy-tarixiy rivojlanishini ta'minlaydi.
Nutq faoliyatining turlari Nutq quyidagicha bo'lishi mumkin: 1) tashqi yoki ichki. 2) og'zaki yoki yozma. 3) passiv (o'qish, tinglash) yoki faol (gapirish, yozish). 4) Monologik yoki dialogik. 5) Tez yoki sekin, 6) Qisqa yoki uzoq, 7) Aniq, ravshan yoki tartibsiz, 8) Hissiy ifodali yoki bir xil, 9) Tabiiy yoki odobli, 10) Jim yoki baland, 11) Yorqin yoki tushunarsiz, 12) Aqlli yoki qo'pol , 13) savodsiz yoki savodsiz va boshqalar.
So'zni va uning antonimini yozing G'azab hujumi Umid Mo''tabar Bo'ron Sovuq Shoshilinch Tez Zerikarli Zo'ravonlik Sharmandalik Rakati Qora o'tish Yaxshi butun sonli ish silliq Yuqoridan oling Zerikarli maqtov Sevgi Adagio Susha Madaniyat Ayol insoniyat bola kulgisini toping.
O'zingizni sinab ko'ring Jahl (mehribonlik) 2) Master (xizmatkor, qul) 3) Sekinlik (chaqqonlik, epchillik, epchillik) 4) Uyat (shon-sharaf, shon-sharaf, sharaf) 5) Raqib (sherik, hamkasb, hamfikr) oq) 7) sakrash (turish) 8) go'zal (xunuk, xunuk, xunuk) 9) Bokira er (haydaladigan erlar, haydaladigan erlar, ekinzorlar) 10) insonparvarlik (shafqatsizlik, misantropiya) 11) Kulgi (yig'lamoq) 12) Hujum (mudofaa, himoya) 13) Bo'ron (tinchlik, tinchlik) 14) Zerikish (kulgili) 15) Muvaffaqiyat (quvonch) 16) Yuqoridan (taglik, taglik) 17) Zerikarli (yorqin) 18) Sevgi (nafrat) 19) Er (dengiz, suv). 20) Madaniyat (nodonlik) sizning) 21) Ayol (erkak) 22) Bola (keksa odam) 23) Topish (yo'qotish) 24) Umid (umidsizlik) 25) Sovuq (issiqlik, issiqlik) 26) Ish (dam olish, harakatsizlik) 27) Silliq (qo'pol) 28) Ol (ber) 29) maqtovlar (haqorat, haqorat, tanqid) 30) Adagio (allegro, presto, scherzo)
Nutq aloqasi Nutq aloqasi, og'zaki aloqa - bu odam bilan shaxsan muloqot: biz gapiramiz, tinglaymiz, o'qiymiz, yozamiz, tarjima qilamiz. Nutqiy vaziyat - bu suhbatdoshlarni ma'lumot almashishga undovchi tashqi sharoitlar va ichki psixologik reaktsiyalarning murakkab kombinatsiyasi. Nutqiy vaziyatning tarkibiy qismlari: ishtirokchilar: qabul qiluvchi, qabul qiluvchi, auditoriya; nutq mavzusi; holatlar: joy, vaqt, boshqa muhim shartlar; aloqa kanali - aloqa usuli - og'zaki yoki yozma nutq, odatiy belgilar va boshqalar yordamida. kod: til, dialekt, uslub; nutq janri, masalan, ilmiy ma'ruza, suhbat; voqea maqsad, ishtirokchilarning fikriga ko'ra, muayyan vaziyatda nutqning natijasi bo'lishi mumkin bo'lgan narsa; nutq samaradorligini baholash, masalan, hisobot tinglovchilarni qiziqtiradimi yoki yo'qmi.
utq madaniyati, uning asosiy mezonlari Nutq madaniyati og'zaki va yozma adabiy til normalariga (talaffuz qilish qoidalari, stress, foydalanish, grammatika, uslub), shuningdek, nutqning maqsad va mazmuniga muvofiq turli xil aloqa sharoitlarida tilning ekspressiv vositalaridan foydalanish qobiliyatidir. Nutq madaniyati mezonlari: aniqlik to'g'ri va mantiqiy aloqa Muvaffaqiyatning ifodasi aniqlik Boylikning mavjudligi bog'liqlik Tozalik estetikasi
Tashqi nutqda odam turli xil odamlar tomonidan so'zlarning ma'nosini har xil tushunishga duch keladi, shuning uchun ko'pincha tushunmovchiliklar va tushunmovchiliklar paydo bo'ladi. Ichki nutq (o'zi bilan suhbat) inson uchun juda tushunarli. O'zingiznikiga qaraganda boshqalar bilan muloqot qilish qiyinroq.
nutq tez yoki sekin, qisqa yoki uzoq, tushunarli, aniq yoki tartibsiz, hissiy jihatdan ifodali yoki monoton, tabiiy yoki odobli, jim yoki baland, yorqin yoki tushunarsiz, aqlli yoki qo'pol, savodli yoki savodsiz va boshqalar bo'lishi mumkin.
Ba'zida, hatto so'zlarning ma'nosini bilmasdan ham, muhokama qilinayotgan narsani tushunamiz, kontekstdan yoki grammatikaga e'tibor qaratamiz.
Biz til to'g'risidagi bilimimizni va uning ichki tarkibiy aloqalarini, mantiqiy fikrlash qobiliyatini sinab ko'ramiz.
Nutqning aniqligi - bu asosan so'zlarning belgilangan ob'ektlarga (hodisalarga) muvofiqligi yoki so'zning umume'tirof etilgan ma'nosi va uning nutqda ishlatilishi o'rtasidagi moslik.
Nutqning sifatliligi kabi aniqlik, eng avvalo, til tizimidagi leksik darajaga bog'liq, ya'ni nutqning aniqligi, agar bunday normalar tan olingan bo'lsa, nutqda foydalanish normalariga rioya qilish deb tushunilishi mumkin.
Aniqlikning ikki turini ajratib ko'rsatish kerak: aniqlik ob'ektiv va aniqlik kontseptualdir.
Birinchi turdagi aniqlik nutq va voqelik o'rtasidagi qo'shimcha lingvistik (ekstra-lingvistik) bog'liqlik bilan yaratiladi. Bu nutq mazmunining ob'ektlar doirasiga, nutq tomonidan namoyon bo'ladigan voqelik hodisalariga muvofiqligidan iborat. Nutqda esga olinadigan hayot hodisalari, ob'ektlar va voqelik voqealari aniq ko'rsatilishi kerak. Shu munosabat bilan, inson nima haqida gapirayotganini yaxshi bilishi kerak.
Shuningdek, kontseptual aniqlik ham mavjud - nutq mazmunining unda ko'rsatilgan tushunchalar tizimiga mosligi. L. N. Tolstoyning fikriga ko'ra: "so'z fikrning ifodasidir, shuning uchun so'z uning ifodasi bilan mos kelishi kerak."

To'g'ri nutqni yaratishga yordam beradigan asosiy shartlar:

1) nutq mavzusini bilish;
2) tilni, uning tizimini, imkoniyatlarini bilish;
3) mavzu bo'yicha bilimlarni ma'lum bir aloqa aktidagi til tizimi va uning imkoniyatlari bilan bog'lash qobiliyati.
2. Nutqning keyingi sifati mustahkamlik.
Mantiq so'zlarni qat'iy ishlatish bilan ham buzilishi mumkin. Mantiqiy nutqqa erishish uchun bitta iboradagi qismlarning semantik izchilligiga va butun matndagi bir xil izchillikka erishish kerak.
Mantiqizm, birinchi navbatda, so'zning ham, matnning ham sintaktik tashkil etilishi bilan bog'liq. Mantiqning ikki turi mavjud:
1) kontseptual mantiq;
2) mantiqiy muvofiqlik.
Ob'ektiv mantiqning mohiyati nutqdagi til birliklarining semantik aloqalari va munosabatlarining ob'ektlar va hodisalarning munosabatlari va munosabatlariga mos kelmasligidadir. Konseptual mantiqiylik - bu nutqdagi til elementlarining semantik aloqalarida mantiqiy fikrlash tuzilishi va uning mantiqiy rivojlanishining aksidir.
Mantiqiy holat:
1) fikrlash mantig'ining mohiyati - "yangi haqiqatni izlashda to'g'ri fikrlashning normalari yoki tamoyillari". Mantiqan gapirishni va yozishni o'rganishdan oldin, kishi mantiqiy fikrlashni o'rganishi kerak;
2) nutq tuzilishi elementlarining semantik muvofiqligi va izchilligini tashkil etishga yordam beradigan til vositalarini bilish.
3. Nutqning ekspressivligi Uning tuzilishining xususiyatlari tinglovchi yoki o'quvchining e'tiborini va qiziqishini qo'llab-quvvatlaydigan deb ataladi, ya'ni bu xususiyatlarga ega bo'lgan nutq ekspressiv deb nomlanadi.
Ekspressivlik har xil sharoitlarga bog'liq. Ular orasida:
1) tafakkur mustaqilligi. Stereotipik fikrlash va shablonni his qilish ekspressivlik kurtaklarining yorilishiga yo'l qo'ymaydi;
3) tilni yaxshi bilish, uning ifodali qobiliyatlari;
4) til uslublarining xususiyatlari va xususiyatlarini bilish: badiiy, ilmiy, ishbilarmon, jurnalistik, so'zlashuv. Uslub til vositalarida o'z izini qoldiradi;
5) nutq ko'nikmalarini tizimli va ma'lumotli tayyorlash. Bir kishi nutqini boshqarishni, ifodali va shablonli daqiqalarni qayd qilishni o'rganishi kerak.
Tilning ekspressiv vositalariga asosan yo'llar va raqamlar, shuningdek tovushlardan boshlanadigan va sintaksis va uslublar bilan boshlanadigan barcha darajadagi tilning barcha birliklari kiradi. Bitta tovush butun matnga qaraganda ko'proq ifodali bo'lishi mumkin.
Intonatsiya ekspressivlikni yaratish uchun juda muhimdir.
4. Nutqning boyligi nutqning asosiy kommunikativ fazilatlaridan biridir.
Nutqning boyligi har bir odamning til vositalarining faol zaxirasi, ya'ni so'zlar, ularning ma'nolari, odatiy intonatsiyalarning zaxirasi va boshqalar bilan ta'minlanadi.
Leksik boylik, agar nutq maxsus kommunikativ vazifani bajarmaydigan bir xil so'zlarni takrorlashni qo'llamasa, namoyon bo'ladi. Bu katta faol lug'at sha
Gapirish uslubi asosan atrofimizdagi odamlar bilan to'g'ridan-to'g'ri muloqot qilish uchun xizmat qiladi. U nutqning soddaligi va tayyorgarliksizligi bilan ajralib turadi. Ko'pincha so'zma-so'z so'zlar (yangi turmush qurganlarning o'rniga yosh, boshlash o'rniga boshlash, hozir hozir o'rniga hozir va hokazo), majoziy ma'noda so'zlar ishlatiladi (oyna - "sindirish" degan ma'noni anglatadi). So'zlashuv uslubidagi so'zlar nafaqat ob'ektlar, harakatlar, alomatlar nomini aytibgina qolmay, balki ularning bahosini ham o'z ichiga oladi: yaxshi bolalar, dodger, beparvo, yudumli, aqlli, quvnoq. So'zlashuv uslubi sintaksisi oddiy jumlalarni qo'llash bilan tavsiflanadi. Unda to'liq bo'lmagan to'liq jumlalar mavjud, chunki og'zaki nutq ko'pincha dialogdir.
Ilmiy uslub - Bu ilmiy ishlar, maqolalar, darsliklar, ma'ruzalar, sharhlar uslubi. Ularda atrofimizdagi dunyoning turli xil hodisalari haqida ma'lumotlar mavjud. Lug'at sohasida ilmiy uslub birinchi navbatda maxsus lug'at, atamalar (deklatsiya, konjugatsiya, teorema, bisektor, logaritm va boshqalar) mavjudligi bilan tavsiflanadi. So'zlar, qoida tariqasida, to'g'ridan-to'g'ri ma'nolarida qo'llaniladi, chunki ilmiy nutq noaniqlikka yo'l qo'ymaydi va juda aniq bo'lishi kerak.
Rasmiy ish uslubi Huquqiy, ma'muriy, diplomatik munosabatlarning keng sohasiga xizmat qiladi. Uning asosiy maqsadi - axborot, aloqa. Ushbu uslub turli xil hujjatlar, ko'rsatmalar, nizomlar va hokazolarni yozishda qo'llaniladi, undagi so'zlar ularni noto'g'ri talqin qilmaslik uchun to'g'ridan-to'g'ri ma'noda ishlatiladi. Ushbu uslubning lug'atida ushbu uslubga biriktirilgan ko'plab so'zlar va barqaror birikmalar mavjud: petitsiya, ariza, qaror, buyruq, protokol, apellyatsiya, sudga murojaat qilish, sud jarayoni; biz quyida imzo chekdik. Ushbu uslubning sintaksisida tez-tez zaruriyat, buyurtma ma'nosiga ega bo'lgan bema'ni jumlalar mavjud (shoshilinch ravishda tayyorlash kerak, choralar ko'rish kerak va hokazo).
Jurnalistik uslub - Bu gazetalar, tegishli ijtimoiy-siyosiy mavzulardagi chiqishlarning uslubi. Eng keng tarqalgan jurnalistik janrlarga tahririyat, yozishmalar, esse, mitingda, yig'ilishda va hokazolar kiradi. Publisistik ishlar odatda ikkita vazifani o'z ichiga oladi: birinchidan, aloqa, ma'lum ijtimoiy hodisalar yoki harakatlar to'g'risida ma'lumot, ikkinchidan, tinglovchiga yoki o'quvchiga faol ta'sir qilish, suhbatdoshni muallif egallab turgan va himoya qiladigan pozitsiyani qo'llab-quvvatlash uchun jalb qilish maqsadida berilgan savollarga ochiq baho berish.
Ushbu uslubning lug'atida ko'pgina so'zlar va ijtimoiy-siyosiy tabiatning frazeologik burilishlari mavjud: progressiv insoniyat, tinchlik uchun kurash va innovatsion g'oyalar.
San'at uslubi U san'at asarlarida rasm chizishda, ob'ekt yoki hodisani tasvirlashda va muallifning his-tuyg'ularini o'quvchilarga etkazishda ishlatiladi. Badiiy uslubning ifodalari tasvirlar, vizualizatsiya va hissiyotlilik bilan ajralib turadi. Odatda uslubiy lingvistik vositalar tarkibiga ma'lum ma'noga ega so'zlar, majoziy ma'noda ishlatiladigan so'zlar, hissiy jihatdan baho beradigan so'zlar, belgi, ob'ekt yoki harakatlar ma'nosidagi so'zlar, taqqoslash, taqqoslash ma'nosidagi so'zlar kiradi; Za prefiksi bilan shakl fe'llari, harakatning boshlanishini, vaqt va kayfiyat shakllaridan ko'chma foydalanish (Bu Dunyashada va Akimga oshiq bo'lish!), hissiy rangdagi jumlalar: To'satdan osmondagi biron narsa buzildi, shamol shiddatli va shovqin bilan esdi. cho'lda hushtak chalindi. Darhol o'tlar va o'tgan yilgi begona o'tlar shovqin-suron ko'tarishdi, yo'l bo'ylab chang tarqalib, dasht bo'ylab yugurib, somon, ninachilar va patlar bilan sudrab, qora aylanadigan ustun bilan ko'tarilib, quyoshni bulut qildi (A. Chexov).
Badiiy adabiy til umummilliy tilning eng keng qamrovli ifodasidir. Badiiy asarlarda so'z ustasi tilni tanlashda deyarli cheksiz erkinlikka ega bo'lib, o'quvchiga estetik ta'sir ko'rsatishi uchun eng ishonarli, esda qoladigan tasvirlarni yaratishni anglatadi. Shuning uchun badiiy til adabiy va ommabop tilning barcha boyliklarini o'z ichiga olishi mumkin.
Suhbat uslubi U har xil faoliyat sohalarida: maishiy, norasmiy, professional va boshqa sohalarda to'g'ridan-to'g'ri kundalik aloqa uchun ishlatiladi. To'g'ri, bitta xususiyat mavjud: kundalik hayotda so'zlashuv uslubi og'zaki va yozma shakllarga, professional sohada esa faqat og'zaki shaklga ega. Taqqoslang: leksik birliklar - o'qish zali, o'qituvchi, neytral va neytral - o'qish xonasi, o'qituvchi, chex varaqasi. Professional tarkibning yozma tilida so'zlashuv lug'ati nomaqbuldir.
Suhbat - nutq aniqlanmagan, u tayyorlanmaganlik, improvizatsiya, aniqlik, norasmiylik bilan ajralib turadi. Suhbatdosh-maishiy uslub har doim ham qat'iy mantiqiylikni, taqdimotning izchilligini talab qilmaydi. Ammo u tasvirlar, hissiy ifodalar, subyektiv-baholovchi tabiat, o'zboshimchalik, soddalik, hatto ba'zi tanish ohanglar bilan ajralib turadi.
So'zlashuv uslubida quyidagi janrlar ajralib turadi: do'stona suhbat, shaxsiy suhbat, eslatma, shaxsiy xat, shaxsiy kundalik.
Til nuqtai nazaridan, notiq nutq hissiy ranglarning ko'pligi, ekspressiv lug'ati, kondensat so'zlari (kechqurun - "Kechqurun Moskva") va dublali so'zlar (muzlatgichda muzlatgichda bug'lantiruvchi) bilan ajralib turadi. U muomala, kamaytiruvchi so'zlar, jumlalarda erkin so'zlar tartibi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, boshqa uslublarga qaraganda tez-tez ishlatiladigan jumlalar dizaynda sodda: to'liq emasligi, to'liqsizligi ularning o'ziga xosligini tashkil etadi, bu nutq holatining shaffofligi tufayli mumkin (masalan: Qayerga ketyapsiz? - O'ninchi tomon; Xo'sh, nima? - O'tdi!). Ular ko'pincha subtext, istehzo, hazilni o'z ichiga oladi. Suhbatda ko'plab frazeologik burilishlar, taqqoslashlar, maqollar, misollar mavjud. Til vositalarini doimiy ravishda yangilab va qayta ko'rib chiqishga, yangi shakllar va ma'nolarning paydo bo'lishiga moyildir.
Akademik L.V. Shcherba so'zlashuv nutqini "og'zaki yangiliklarni uyg'otadigan to'qnashuv" deb atadi. Suhbat kitob uslubini jonli, yangi so'zlar, burilishlar bilan boyitadi. O'z navbatida, kitob nutqi so'zlashuv nutqiga ma'lum darajada ta'sir qiladi: uni intizomga soladi, normallashtirilgan belgi beradi.
So'zlashuv uslubining yana bir o'ziga xos tomonini ta'kidlash kerak: uning uchun yozma va og'zaki nutq odob-axloqini bilish katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, og'zaki nutq so'zlash uchun ekstralvatsionistik omillarning xususiyatlarini hisobga olish juda muhim: yuz ifodalari, imo-ishoralar, ohanglar va atrof-muhit. Bu so'zlashuv uslubining umumiy xususiyatidir.
Nutq - bu til orqali odamlar o'rtasidagi tarixiy shakllangan aloqa shakli. Shu bilan birga, nutq va til uzoq tarixiy rivojlanish natijasida shakllangan dialektik birlikni anglatadi. Ammo fanda til va nutq o'rtasidagi munosabatlar mohiyati haqidagi savolga bitta javob yo'q. Ba'zi olimlar nutq va tilni farq qilmaydi, ular bu so'zlarni sinonim sifatida ishlatishadi: til bu nutqdir. Boshqalar bu tushunchalarni qarama-qarshi qo'yishadi va nutq tilidagi juftlikda faqat nutq individual xususiyatning hodisasi sifatida psixologiyaning vakolatiga tegishli, shu bilan birga til psixologik, asotsial hodisa emas va shuning uchun u tilshunoslik tomonidan o'rganiladi.
XIX asr oxirida. Shveytsariya tilshunosi F. de Saussure (1857-1913) til va nutq o'rtasidagi aniq bir chiziqni tortdi. Til - bu shaxsga xos, umumiy hodisa, ijtimoiy tabiat. Nutq tilni ishlatishdan iborat, u suyuq, beqaror, o'zgaruvchan. Saussure-dan oldin tilshunoslar asosan tillarning kelib chiqishi va o'zgarishi masalalarini o'rganar edilar, u dastlab har bir tilning o'ziga xos ichki tuzilishiga - uning tarkibiy elementlari munosabatlari natijasida hosil bo'lgan tuzilishga e'tibor qaratgan. Tilshunoslik elementlari belgilardir. Til belgilar belgilari tizimi sifatida inson bilan aloqa va fikrlashni amalga oshirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, ushbu tizim shaxsdan mustaqil bo'lib, inson ma'lum bir til muhitida tug'iladi va ona tilini o'zlashtirish nutqni rivojlantirish va fikrlashni shakllantirishga olib keladi.
Til va nutqning tabiati va ishlashini o'rganadigan zamonaviy fanning bir qismi psixolingvistika deb ataladi. Ushbu hodisalarning mohiyatini chuqurroq tushunish uchun u ikkita fan - psixologiya va tilshunoslikning ma'lumotlari va yondashuvlaridan foydalanadi.
Insonning ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik hayotidagi nutqning o'rni haqida gapirganda, uning bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan ikkita asosiy funktsiyasini ajratish odatiy holdir: kommunikativ va intellektual.
O'zining kommunikativ funktsiyasida nutq odamlar o'rtasidagi aloqa vositasi sifatida ishlaydi, xuddi shunday ishlaydi xabari va harakatlar uchun motivatsiya. Muloqot paytida mavzu ob'ekt yoki hodisani ko'rsatishi mumkin - bu holda biz gaplashamiz barmoq, yoki indikativ nutq funktsiyalari yoki masala bo'yicha fikr bildirish - predikativ funktsiyasi. Har qanday voqea haqida xabar berishdan tashqari, nutq suhbatdoshga ta'sir ko'rsatishga qaratilgan bo'lishi mumkin: uni biron bir harakatga, harakatga undash, undan biron bir his-tuyg'u, fikr, tuyg'u, istakni uyg'otish.
Og'zaki ma'no orqali uzatiladigan tarkibga qo'shimcha ravishda, nutq ular gapirayotgan narsalarga hissiy munosabatni bildiradi. Intonatsiya va ohang orqali nutq bilan birga keladigan ekspressiv harakatlar (hulq-atvor, yuz ifodalari, imo-ishoralar), ifodalarning jonliligi va tasviri, jumlalar tuzilishi va so'z tanlash orqali kayfiyat va hissiyotlar, odamlar o'rtasida hissiy almashinuv, hissiy ifodali nutq funktsiyasi.

Intellektualfunktsiya shundan iboratki, nutq qanday ishlaydi fikrlarni ifoda etish vositasi ularning ta'limi va rivojlanishi. Turli xil ma'nolar tizimining tashuvchisi sifatida nutq fikrlarni shakllantirish, shakllantirish va tushunish usulini belgilaydi. Ham nutqning, ham fikrlashning asosiy birligi so'z ularning har biriga ma'lum bir qiymat beriladi. Bir so'zning ma'nosi har doim umumlashtirishdir. Barcha aloqa sub'ektlari bir xil ma'noga ega bo'lgan og'zaki belgilarni ishlatganda odamlar o'rtasidagi aloqa mumkin. Belgilarning ijtimoiy o'xshashligi bir-birlarini etarli darajada aloqa qilish va tushunishga imkon beradi. Hodisalar, ob'ektlar, harakatlar nomini belgilash, ularni barcha qadriyatlar tashkil etilgan ierarxik tizimga kiritish - bu jarayon sifatida belgilanadi ahamiyatli nutq funktsiyasi.

Quyidagi nutq turlarini qabul qilish: yozma va og'zaki. Og'zakinutq - bu tashqi nutq bo'lib, u quloq orqali talaffuz qilinadi va seziladi, u o'z navbatida dialogik va monologik bo'linadi. Dialog so'zlashuv nutqi, to'liq rivojlanmagan, vaziyatga oid, nutq ishtirokchilari tushungan kontekst tufayli unda ko'p narsa ifoda etilmaydi. Dialogik nutqda, intonatsiya, nutqning hissiy asoslari, ma'ruzachilarning yuz ifodalari va pantomimikasi katta ahamiyatga ega. og'zaki bo'lmagan aloqa vositalari (qo'shimcha ma'lumot uchun 8.3-ga qarang). Dialogik nutqni joylashtirish, to'liqlik va ajratish boshqacha bo'lishi mumkin. Agar suhbatdoshlar bir-birini tom ma'noda "bir qarashda" tushunsalar, ularning gaplari iloji boricha qisqartirilishi mumkin. Bu ularning gaplashayotgan narsalarini qanchalik aniq ifoda etishlari, avval aytilganlardan, hozir nima sodir bo'layotganidan ularga qanchalik aniq ekanligi bilan belgilanadi; shuningdek suhbatdoshlar o'rtasida umumiylik mavjudmi yoki yo'qmi, ularning bir-birlarini tushunish istagi katta. Aksincha, suhbatdoshlar o'rtasida ichki aloqaning yo'qligi, nutq mavzusiga nisbatan farq nutqning asl ma'nosini tushunishda qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin va uni yanada to'liq va batafsil qurishni talab qiladi.
Monologik nutq - bu bir kishining nutqi, u dialogik, mantiqiy bog'liq va tizimli ravishda taqqoslaganda yanada rivojlangan va grammatik jihatdan chegaralangan.
Yozilgannutq yozma matn shaklida o'rnatilgan vizual idrok uchun ochiq bo'lgan shakllarda amalga oshiriladi, bu esa unga nisbatan ko'proq erkinlik beradi. Yozma shaklda bayonlarni tuzishda, xabarni formatlashning eng yaxshi usulini qidirish amalga oshiriladi, turli xil variantlarni sanab o'tish mumkin, ularning ma'nosini aniqroq ifoda etish uchun jumlalar tuzilishini tekshirish va tekshirish mumkin. Yozuvni yaratish va idrok etish o'rtasidagi vaqt va makon o'rtasidagi tafovut uni yanada bema'ni qiladi, muallif va adresat o'rtasidagi umumiy vaziyatdan holi emas. Bu uning og'zaki nutqdan asosiy farqi. Og'zaki, og'zaki nutqda, suhbatdoshlarni birlashtiradigan umumiy vaziyatning mavjudligi, ekspressiv vositalardan foydalanish, intensiv to'g'ridan-to'g'ri hissiy almashinuv mazmunli mazmunni puxta ishlab chiqmasdan turib o'zaro tushunish uchun imkoniyat yaratadi. Yozma til holatida yanada tizimli va mantiqiy bog'liq taqdimot talab qilinadi.
Yozma va og'zaki nutq o'rtasidagi barcha tafovutlar uchun, ularga qarshi turish mumkin emas, ayniqsa na bir xil, na boshqasi bir hil emas. Og'zaki va yozma tilning har xil turlari mavjud. Og'zaki nutq so'zlashuv nutqi, suhbat yoki ommaviy nutq, ma'ruza, hisobot bo'lishi mumkin. Yozuv ham juda xilma-xil: bular ilmiy risolalar, monografiyalar, maqolalar va epistolyar janrdagi asarlar. So'nggi paytlarda texnologik taraqqiyotning rivojlanishi va aloqa vositalarining yaxshilanishi munosabati bilan nutqning yangi turi paydo bo'ldi - yozma shaklda, ammo mazmuni va xususiyatlari bo'yicha og'zaki nutqqa yaqin. Bu xabarlar, suhbatlar, tezkor xabarlar tizimida ishlatiladigan nutq so'zlashuvining turi: jumlalar va so'zlar qisqartirilgan, belgilar va animatsiyalar, jarangdor va qisqartmalar mazmun va hissiy kontekstni etkazishda faol ishlatiladi; imlo va tinish belgilarining qoidalari e'tiborga olinmaydi.
Nutqni tashqi, ovoz chiqarib va ichki qismlarga ajratish juda muhimdir. Ikkinchisi birinchisidan nafaqat ovozsiz amalga oshirilishidan farq qiladi - u boshqa funktsiyani bajaradi va boshqa tuzilishga ega. Tashqinutq aloqa, ma'lumot almashish jarayoni bilan bog'liq, ichkinutq aloqa vositasi emas, uning asosiy vazifasi fikrlash va faoliyatni tartibga solish jarayonini ta'minlashdir. Ichki nutqning namoyon bo'lishi muammolarni hal qilishda, aqliy rejalashtirishda, matnlarni o'zi o'qiyotganda aniqroq namoyon bo'ladi. Ichki nutq nuqtai nazaridan, qabul qilinadigan ma'lumotlar tartibga solinadi, o'z-o'zini o'rgatish amalga oshiriladi va o'z harakatlar va tajribalarini tahlil qilish amalga oshiriladi. O'zining tuzilishida ichki nutq bu vizual tasvirlar va odatiy belgilar bilan guruhlangan so'zlar va iboralarning qismlaridan tashkil topgan umumlashtirilgan semantik majmua. Boshqa hech narsa uchun mo'ljallanmagan, u yig'ilgan yoki tarkibiy qism sifatida qurilgan, u fikr mavzusini bayon qiladi va aytilganlarni e'tiborsiz qoldiradi. Biror kishi qiyinchiliklarga yoki qarama-qarshiliklarga duch kelganda, uning ichki nutqi yanada batafsil xarakterga ega bo'ladi va ichki monologga, shivirlash yoki baland ovozga aylanishi mumkin.
Nutqning umumiy xususiyati odatda uning tilga qarama-qarshiligi orqali beriladi. Til va nutq birgalikda tilning yagona hodisasini hosil qiladi. Nutq - bu faqat nutqda topiladigan va faqat uning kommunikativ maqsadini amalga oshiradigan tilni mujassamlash, amalga oshirish. Agar til vosita (aloqa vositasi) bo'lsa, unda nutq bu vosita tomonidan ishlab chiqarilgan aloqa shaklidir. Nutq materialdir, u hislar tomonidan qabul qilinadi, lekin til (belgilar tizimi) nutq birliklarining mavhum analogiyalarini o'z ichiga oladi. Nutq bu so'zlar ketma-ketligi, u chiziqli, til bu chiziqli ketma-ketlikka ierarxik munosabatlarni kiritadi, darajaviy tartibga ega. Nutq nutq oqimida so'zlarni birlashtirishga intiladi, til ularning o'ziga xosligini saqlaydi. Gap voqelik ob'ektlari bilan bog'liq va uni haqiqat yoki yolg'on nuqtai nazaridan ko'rib chiqish mumkin, haqiqiy baho til uchun qabul qilinishi mumkin emas. Nutq aniq va o'ziga xosdir, tili mavhum va takrorlanuvchan. Nutq mobil, til barqaror, nutq cheksiz, til tizimi muayyan komponentlar to'plami bilan cheklangan.


Foydalanilgan Adabiyotlar:

1. To`ychiyev U. A.Yassaviy va o`zbek she`r tuzilishi// O`zbek tili va adabiyoti.-1999 №2. B.15-18.

1. Egamqulov B. She`riy nutq ibtidosi va sinkretizm haqida// O`zbek tili va adabiyoti.-1995.-№2.-B10-13
2. Ahmedov H. Nasriy she`r turlari// O`zbek tili va adabiyoti.-1994.-№3.-B.48-52
3. Sharofiddinov X. O`zbek she`riyatida qofiya va ur/u munosabati// O`zbek tili va adabiyoti.-1998.-№6.-B12-16.
4. Muhammadiyeva Sh. Fitrat va Cho`lpon erkin vaznning asoschilari// O`zbek tili va adabiyoti. 1998. №6.-B.42-43.
5. Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987
6. www.ziyonet.uz