Shodieva melixolning genomika fanidan tayyorlagan

Mavzu:Genom revolyutsiyasi
 
Reja: 
1. Genetika tarixi 
2. Genetika fani taraqqiyotiga hissa qo`shgan olimlar 
Ma`lumki har bir fanning tarixini insoniyat tarixidan izlash kerak. Xuddi 
shunday genetika fanining tarixi ham tajriba va hayot bilan bog`liq. Inson juda 
qadimdan yaxshi narsalardan foydalanishga intilgan: misol uchun o`simlik va 
chorva mollarini chatishtirib, yaxshi zot va navlar olgan. Bularni yanada 
takomillashtirib o`z eҳtiyojini qondirish uchun ishlatgan. 
Asrimizning 2-chi yarmida naslchilik va urug`chilikda, o`simlikshunoslikda 
erishilgan yutuqlar irsiyat masalalarini o`rganishga katta qiziqish tug`dirdi. 
Genetika, seleksiya fanlarining rivojlanishida angliyalik olim Ch. Darvinning 
(1809-1882) organik olamning rivojlanishi to`g`risidagi evolyutsion ta`limot 
muhim ahamiyatga ega. Darvingacha bo`lgan davrda fan K.Linney (1707-1779) va 
J.Kyuve (1768-1832) ta`limoti asosida rivojlandi. Ularning ta`limotida o`lik va 
tirik tabiat o`zgarmas, o`simlik va hayvonlar avval qanday bo`lsa doimiy shunday 
bo`ladi deyilgan. Ammo oz bo`lsada Darvinga qadar ham «tabiat o`zgaradi va 
rivojlanadi» degan elementar g`oyalar bo`lgan. J.Batist Lamark, Jorj Byuffon, 
Erazm Darvin, Lomonosov, Rule va boshqalar. Lekin shunday bo`lsada, fan 18 
asrda juda ko`pgina savollarga javob bera olmas edi. (Nomi genetika bo`lmasada, 
O`rta Osiyoda ko`pgina genetik ta`limotlar bor edi. Masalan: qaysi yoshda tug`ish, 
naslning qiz-o`g`illigini bilish, yaxshi nav va zotli hayvon va o`simliklar yaratish 
va hokazo. Suruvga qo`chqor qo`yish, yaxshi urug` ekish). 
Ch. Darvinning 1859 yilda nashr etilgan «Turlarning kelib chiqishi» nomli 
asari bu savollarga anchagina javob beradi. Darvin bu asarida turlar doimiy 
o`zgarmas degan g`oyaga barham berdi. U bu asarida irsiyat va o`zgaruvchanlik 

---

tufayli tashqi sharoit ta`sirida bir necha formadagi organizmlar vujudga kelishini 
isbotlab berdi. 
Darvin irsiyat, o`zgaruvchanlik va tanlashning (tabiiy, sun`iy) evolyutsiya 
faktorlari sifatidagi ahamiyatini ko`rsatib berdi. Uning ta`rificha, sifatlar vujudga 
kelsa, irsiyat bu xususiyatlarni avlodlarga mustahkamlaydi, tabiiy tanlanish esa 
ma`lum 
sharoitga 
moslanishni 
vujudga 
keltiradi, 
natijada 
foydali 
o`zgaruvchanlikka ega bo`lgan organizmlar yashaydi, aks holdagilari nobud 
bo`ladi. 
Darvinning «Xonakilashtirish ta`sirida hayvon va o`simliklarning 
o`zgarishi» (1868), «Odamning paydo bo`lishi va jinsiy tanlanish» (1871) kabi 
asarlari biologiyada evolyutsion ta`limotning nazariy asosini tashkil etdi. 
Nemis olimi Gofmeyster hujayra yadrosining bo`linishi va ona hujayradan 2 ta qiz 
hujayra hosil bo`lishini 1848 yilda aniqladi. Keyinroq Ru o`simlik va hayvon 
hujayralari bo`linishi umumiyligini belgilab berdi. V.Valdeyer xromosomani 
aniqladi. 
1874 yilda I.D.CHistyakov somatik hujayraning bo`linishini o`rganib 
Gofmeyster fikrini tasdiqladi. O.Gertvig tipratikonlarda tuxum hujayra 
yadrosining spermatozoid yadrosi bilan qo`shilishini 1875 yilda birinchi marta 
aniqladi. Bu hodisa 1880-1883 yillarda ochiq urug`li o`simliklarda Gorojankin, 
1884 yilda yopiq urug`lilarda Strasburgerlar tomonidan o`rganildi. 18-asr oxirida
Karl Ber sut emizuvchilar tuxum hujayrasini kashf etib, barcha organizmlar yagona 
hujayradan hayot boshlashini ko`rsatib berdi. Ya`ni, hujayra tirik organizmlarning 
faqat tuzilish birligi bo`lib qolmay, balki rivojlanish birligi hamdir. 
Darvin o`zgaruvchanlikda va yangi organizmlar vujudga kelishida 
duragaylanish muhim ahamiyatga ega ekanligini aniqladi. 
Genetika fanining rivojlanish bosqichini umumiy ravishda 3 taga bo`lish 
mumkin. Birinchi bosqich chex olimi Gregor Mendelning (1822-1884) irsiyat va 
o`zgaruvchanlik ta`limoti kashf etilishi bilan bog`liq. Gugo de Friz, Karl Korrens 
va Erix Chermaklarning duragaylash bo`yicha olib borgan ishlari genetika fanining 
rivojida va mustaqil fan sifatida ajralib chiqishida katta ahamiyatga ega. 

---

Gugo de Friz (Gollandiyada) lolaqizg`aldoq, Germaniyalik Korrens 
makkajo`xori, Avstriyada Chermak no`xat o`simligi duragaylari ustida ishlab, ota 
va ona irsiy belgilarining nasldan-naslga berilishi va duragaylarning belgilar 
bo`yicha ajralishi haqidagi maqolalarini 1900 yilda bir-biridan bexabar holda e`lon 
qildilar. 
Shuning uchun ham genetikaning fan sifatida maydonga kelishini 1900 
yilning bahori hisoblaymiz. Yuqorida nomlari qayd etilgan uchchala botanik olim 
ham chex olimi G.Mendelning 1865 yilda e`lon qilingan irsiyat qonunlarini 
«qaytadan kashf etdilar». Bu qonun Mendelning 1865 yilda nashr etilgan
«O`simlik duragaylari ustida tajribalar» asarida bayon etilgan edi. Mendel no`xat 
ustida tajriba olib borib, ularning ayrim belgilarining keyingi bo`g`inda berilishini 
o`rgandi va 2 ta muhim masalani hal etdi. 
Belgi va xususiyatlar jinsiy hujayralar orqali beriladigan ayrim irsiy omillar 
bilan belgilanadi. 
Organizmlar chatishtirilganda ularning ayrim belgi va xususiyatlari yo`qolib 
ketmaydi, balki ota va onada qanday bo`lsa, kelgusi bo`g`inlarda ham shunday 
saqlanadi. 
Mendelning bu ta`limoti genetikaning kelgusi rivojlanishiga nazariy asos 
bo`ldi. Gugo de Frizning mutatsiya haqidagi ta`limoti ham genetikaning keyingi 
rivojiga yordam qildi. Iogannsan toza liniya va populyatsiyalarda belgilarning 
nasldan-naslga berilishiga doir tajribalar olib bordi. U bir oilaga oid va tashqi irsiy 
jihatdan bir xil bo`lib, populyatsiyalardan iborat ekanligini aniqladi.
1909 yilda «toza liniya», «genotip», «fenotip» va «gen» degan tushunchalar 
fanga kiritildi. Irsiyat va o`zgaruvchanlik haqidagi fanga 1906 yilda angliyalik 
olim V. Betson genetika deb nom berdi.
Ikkinchi bosqich irsiyatning moddiy negizini o`rganish, xromosoma 
ta`limotining kashf etilishi bilan bog`liq. T.Boveri, U.Setton, E.Vilson 
xromosomalarni o`rganib (1902-1907) hujayraning bo`linishi va jinsiy 
hujayraning vujudga kelishi jarayonida irsiy faktorlar (genlar) bilan xromosomalar 
o`rtasida ma`lum bog`lanish bo`lishini aniqladi.

---