Shovqin va titrashdan himoyalanish Reja: Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish. Shovqinga qarshi kurash usullari

Tovush yutish koeffitsiyentining hisoblash uchun ishlatiladigan kiymatlari.

Materiallar	Sundirgichlardagi tovush yutish koeffitsiyentlarining hisoblash uchun ishlatiladigan urta geometrik chastotalardagi kiymatlari, Gs.
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
Lub, kapron tolalari, paxta, shisha tolasi	0,22	0,30	0,51	0,61	0,70	0,72	0,60	0,50
Gisht kukuni	0,20	0,26	0,42	0,50	0,53	0,52	0,50	0,48

Shovqinni sundirish uchun sexlarda bundan tashkari labirintlar ( rasm) qo’llaniladi.

Aerodinamik shovqinlarda sundirgichlarning turlari va ulchamlari ulardan o’tayotgan havoning hajmi, tezligi va shovqinning talab qilinadigan darajasi va boshka sharoitlar bog’liq.

Bundan sundirgichning kundalang kesim yuzasi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

(5.13)
Bu yerda Q - sundirgichdan o’tadigan havoning hajmi, m³/s;

V_ykb - sundirgichda havoning yo’l qo’ysa bo’ladigan tezligi, m/s; jamoat va ma’muriy binolarda V_ykb=4-10 m/s va to’qimachilik sanoati korxonasi binolarida - 12 m/s gacha kabul qilingan (tezlik 12 m/s bo’lganda glushitelning uzunligi 1 m qilib olinadi).

Umuman sundirgichning uzunligi quyidagicha hisoblanadi:

m (5.14)

bu yerda  L_td - sundirgichda shovqinning talab qilinadigan darajadagi kamayishi, dB;

 L - sundirgichda shovqinning xar bir metriga to’g’ri keladigan kamayishi, dB.

Ma’lumki, sexlardagi shovqin darajasi fakatgina manbalardan to’g’ridan-to’g’ri kelayotgan tovushlar hisobigagina emas, balki aks-sado (ya’ni, kaytgan tovushlar) hisobiga xam oshishi mumkin. Bunday xollarla, manba shovqinini kamaytirish imkoni bo’lmasa, kaytgan tovushlar energiyasini sundirish sexning ichki devor va shiftlari tovush yutuvchi koplamalar bilan koplanadi hamda shiftlarga kub, konus va boshka shakllarda tovush yutuvchi materiallar osib kuyiladi. YA’ni xonalarga akustik ishlov beriladi.

Odatda xamma qurilish materiallari tovush yutish xususiyatiga ega, lekin ularning tovush yutish koeffitsiyentlari () xar xil. Gisht, beton va shunga uxshash qurilish materiallarida =0,01-0,05 bulib, bu juda kamdir. Xonalarga akustik ishlov berishda  urta chastotalarda 0,2 dan yukori bo’lgan materiallar ishlatiladi.

Kupincha xonlarga akustik ishlov berishda rasmda ko’rsatilgan materiallar va shakllar qo’llaniladi. Akustik plitalar (4) shiftlarga to’g’ridan-to’g’ri yoki ma’lum masofa koldirib biriktiriladi. Bu plitalar, shisha, kapron, minearl tollardan hamda xar xil biriktiruvchi moddalar bilan korishtirilgan yogoch kipiklari, polivinilxlorid va shunga uxshash govak materiallardan yasalib, ularni buyab yoki ma’lum formalarda ishlab chiqariladi.

Bu plitallarning tovush yutish xususiyatlari govak materiallarning qalinligiga, tovushning chastotasiga va plita bilan devor orasida havo qatlami bor yoki yukligiga bog’liqdir.

Ayni paytda bu koplama 20-200 mm ni tashkil kiladi, bunda asosan urta va yukori chastotalardagi tovushlar yo’tiladi.

Ishchilarni shovqindan saqlashning samarali turlaridan yana biri, shovqin manbalari bilan ish joylari orasiga o’rnatiladigan ekranlar. Ekranlarning akustik afzaligi ularning orqasida tovush to’lqinlari qisman o’ta oladigan zona xosil qilishdan iboratdir. Shovqinning ekrandan ktish darajasi ekranning ulchamiga va tovushning to’lqin uzunligiga bog’liqdir eKranning bir xil ulchamida tovush to’lqin uzunligi qancha katta bulsa, ekran ortida tovush o’ta oladigan zona shuncha kichik bo’ladi. Shuning uchun ekranlar asosan urta va yukori chastotali shovqinlardan tusish uchun ishlatiladi. Past chastotalarda ekranlar kam samaralidir. Shovqin darajasi yukori bo’lgan ayrim sexlaridagi ish joylari, masalan, operatorlarning boshkarish pultlari shovqindan himoyalangan kabinalarga joylashtiriladi.

Shovqinning zararli ta’siridan himoyalanish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:

-shovqinli uskunalar past shovqinli uskunalar bilan almashtiriladi;

-shovqinli uskunalar sexda eng kam odam ishlaydigan vaqtda ishlatiladi;

-korxona xududi kukalamzorlashtiriladi;

-shovqin manbaidan chiqadigan shovqin pasaytiriladi;

-shovqinning tarkalishini cheklash choralari quriladi;

-shovqin sundirgichlardan foydalaniladi;

-shovqinni tusadigan dastgoxlar (ekranlar) qo’llaniladi;

-tovush o’tkazmaydigan gifloflar yordamida shovqinning atrofga tarkalish kamaytiriladi;

-shovqin ta’sirlaridan himoyaladigan yakka tartibdagi himoya vositalaridan foydaniladi.

Ishlab chiqarishda shovqinni pasaytirishga shovqin manbaining uzidayok shovqin sabablarini bartaraf etish va uning tarkalish darajasini kamaytirish yo’li bilan erishish mumkin.

Shovqinga qarshi kurash maksadida tovush yutadigan hamda tovush o’tkazmaydigan ashyolar va konstruksiyalarda foydalaniladi. Havo yo’llari buylab tarkaladigan aerodinamik shovqin xar xil tuzilishdagi sundirgichlar yordamida paysaytiriladi. Rasmda shovqin sundirgichlarning eng kup tarkalgan sxemalari keltirilgan.

Naychasimon shovqin sundirgichlari kvadrat yoki turtburchak kesimli qilib tayyorlanadi. Tovush yutadigan qatlamning qalinligi 700 mm. Shovqin sundirgich turi havo sarfiga, ruxsat etilgan tezliklarga karib tanlanadi.

Shovqinga qarshi kurashning asosiy usuli kushni xonadagi shovqin darajasini pasaytirdigan tovush o’tkazmaydigan uskunalar o’rnatishdir. Devor va pardevorlarning tovush o’tkazmaslik xossasi oshirish yoki ularning ogirligini kamaytirish uchun oraligida havo tirkishi bo’lgan xar xil to’siqlarni qo’llash tavsiya etiladi.

Zichlovchi ashyolar sifatida yushmok rezanilar, toshpaxta (asbest) chilviridan, bitum shimdirlagan losdan, ruberoid foydalanish mumkin.

jadval

Shovqin analizatorlarining asosiy texnik ko’rsatkichlari.

Turi	Polosaning eni, oktava	Ish chastotalari doirasi, kGs	Tashki ulchamlari, sm	Ogirligi, kg
ASH-2M	13	0,040-10	34x21x16	7,5
SI-1	11;13	0,002-45	45x54x26	120 komplektda
2123 (Bryo’l va Kyer)	11;13	0,002-45	38x35,5x20	17,5
1613 (bryo’l va Kyer)	11	0,032-31,5	15,5x11,5x8	2,5
OG-101 (Germaniya)	11	0,032-16	26x6, 2x17,5	2,9
TOG-101 (Germaniya)	11;13	0,025-40	54x44x27,5	28,3

Shovqinni susaytirish uchun tovushni yaxshi yutadigan va bu bilan tovush to’lqinlari jadalligini pasaytiradigan tovush yutuvchi ashyolarda foydaniladi.

Tovush energiyasini yutish prinsipiga kura xamma ashyo va konstruksiyalar uch guruxga: govakli, rezonans va donali tovush yutkichlarga bulinadi.

Govakli tovush yuritgichlarga yogoch tolasidan, mineral paxtadan, shisha toladan qilingan plitalar, sementli fibralit, ftoroplast, kapron va minearl tolalardan yasalgan tushaklar, shisha tola kiradi.

Tovush yutadigan ashyolarning tovushni yutish koeffitsinti ularning xossalariga, qalinligiga va joylashtirilish usuliga bog’liq. Jadvalda tovush yutuvchi koplamalarning texnik ko’rsatkichlari keltirilagn.

Rezonans tovush yutkichlar ikala tomoniga mato yopishtiririlib, shovqin manbaidan ma’lum masofada joylashtirilshan teshik-teshik ekrandan iborat. Ekran sifatida yogoch kipigidan va toshpaxatadan ishlangan plitalar, faner ishlatiladi. Donali tovush yutkichlar tovush hajmiy jismlarda iborat bulib, ular xonaga bir-biridan 1500-2000 mm oralikda osib kuyiladi. Ular asosan govakdor ashyolardan tayyorlanadi. Donali tovush yutkichlarning afzalligi shundaki, ularni shovqin manbaining yong’inasiga o’rnatish mumkin.

jadval

Tovush yutadigan koplamalarning texnik ko’rsatkichlari

Nomi, GOST, TU	Tashki ulchamlari, mm	Zichligi, kg/m^3	Namga chidamlik darajasi	O’tga chidamlik darajasi
Mineral paxtadan ishlangan akustik PA/O plitasi, TU 21.24.16-63 Akmirang, TUMBI	300x300x20	300	Namga chidamsiz	Yonmaydi
1.368-67 PPM-80 plitasi TU 21.24.8-68	500x500x60	80	Namga chidamsiz	Yonmaydi
PPM-80 plitasi Tu 21.24,8-68 (shisha mato bilan birga)	“	“	“	“
E-O (GOST 8481-61), stellit, TU 81-63	500x500x700	150	Yarim namga chidamli	Yarim yonmaydigan
Gipsdan yasalgan plita, IV 283-67	500x500x10	-	-	-
Tikma mineral paxtalar, TV 21.24.10-68	500x500x100	100	Namga chidamli	Kiyinlik bilan yonadi
Shisha tola, TV 21.01.224-69	500x500x10	15	Namga chidamsiz	Yonmaydi

Titrashni kamaytirish yo’llari va ultra va infratovushdan himoyalanish.

Titrash kishi organizmiga salbiy ta’sir kiladi, natijada ish unumdorligini pasaytiradi, kupincha ogir kasbiy kasallik - titrash kasalligiga olib keladi. Shuning uchun titrashga qarshi tabbirlarga aloxida axamiyat beriladi.

Titrash kasalligi kasbiy kasalliklarga kiradi. Bu kasallikni boshlangich davridagina yaxshilab davolash mumkin. Titrash kasalligini davolash, ayniksa, kasallik ruju kilgan xolatlarda uzoq muddatda davolanadi. Kup xollarda kasallik o’tib ketsa, nogironlikka olib kelishi mumkin.

Mashina va mexanizmlarning titrashini kamaytirish quyidagi usullarda olib boriladi:

-titrashni keltirib chiqarayotgan manbaga ta’sir qilish;

-rezonans xolatidan chiqarish;

-titrashni dempferlash;

-titrashni dinamik sundirish;

-mashina va qurilish elementlarining konstruktiv elementlarini uzgartirish;

-titrashni ixotalash va shaxsiy himoya vositalarini qo’llash.

Mexanizatsiyalashgan, elektr yoki havo asboblari yordamida ishlaganda, kulni titrashdan saqlash uchun maxsus kulkoplar, kistirma va plastinalardan tashkil topgan shaxsiy himoya vositalaridan foydalaniladi. Shaxsiy himoya vositalariga kuyiladigan umumiy talablar GOST 12.4 002-74 da belgilangan. Titrash kasalligini oldini olish uchun titrash mavjud bo’lgan ishlarda maxsus ish tartibi qo’llaniladi. Masalan, titrash mavjud bo’lgan mashinalarida umumiy ish vaqti semenaning 2-3 qismidan oshmasligi kerak. Bunda tinmasan ishlash vaqti 15-20 min va dam olish vaqtlari bo’lishi kerakligi kuzda to’tilgan. Ishni tashkil qilishda titrashli operatsiyalarni titrash bo’lmagan ishlar bilan almashtirib turish kerak.

Titrashni ulchash ST SEV 1931-78 “Titrash. Ulchov o’tkazish uchun umumiy talablar” da belgilanadi. Titrashni ulchash uchun kupgina asboblar mavjud, bulardan standart oktava filtrli ISHV-1 hamda VIP-2., VR-1 va bokalar. Chet elda chiqaraladigan asboblardan RFT (Germaniya) hamda “Bryo’l va Kyer” firmasining (Daniya) asboblaridir.

Texnologik uskunaning ashyoviy sigimi kamaytirilganni xolda uning tezligi oshirilganda ularning titrashi kuchayadi. Titrash (vibratsiya) tebranishlar chastotasi, titrashdagi siljish amplitudasi va titrash tezligi bilan ifodalanadi. Uzoq vaqt mobaynida titrash ta’sirida bo’lish ishlovchining sogligi va mexnat unumdorligiga yomon ta’sir etibgina kolmasdan, balki ogir kasbiy- titrash kasalligiga olib keladi.

Inson organizmiga ta’sir ko’rsatish tarzigan kura titrashlar maxaliy va umumiy bo’ladi.

Titrashdan himoyalanish uchun armotizatorlar va yakka tartibda himoyalash vositalari sifatida titrashni sundiruvchi kulkop hamda poyabzal qo’llaniladi. Amortizatorlar sifatida kigiz, rezina, pulat prujinali titrov izolyatorlari va shu kabilardan foydaniladi.

Binolarning tarkibi qismlariga motorlar, mashinalarning titrashini kamaytirish maksadida, motorlar poydevorlarining ostiga rezinadan, polivinil smolalardan tayyorlangan, shisha tola bilan kuchaytirilgan kistirmalar kuyiladi.

Titraydigan mashina va asboblar bilan ishlaydigan ishchilarrni xizmat vaqtidan tashkari ishlatish man etiladi. 16 yoshga tulmagan yoshlar, xomilador ayollar, oshkozoni ogriydigan va kon bosimi bor kishilarga bunday uskunalarda ishlash etiladi.

Ultratovush muxit 11200 dan 10⁹ Gs gacha doirada mexaniq tarzda tebranmada yuzaga keladi.

Sanoatda detallarni tozalash va yogsizlantirish, metallarga mexaniq ishlov berish uchun 18000-30000 Gs chastotali ultratovush tebranishlari keng qo’llaniladi.

Ultratovush odamga havo muxiti orqali, shunigdek, suyuk muxit va kattik jismlar orqali ta’sir kiladi.

Ultratovushli kurilmalarda ishlaydigan ishchilarning boshi ogriydi, tez charchaydi, yaxshi uxlay olmaydi, kuzi xiralashdagi, ogzi kurib kolaveradi, korni ogriydi, ishtaxasi bo’lmaydi, tanasi va terisining xarorati ko’tariladi, yurak urishi susayadi, kon bosimi pasayadi hamda termoregulyatsiyasi buziladi.

Ultratovush bilan ishlayotganda yakka tartibdagi himoya vositalari sifatida shovqin sundirgichlar va maxsus kulkoplardan foydalanish lozim.

Xozirgi vaqtda ishlab chiqarishda va transportda infratovush chastotali tovush keng tarkalgan. U katta ventilyatorlar, ichki yonuv dvigatellari ishlayotganida paydo bo’ladi.

Shaxsiy himoya vositalari.

Eshitish a’zolarini himoya qilish vrsitalari uz vazifasi va konstrusiyasi bo’yicha uch turga bulinadi: naushniklar-quloq suprasini yopib turadi, tikinlar-tashki eshitish kanalini yopib turadi, tikinlar-tashki eshitish kanalini yopib turadi, shlemlar -kallaning bir qismini va quloq suprasini berkitib turadi. Bularni qo’llash ayrim oktava chiziklarida tovush bosimi satxini 35-40 dB mikdorda kamaytiradi. Shunisi dikkatga sazovorki, ular ayniksa kishi organizmi uchun xavfli bo’lgan yukori chastotali shovqinlarni pasaytirishda yaxshi samara beradi.

To’qimachilik sanoatining shovqinli sexlarida eshitish a’zolarini himoya qilishga zarurat seziladi. Ularni tanlash shovqinning jadalligiga va ishchining shaxsiy xususiyatlariga bog’liq. Tovush bosimi satxi 120 dB gacha bo’lgan jadal shovqinlar ta’sir kilayotgan sharoitda VSNIIOT - 2M turiga mansub naushniklarni qo’llash tavsiya etiladi ( a rasm). Tukuv, kalavalash va kayta urash sexlarida kichik gabaritli VSNIIOT - 4A turiga mansub naushniklarni qo’llash maksadga muvofik ( b rasm). VSNIIOT - 2M naushnigi ishlatishga kulay va spektrning yukori chastotali qismida samaralidir, VSNIIOT - 4A naushnigi ulchamlari kichik va yengil, lekin ularning akustik samaradorligi biroz past.

Jadval.

Naushnik va tikinlarning akustik samaradorligi

Shovqinga qarshi himoya vositalari	Oktava chizigining urta chastotalardagi ishlash samaradorligi, Gs
	125	250	500	1000	2000	4000
Naushniklar:
1. VSNIIOT - 2M	7	11	14	22	35	45
2. VSNIIOT - 4A	4	-	-	16	-	35
Tikinlar:
1. O’TV markali o’ta ingichka shisha tolasidan yasalgan tampon	5	5	10	18	24	27
2. FPP-15 markali o’ta ingichka toladan yasalgan tampon	8	8	15	22	25	31
3. Kattik tikinlar	10	10	12	13	24	29

To’qimachilik korxonalarining tovush bosim satxi 100-105 dBdan kam bo’lgan sexlarda O’TV markali o’ta ingichka shisha tolasidan yasalgan tampon, FPP-15 markali o’ta ingichka tolada yasalgan tampon (Berushi) va yezinadan yasalgan kattik tikinlar bilan ta’minlanadir.

Shovqinga qarshi qo’llaniladigan himoya vositalariga bir kator gigiyenik talablar qo’yiladi. Tozalab turish imkoniyati bo’lgan, kulay ishlatiladigan, uzidan zararni va terini kichishtiruvchi moddalar chiqarmaydigan, terini ifloslantirmaydigan bo’lishi kerak. Bulardan tashkari ular bo’tun ish kuni davomida quloqni ogritmasligi va kishining gashiga tegmasligi lozim.

Himoya vositalarini tanlash ish joyidagi shovqining chastota bo’yicha spektoriga, mikroiklim sharoitlariga va ishchining shaxsiy xususiyatlariga bog’liq. Ular shovqinni GOST 12.1. 003-76 da ko’rsatilgan, yo’l ko’ysa bo’ladigan kiymatlarigacha pasaytira olsagina, to’g’ri tanlangan hisoblanadi.

Tikinlar turiga tolali, govak va yushmok plastik materiallardan yasalgan zaglushkalar, vtulkalar, tamponlar va probkalar mansubidir. Ular yushmok va elastikligi tufayli eshitish kanaliga kirib u yerni zichlab berkitadi. Ular kuzoynak takishga, bosh kiyim kiyishiga xalakit bermasligi bilan kulaydir, yengil va ixcham, gigiyena nuqtai nazaridan toza va ishlatilishda kulay. Lekin ularni odatda, ish joylarida umumiy shovqin satxi 100 dB dan katta bo’lmagan xollarda ishlatiladi. Bir marta ishlatishga yaraydigan (O’TV va FPP tolali materiallardan yasalgan “Berushi”) tikinlar, bilan odatda, bir varakayiga kup ishchilar bo’tun ish smenasi davomida ta’minlanadi.

O’TV tolasidan qilingan tikinlar quyidagicha tayyorlanadi: ulchamlari 4x4 sm li tola qatlamini diagonali bo’yicha bir necha marta ketma-ket buklab konus xoliga keltirilgan va quloqning tashki kanaliga tikib kuyiladi. Quloqning tashki kanal terisi yalliginlagan paytda bu tikinni qo’llash mumkin emas. Bunday xollarda naushniklar qo’llagan ma’kul.

FPP tolali materiallaridan qilingan bir marta ishlatiladigan “Berushi” tikini oxirgi paytlarda keng qo’llanilmokda. Bu tikining ulchamlari 40x40-1,4 mm, massasi 140-220 mg bulib, terini kichitmaydi va antiseptik xossalari bilan ajralib turadi ( rasm).

Kup marrta ishlatiladigan tikinlar “Antifonlar” eshitish a’zolarini yukori chastotali ishlab chiqarish shovqinlaridan himoya kiladi rasm. Ular yumshok rezina kapsula shaklida bulib, ichki urta qismiga kichkina plastmassa uzak kirgizib kuyilgan bo’ladi. Kamida bir xaftada ularni sovunli ilik suv bilan yuvib turish tavsiya etiladi.

Xozirgi paytda ilgor to’qimachilik korxonalarida monoton va bir xil ritmli ishlarda (tukuvchi, yigiruvchi, kalavalovchi va sh.u) ishchilarni shovqin ta’siridan saqlash uchun radiolashtirilgan naushniklar qo’llanilmokda. Bu ishlarda funksional muzika dasturlarini qo’llash asab, psixik kuchlanish, xolatini kamaytiradi, charchokni oladi, ishchining kayfiyatini yaxshilaydi va ish unumdorligini oshiradi.

Radiolashtirilgan “Melodiya” uskunalari VSNIIOT - 2M turidagi naushniklarga o’rnatilgan bulib, uning himoya xususiyatini saqlagan xolda, past chastotalarda beriladigan muzikali ridioeshittirishlarni xam olib boradi.

Xozirgi paytda ishlab chiqarish sexlarida 90 dB gacha va 90-120 dB gacha qo’llanadigan radioshtirilgan VSNIIOT - 4FM va VSNIIOT - 2FM naushniklari keng qo’llanilmokda. Ishlab chiqarish operatsiyasi doimo yurib bajariladigan ishlarda maxsus ixcham priyomnikli “Orfey-1” ridionaushniklardan foydalanish tavsiya etiladi.

Ishchini shovqinning to’g’ridan-to’g’ri ta’siridan himoyaladigan ekranlar shovqinning yukori chastotali tarkibiy qismlarini pasaytiradi. Tovush soyasi yuzaga kelishi natijasida ekran ortida shovqin pasayadi. Bu soya tovush to’lqini uzunligining ekranning kundalang ulchamiga nisbatiga bog’liq.

Agar texnik usullar bilan shovqinni sanitariya meyorlariga kadar pasaytirib bo’lmasa, u xolda shovqindan yakka tartibda himoyalag vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday vositalarga quloq tikmalari (vkladishlar), quloq kopkoklar (naushniklar) shlyomlar kiradi.

Quloq tikmalar juda ingichka toladan qilingan, ba’zan mum va parafin aralashmasi shimdirilgan, quloqqa tikib kuiladigan aralashmasi shimdirilgan, quloqqa tikib kuyladigan paxta yoki doka bulagidir. Konus shaklidagi kattik (ebonit, rezina) tikmalar xam bo’ladi (shovqinni 5-20 dB ga pasaytiradi).

Quloqqopqoqlar. Sanoatimizda quloqqopqoqlar keng qo’llaniladi. Ular yoysimon prujina hisobiga quloq chiganogiga zich tegib va uni berkitib turadi, yukori chastotalarda eng samarali ishlaydi (shovqinni 20-30 dB ga pasaytiradi).

Tovush kuvvati 120 dB bo’lgan shovqindan himoyalanish uchun shlyomalardan foydalaniladi.

Adabiyotlar

1. 
   А. Қ. Қудратов Меҳнат муҳофазаси. Тошкент- 1995.
   
2. 
   А. К. Кудратов. Охрана окружаюшей среди на предприятиях хлопкоочистительной и шелковой промишленности. «Укитувчи» Тошкент - 1995.
   
3. 
   И. Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли - Т. Ўзбекистон Т.1. 1996 й.
   
4. 
   И. Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т. Ўзбекистон. Т 2.1996 й.
   
5. 
   И. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чу?урлаштириш йўлида. Т.Ўзбекистон. Т З. 1996 й.
   
6. 
   И. Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. 1997 й.
   
7. 
   И. А. Каримов. Ўзбекистон ХХI асрга интилмокда. Т. Ўзбекистон. 1999 й.
   
8. 
   А. Қ. Қудратов. Саноат экологияси.Тошкент- 1999.
   
9. 
   Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. 8 декабр 1992 й.
   
10. 
    Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғисида Ўзбекистон Республикаси қонуни. Тошкент, 6 май 1993 й.
    
11. 
    Меҳнат кодекси. Тошкент, 26 май 1996 й.
    
12. 
    Қудратов О. Ипакчилик саноатида меҳнат муҳофазаси. Тошкент «Ўзбекистон» 1995 й. 300 б.