Шу тарзда банклар ва банк фаолиятига оид конун хужжатлари туплана бориб, аста-секин конунчилик тармоги сифатида шакллана борди хамда бугунги кунда банк фаолияти, хисоб-китобларни ташкил этиш

Hisobning boshqaruvning funksiyasiga aylanishi
XVIII asrga kelib buxgalterlik hisobi boshqarishning mustaqil (xizmati) funksiyasiga ajraldi. Qoidaga ko’ra bungacha savdogar - ishbilarmon o’zining hisobchiligini o’zi olib bordi. Bu davrga kelib buxgalterliya hisobi bilan professional shug’ullanuvchi ko’pgina odamlar paydo bo’ldi. Ular har xil atalardi, Germaniyada buxgalter deb atalardi. Bu so’z Pyotr davrida Rosiyaga kirib keldi. Nikolay Ivanovich Grech ma’lumoti bo’yicha o’qituvchi va kelib chiqishi nemis, fransuzcha c o m t a b i l i t e so’zini olib, uni rus tiliga tarjima qilganda, hisobchi so’zi paydo bo’ldi. O’z navbatida buxgalter termini 1673 yilda M. Delo Porto tomonidan kiritilgan. Serbiyada nemis tilidan tarjima qilindi va kitobchilik xosil bo’ldi. Hisob ishchilarini mavqyeini ko’tardi va metodologik konsepsiyalarini shakllanishiga talab kuchaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan turli mamlakatlarda ilmiy yo’nalishda, buxgalter nima ishlar qilishini o’ylab ko’rishga va foydalinishga chiqargan maktablar paydo bo’la boshladi. Italiya maktabida- buxgalteriya hisobida huquqiy traktovka ustun bo’lgan. Buxgalter maktabni buyuk namoyondalari F. Villa, F. Marchi, D. Cherboni, D. Rossi, va boshqalar shunday taxmin qildilarki, buxgalter shunchaki boyliklarni hisobga olmaydi, balki yuridik va jismoniy shaxslarini huquq va burchlari bilan shu tashkilot hisoblarini olib boradi. Shunday qilib tasdiqlanishiga, buxgalter kassadagi pullarni, ombordagi metariallar va boshqalarni emas, balki kassir va omborchining javobgarligini yozib borardi. Har bir hisob alohida taxmin qilindi ya’ni har doim ular oxirida E. Degranj qoydasi bo’yicha tushuntirish yozib borildi.
Fransuz maktabida buxgalteriya hisobining iqtisodiy traktovkasi muhim rol o’ynaydi. Buxgalteriya maktabning yirik namoyondalari Sh.Kursel, E.Leote, A. Gilbo, va boshqalar.
Buxgalteriya hisobini haqiqiy iqtisod deb hisoblagan J.Prudon quyidagicha qarashga ega edi. Uning fikricha, juda ko’pchilik iqtisodchilar yaxshi buxgalter emas. Ular kirim va chiqimda, buyruklar kitobida hech narsani fikrlamagandirlar. Nemis maktabi rasmiy masalalarga, hisobchilik formalarini loyihalashga, yozuvlarni ketma-ketligiga katta ahamiyat berdi. Uning buyuk vakillari I.F. Sher, F. Тyugin va boshqalar edi. Nemis maktabi uchun xarakterli tomoni hisobga o’tishda hisobdan balansga emas balki balansdan hisobga o’tish edi. Keyngi ikki maktab har qanday hisobni debet va krediti bir xil sifatli maydonlar deb qarardi. Nemis maktabi vakillari shunday ko’rsatmalar berdilar, debet va kreditlarni ahamiyati ularning aktiv yoki passiv hisobga bog’langanligiga qarab o’zgardi deb hisoblaydilar. Aytilgandek, XIX asrda ikkita tendensiya bor edi. birinchisi boyliklar harakati bilan bog’lik paydo bo’lgan hisob munosabatlaridan kelib chiqadi. Ikkinchisi esa boyliklarning hisobiga asoslangan edi. Bu yuz yillik oxiriga kelib baholar masalasi bo’yicha yangi baxslar qizigan vaqtda, F.Besto bahoni hisobni xal qiluvchi faktiri deb elon qildi. Uning maqsadi buxgalteriya hisobini iqtisodiy sharxlashga bo’ysundirish edi. Joriy narxlar bo’yicha baho o’tkazishning talab qilmay turib u boyliklarni korxona ichiga joylashi, uning bahosi va quvvatini uzgartirmaydi. Yuridik yo’nalish tarafdorlari avvalgilarga qarshi xo’jalik jarayonidagi mashg’ul iqtisodiy javobgar shaxslarning ham boylik deb emas, ob’ekt deb hisoblab, ichki oborotlarni ortirishga katta ahamiyat berdilar. Shunday qilib XIX asr oxiriga bor bo’lgan baholarga tegishli nazariy holat ko’plarini qoniqtirmadi. Ko’rsatilgan muammolalarni keyingi holatlarni ishlab chiqish zarurati keskin bilina boshladi. Fransuz maktabi tadqiqot markazida xususiy mulk egasi uning uchun mablag’ qo’yishni asosiy maqsadi foyda-tannarxiga baholangan kirim va chiqimlar ayirmasi kabi hisoblanadi. E. Leote va A.Gilbo aql bovar qilmaydigan ham ob’ektiv ham sub’ektiv baholar masalasini yechishga doir qarashlari buxgalteriyaning nazariy va amaliy baholashiga o’tkir ta’sir o’tkazdi. Fransuz maktabining boshqa vakili J.B. Dyumarhe tasdiqlagan fikricha, hisob aniq iqtisodiy fan, faqat baho hamma ob’ektlarga tegishli bo’lgan birinchi asos bo’ladi. Undan tashqari hisob yo’q. Hisob predmetida baho haqida gapirib, Dyumarhe potensial baho konsepsiyasini rivojlantirib mantiqsiz ta’rifni namoyon qildi. Dyumarhe zaxiralarni baholashda sotuvda ko’proq ehtimol bo’lgan narxlarni qo’llashni talab qildi. Unga xisoblarni tartibga solib turadigan bir qator vositalar bilan, qachon hisobda har qanday predmetni ikki bahosi: tannarxi bo’yicha va shu pulga sotilayotgan narx ushlab turilganda erishiladi. Baho sifatida narx o’zi emas, balki narx va vaqtni differensial xosilasidan chiqqan baho yuritiladi. Buxgalteriya prinsipi alohida tan olindi. Masalan savdoda tovarlar ikki bahoda, tannarx bo’yicha va chakana narxda ko’rsatiladi. O’z qarashlari bilan Jan Burnisen Dyumarhega juda yaqin edi. Uning taxmin qilishicha buxgalterning vazifasi mulk narxiga baho berish va uni xo’jalik jarayonida qatnashgan huquqiy shaxslar bilan nisbatlashdir. Bu baho faqat buyumlar narxiga asoslanmagan bo’lishi mumkin qaysiki ularni boyliklarini ifodalamaydi, ammo faqat ma’lum vaqtga boylik orasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Narxlar shu ko’rsatilgan davrga qiymatlar nisbatini beradi, buxgalteriyada esa joriy baxolar utgan davrlar baxosi bilan narxlar orasidagi nisbatlar boshqacha bo’lganda qachon aralashtirib yuboradilar. Nemis maktabi namoyondalari balans realligi haqidagi masalani asosiy hisoblashardi. Baho muammo - deb yozadi I. F. Sher adabiyotida barcha balans ishlarining eng qiyin va murakkab muammolaridan biridir. Shuning uchun baho haqidagi masala balansning talab qilinayotgan haqiqatni mulkiy balansga mulkiy holat munosabatni ham, natija balansdan olingan haqiqiy kirim haqidagi ma’lumotlar munosabatini muhim mohiyatini o’z ichiga oladi. U joriy hisoblar bo’yicha butunligicha baho sifatida edi. Biroq ehtiyotkorlikdan va qonunlarga bo’lgan xuriat hissidan bahoni prinsip bo’yicha eng oz narxni tavsiya qildi. Bunday amaliyotlar (praktikalar) berkitilgan rezervlarni paydo bo’lishiga olib keladi. Ularning natijasida balans tug’ri qalbakilashtirishiga ega bo’lib qoladi.
Umuman olganda, buxgalterlar nafaqat hisob ishlari bilan balki, nazorat ishi bilan ham shug’ullana boshladilar. Natijada, hisobning boshqaruv funksiyasi ham rivojlana bordi.