Шу тарзда банклар ва банк фаолиятига оид конун хужжатлари туплана бориб, аста-секин конунчилик тармоги сифатида шакллана борди хамда бугунги кунда банк фаолияти, хисоб-китобларни ташкил этиш

Buxgalteriya hisobining predmeti deganda umuman olganda korxona va tashkilotlarning xo‘jalik faoliyati, ushbu faoliyatni tashkil etuvchi jarayonlar va ularni yuritilishini ta’minlovchi mablag‘lar, mablag‘larning tashkil topish manbalari, shuningdek xo‘jalik faoliyatining natijalari tushuniladi.
Yuqoridagi ta’rifga asosan buxgalteriya hisobi predmetini ifodalovchi ob’ektlarni quyidagi to‘rtta guruhga ajratish mumkin:

• 
  Xo‘jalik faoliyati;
  
• 
  Xo‘jalik aktivlari;
  
• 
  Xo‘jalik aktivlarining manbalari;
  
• 
  Xo‘jalik faoliyatining natijalari
  

3-chizmada buxgalteriya hisobi predmetini tashkil qiluvchi ob’ektlarning tasnifi va tarkibi ko‘rgazmali tarzda keltirilgan. Quyida ularning mohiyatiga to‘xtalamiz.
Xo‘jalik faoliyati. Har qanday korxonaning xo‘jalik faoliyati deganda unda yuz beradigan ta’minot, ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining majmuasi tushuniladi.
Korxona faoliyat ko‘rsatishi uchun unga mehnat predmetlari va vositalari, ishchi kuchi, pul mablag‘lari va boshqa ta’minotlar kerak bo‘ladi. Ta’minot deb atalmish bu jarayonni, odatda, korxonaning maxsus ta’minot bo‘limi xodimlari
olib boradilar. Ushbu jarayonsiz faoliyatning keyingi jarayonlari, ya’ni ishlab chiqarish va sotish jarayonlari amalga oshishi mumkin emas. Shuning uchun korxona ning doimiy faoliyat ko‘rsatishi aynan ta’minot jarayonining uzliksizligiga bevosita bog‘liqdir.
Ishlab chiqarish jarayoni deganda ishchi kuchi va mehnat vositalari yordamida mehnat predmetlaridan yangi mahsulotlar yaratish tushuniladi. Ushbu jarayon o‘z ichiga turli texnologik operatsiyalarni oladi, bu operatsiyalarni bajarish esa turli harajatlarni amalga oshirishni ta’qoza etadi. Ishlab chiqarish jarayonining pirovard natijasi bo‘lib tayyor mahsulot hisoblanadi. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan moddiy harajatlar, mehnatga xaq to‘lash harajatlari, ishlab chiqarish vositalarining amortizatsiya harajatlari va boshqa ushbu jarayonga tegishli harajatlar ishlab chiqarish harajatlarini, yaratilgan mahsulot qiymatiga kiritilgan harajatlar esa tayyor mahsulotning tannarxini tashkil qiladi. Shuni ta’kidlash joizki korxona tomonidan bajarilgan ishlar, masalan qurilish-montaj ishlari, ko‘rsatilgan xizmatlar, masalan turistlarga ko‘rsatilgan yotoqxona va boshqa xizmatlar yoki auditorlik xizmati ham ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi. Bunday ishlab chiqarish jarayonining natijasi bo‘lib bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmat xajmi hisoblanadi, ularga sarflangan harajatlar bajarilgan ish yoki xizmatning tannarxini tashkil qiladi.
Sotish jarayoni deganda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tayyor mahsulotlarni, bajarilgan ishlarni, ko‘rsatilgan xizmatlarni haridorlarga sotish tushuniladi. Ushbu jarayonda tayyor mahsulot, ish, xizmat pulga aylanadi, sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha qarzlar vujudga keladi. Sotish jarayonida korxonaning yalpi tushumi, sotish tannarxi, sotishdan
olingan foyda yoki zarari, sotish jarayonining harajatlari, unga doir soliqlar va boshqa ko‘rsatkichlar hisobga olinadi.
Buxgalteriya hisobining birinchi guruh ob’ekti bo‘lib hisoblangan xo‘jalik faoliyati faqatgina uni tashkil etuvchi jarayonlarni doimiy va uzliksiz ravishda amalga oshirib borgan holda mavjud bo‘ladi. Bu jarayonlarni bir birisiz tasavvur etib bo‘lmadi, chunonchi ta’minotsiz ishlab chiqarish, ishlab chiqarishsiz esa sotish jarayoni amalga oshmaydi. Sotish bo‘lmasa korxonaga pul kelib tushmaydi, pulsiz esa ta’minot, ishlab chiqarish jarayonlarini yangidan takrorlab va rivojlantirib bo‘lmaydi. Bundan xulosa qilsa bo‘ladiki, xo‘jalik faoliyati mablag‘larni usliksiz aylanishidan va ko‘payib borishidan iboratdir. Buyuk iqtisodchi Karl Marks xo‘jalik faoliyati jarayonlarini kapitalning aylanishi deb e’tirof etib, uni o‘zining «Kapital» asarida quyidagicha ifodalagan edi.
MP