Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

2.2. Адибнинг “ Банди бургут ” тўпламига кирган ҳикоялари матнида пейзажнинг мазмуни ва вазифаси
Mohirlik bilan yaratilgan manzara qahramonning ruhiy holatini yetkazish, uning ichki dunyosini ma'lum darajada tushunish, u boshdan kechirgan his-tuyg'ularini empatik tarzda his qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, peyzaj o'quvchiga psixologik ta'sir ko'rsatishi, uni badiiy matnni idrok etishning ma'lum bir hissiy to'lqiniga moslashtirishi mumkin. Peyzajning etakchi funktsiyalaridan biri xronotopik funktsiya bo'lib, u harakatning joyi va vaqtini, shuningdek, harakatni o'rnatishni ko'rsatishdan iborat .
Xronotopik funksiya. An'anaga ko'ra, tabiatni tasvirlashning asosiy funktsiyalaridan biri xronotopik funktsiyadir (asardagi voqealar vaqti va joyini tushuntirish). Badiiy matnning fazoviy-vaqtincha tashkil etilishi bilan bog'liq holda tabiatning tavsiflarini ko'rib chiqish bugungi kunda juda samarali tadqiqot sohasidir. Asarning “makon-zamon”ini o‘rganishning o‘zi ham ma’lum bir adabiy an’anaga ega. M .M. Baxtin o'zining "Romandagi vaqt va xronotop shakllari" asarida birinchi marta xronotop tushunchasini qo’llaydi, ya'ni: “vaqt-makon” va dunyoning badiiy obrazida “fazoviy va vaqt belgilarining mazmunli va konkret yaxlitlikda uyg‘unlashuvi borligini ko‘rsatadi. Fazoda zamon belgilari namoyon boʻladi, makon esa vaqt bilan idrok qilinadi va oʻlchanadi”⁷⁸. M.M.Baxtinning mantiqli fikriga ko'ra “xronotop adabiy asarning voqelikka munosabatidagi badiiy birligini belgilaydi”⁷⁹.
Shukur Xolmirzayev hikoyalarida vaqt va makon. Shukur Xolmirzayev qarashlari tabiat olami bilan bog'liqlikda bo'lib, inson ruhiyati tasvirlari bilan faslni parallel ravishda aks ettiradi (ba'zan bir hikoyada harakatning rivojlanishi bilan fasllar bir-birini almashtiradi) va hududning peyzaji ( O’zbekiston tabiati: tog’ va tog’ oldi hududlari; qir-adirlar; dasht va dala kengliklari; Boysun tabiati). Xronotopning vazifasi rivoyatda asosan dinamik rivoyatga xos bo‘lgan peyzaj shtrixlari yoki qo‘shimchalari ⁸⁰deb ataladi. Tabiatning bunday tasvirlarida tabiiy rasmning bir yoki bir nechta elementlari tasvirlangan bo'lib, ular umuman harakatning joyi va vaqti haqida tasavvur beradi: “Mana, oxirgi tepalikka chiqib keldik. Past qop-qora archazor. Yiroqda oʼt miltillaydi. Itlarning choʼziq-choʼziq hurishlari eshitiladi.”⁸¹(yozuvchi uchta birikma bilan: “qop-qora archazor”, “Yiroqda oʼt miltillaydi” , “choʼziq-choʼziq hurishlari” vaqtni ifodalagan, bitta birikma bilan joyni “oxirgi tepalikka”) , “ Ular belgili manzil – Tomoshakamar tepasiga yetib, mashinadan tushganda, kunchiqar ufqi sarg’aya boshlagan, pastlikdagi dara sohillarini qoplagan oqish tuman muyilishlarga, pastqam joylarga surilib borar, shimoldan, tog’ ostidagi archazordan sovuq shamol esar edi”⁸². Voqealar sodir bo'lgan joy va vaqtni bildirishga xizmat qiladigan ushbu peyzaj tavsiflarida yozuvchi tabiiy rasmning rangi va yorug'ligidagi o'zgarishlarni tavsiflovchi shunday nozik tafsilotlar(sarg’aya boshlagan, oqish tuman, sovuq shamol) bilan ifodalagan.
Qoidaga ko'ra, peyzaj chizmalari atrof-muhit holatini minimal xarakteristikaga ega bo'lgan holda tasvirlaydi, lekin har qanday aniq tasvirlangan matnli vaziyat uchun muhim bo'lgan tabiatning o'ziga xos tasviri emas, balki mavhum umumlashtirilgan. Bunday peyzajlar odatda ob-havo, tabiiy vaqt yoki peyzajga oid bir nechta xarakterli tafsilotlarni tasvirlaydi, ba'zan esa tabiiy dunyo holatini hissiy baholashni o'z ichiga oladi. “Bandi Burgut”, “Ikki ko’rgan bilish”, “Sirli militsioner” va boshqa hikoyalaridagi peyzaj tasvirlari bunga misol bo‘la oladi: “Hovlimiz Ko’hitang tog‘ining archazor yonbag‘rida bo‘lib, tevaragi pastak devor bilan o‘ralgandi. Lekin, ayvondan turib qarasangiz, devorlar ko‘rinmaydi: daraxtlar shunaqa qalin. Bu daraxtlar orasida bir tup archa ham bor edi.”⁸³; “ Bir kuni — oʼshanda qish edi — bozor oqshomi dars tayyorlab boʼlib, deraza yonida turgandim.Tashqarida shitirlab qipikday quruq qor yogʼar, ayvon ustunidagi chiroq yorugʼida yiltillab, aylanib-aylanib tushardi...” ⁸⁴(Ildirgi:yuqorida biz tadqiqotning obyekti sifatida Shukur Xolmirzayevning “Bandi burgut”(2014) turkumi, “Bodom qishda gulladi” (1986) to’plami, “kimsasiz hovli” (2015)to’plami,“Tanlangan asarlar”2009, “Saylanma “(2015) , “Tanlangan asarlar”(2020) asarlarini ko’rsatgandik. Kitoblardagi hikoyalar takror kelganligi, turli yillarda nashrdan chiqqanligi bois asosiy adabiyot sifatida qo’llash uchun nisbatan oxirgi nashridan foydalandik), “Tashqarida yomgʼir quyar, magazin ichida namiqqan tuz va sovun hidi anqir edi” ⁸⁵. Ko'pincha xronotopik "peyzaj teginishlari" o'quvchini darhol hikoyaga kiritib, ma'lum bir voqeaning o'ziga xos ekspozitsiyasini taqdim etadi, masalan, “Oʼshanda bir qarich jujuq edim. Teng-toʼshlar bilan yozda tuproq changitib, qishda qorboʼron oʼynab bahor kezlarida ham oʼziga xos ermaklar topib yurgan begʼam, baxtiyor chogʼlarim edi.
Biz, ayniqsa, koʼklam kezlarida toʼrt-beshta boʼlvolib, poliz paykallarida izgʼib yurardik. Oʼtgan yildan qolib ketgan sabzi bormi, lavlagi, kartoshka bormi kavlab, olib qishloqning chetidagi bir gʼarib dala shiyponiga borib, oʼt yoqib, uning qoʼriga topgan-tutganimizni koʼmib pishirib yer edik. Qoʼllarimiz, ogʼzi-burnimiz qorayib, bir-birimizdan kulib, maza qilib oʼtirardik.”⁸⁶, “Bugʼdoypoyada sariq tikanlar moʼl, ular ochilib turgan allaqanday gullarga oʼxshaydi. Zargʼaldoqlar «chulu-lu» deb tikan shoxlariga bemalol qoʼnadi, sovuqda junjikkandek hurpayib oladi. Ehtimol, tikanlar ostida inlari bordir, movut parchasi, xas-choʼpdan yasalgan. Hozir kuz boshlanib qolgan…
Kun choshgoh. Аdir ustida quyosh gardishi oqarinqirab nur sochyapti. Bugʼdoypoya yoqalab oʼtgan tuproq yoʼlda oq yolini yelpitib, boʼz ot yoʼrgʼalab kelyapti. Egar-dagi barvasta yigit qizargan koʼzlarini horgʼinlik bilan ochib, uyoq-buyoqqa qaraydi. Egnida oq, kalta poʼstin. Boshida shapka, uzangiga tiralgan oyoqlarida kirza etik. Oʼng qoʼlidagi qamchi egar yonida osilib turibdi. Chap qoʼli bilan yuganni siltab-siltab qoʼyadi. U yonbagʼirdan koʼtarilib, gʼuj boʼlib oʼsgan tikanlar orasida allanechuk gʼujanak boʼlib oʼtirgan kishini koʼrdi. Kishi ham otliqni koʼrdi-yu, irgʼib turdi. Аfti dard va alamdan tirishdi. Shitob bilan yurib, yoʼlga chikdi.”⁸⁷
Ba’zan matn uzun qator nominal jumlalar bilan boshlanadi: “Samar qoya oraligʼidan oʼtgan soʼqmoqdan yurib yalanglikka chikdi. Oy uning qoq manglayida, soyasi tomon choʼzilgan edi. Soʼqmoq oqarib koʼrinadi. yoʼldan chiqmasa, u tonggacha qishloqqa tushib boradi....” ⁸⁸.Bunday nominativ jumlalar "to'g'ridan-to'g'ri idrok" tasvirini yaratadi, bunda qisqacha peyzaj eskizi orqali voqealarni shu erda va hozir sodir bo'layotganini tasavvur qilish mumkin. Ammo ish boshida bunday qisqa iboralar qoida emas, balki istisno hisoblanadi. Dastlabki hikoyalarda peyzajning xronotopik funktsiyasi ko'pincha Shukur Xolmirzayevning odatiy "tasviriyligining ortishi" bilan murakkablashadi. Yozuvchi tabiat tasvirida kamdan-kam hollarda bir jumla bilan cheklanadi, tevarak-atrofdagi dunyoni qamrab olishning yaxlitligi va to‘liqligiga intilib, tabiiy rasmning imkon qadar ko‘proq elementlarini ko‘rsatishga qaratilgandek tuyuladi: “Arpali qishlog‘i soyning bo‘yida. Soyning narigi betida bir zamonlar tevarakdagi supalari odam bilan gavjum bo‘lgan hovuz bor. Hovuz lablarida o‘sgan gujum, butalar hozir uni o‘rab-chirmab tashlagan. Daraxt shohlariga har xil qushlar in qo‘ygan. Hovuzni o‘ragan pastak devor ortidagi tosh ko‘chadan qachon o‘tsangiz, changalzordan qushlar chug‘urini eshitasiz; hovuzning u tarafidagi supada oq tug‘i o‘ngib ketgan tanho qabr ko‘rinib turadi. Qishloqda xonadonlar ko‘p emas, besh-oltita. Hammasining ham sohibi — podachilar, cho‘ponlar, yilqichilar. Shuning uchun bu qishloqni «podachi qishloq» deb ham yuritishadi. Shu sababdan qishloq uylarida ham, tor ko‘chalari, bog‘-chorbog‘ida ham, hatto odamlarning kiyinishiyu turish-turmushida ham ularning kasb-korlari muhri bosilgan. Soyning o‘rtasidan ikki tegirmon suv oqib yotadi, yozning jazirama kunlarida u qurib ham qoladi.
Arpalining odamlari — o‘zbekning to‘g‘iz urug‘idan. Ma’lumki, bu elat bir qadar qaysar va betakalluf bo‘ladi; ularning g‘am-tashvish, sevgi sarguzashtlari ham o‘zlariga xosdir.”⁸⁹
Shukur Xolmirzayev deyarli hech qachon faqat bitta tabiiy hodisani tasvirlash bilan cheklanmaydi (agar biz hikoyaning eng boshlanishi haqida gapiradigan bo'lsak ham); uning peyzaji, hatto minimal bo'lsa ham, atrof-muhitning ob-havo, vaqtinchalik yoki mavsumiy holatini aks ettiruvchi ko'plab nozik qirralarni o'z ichiga oladi, masalan, "Jarga uchgan odam" hikoyasida: "Islom tugʼilgan uy eski, vassalari qorayib ketgan, bitta keng derazasi ellik qadam naridagi qishloqning daraxtlarga burkangan tomoniga ochilar edi. Uyning ustida Boysuntogʼning musaffo osmoni osilib turar, uning orqa tomonida toʼlqinsimon sargʼish adirlar togʼ tarafga emaklab ketgan, adirlar ortida esa chagʼir toshli qirlar va ular orqasida mol podalariga oʼxshab archazor qoplagan togʼ koʼrinar edi. Togʼning osmonga qadalgan oʼrkachlarida parquv bulutlar suzib yurar, ular togʼ bilan zangori osmonni bir-biriga qoʼshib turganga oʼxshar edi."⁹⁰