Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

Psixologik funktsiya
Badiiy matndagi manzara koʻpincha qahramonning ichki holatini obʼyektivlashtirish usuli boʻlib, unda “nafaqat idrok obʼyektiga, balki subʼyektga ham xos xususiyatlar”¹²⁰ boʻladi. Asarda bunday peyzaj psixologik vazifani bajaradi: undagi obrazning diqqat markazi odatda tabiatdan xarakterning psixologik holati va kayfiyatini tavsiflashga o'tadi.
Psixologik manzara hikoyaning (lirik) hissiy ohangini yaratuvchi lirik yoki manzaraga ancha yaqin. Adabiyot fanida bu ikki xil peyzajga qarama-qarshi turuvchi, aksincha, ularni birlashtiruvchi tasniflar mavjud¹²¹. Lirik peyzajga berilgan ta’rifda odatda quyidagi xususiyatlar qayd etiladi: birinchidan, uning tavsifiy-tasviriy boshlanish hukmron bo‘lgan lirik nasriy asarlarga mansubligi va aniq hissiy-emotsional pafos. Ikkinchidan, bunday manzara, qoida tariqasida, lirik (ko'pincha avtobiografik) qahramonning ko'zlari bilan beriladi, uning ichki dunyosi, birinchi navbatda, hissiy holatining ifodasidir¹²². Shukur Xolmirzayevning hikoyalarida allaqachon tabiatning tavsiflari matnning hissiyotini tartibga soladi, ya'ni. rivoyatning emotsional ohangini yaratish vazifasida ishlatiladi. Peyzaj harakat sodir bo'ladigan hissiy fonni taqlid qilishi yoki qahramonning ma'lum bir holatini, masalan, tabiat bilan birlik tuyg'usini ta'kidlashi mumkin:
“— O’rtoq muallim, hov ovulga borsak-chi? Yaqingina.
— Anchadan beri mana shunaqa, yalang yerda — archazorda yotmagandim. Mana, ikki kishimiz. Yotamiz. Tush... Juda gashtli bo‘ladi. Har gal bir o‘zim chiqardim. Ovulda tunardim.”¹²³. Insonning ma'lum bir hissiy kayfiyati, uning ruhining holati atrofdagi tabiiy olamning oqibati bo'lishi mumkin. “Bandi burgut ”hikoyasida yozuvchining o’zi bunga alohida urg’u beradi “ Shunday oʼtirishlarning birida havo aynib qoldi: qop-qora, xunuk uvada bulutlar tepamizni bir zumda qoplab oldi-da, Xudoning qudrati bilan, tuxumdek-tuxumdek doʼl yogʼa ketdi.Buning ustiga, osmon darz ketgandek momaqaldiroq qarsillaydi, chaqmoq chaqadi, O, inson bunday paytda ojizligini nechogʼlik aniq sezadi. Bu samoviy kuchlar qarshisida yoʼq boʼlib ketadigandek sezasan oʼzingni…
Bir zamon shamol sekinlab, doʼl ham siyraklashdi. Shunga barobar atrof ham yorishib qoldi.
Tabiatning bu tovlanishlari bir necha daqiqa orasida yuz berdi, azizim.
Qarang-ki, insonning tabiati ham sirtqi muhitdagi oʼzgarishlarga mos holda oʼzgarar ekan:
bizning-da lablarimizga kulgi yugurdi. Burgut esa...” ¹²⁴ ;
Peyzaj tasviri va kayfiyatidagi qandaydir burilish nuqtasi aniq. Agar dastlab " qop-qora ", "xunuk" belgilari ustun bo'lsa ("zulmat" o'rnini bosuvchi sifatida), keyin shamol sekinlashishi, doʼlning siyraklashi ,shunga barobar atrofning yorishishi - yorqin ohanglar hukmronlik qiladi. . Bunga nima sabab bo'ldi?
Eslatib o'tamiz, hikoyadagi barcha suratlar bosh qahramon – yosh bolaning ko'zlari bilan uzatiladi.
“— Xursand bo‘lish kerak. Zavqlanish kerak. Zavqlana bilish ham yaxshi narsa. Qara, mayin shabada esyapti. Ko‘klamnikidek yumshoq emas, ozgina dag‘al. Kuzniki-da, kuzniki. Xususan, mana shu kunlarniki. Bundan rohatlanish kerak. Zavq olish kerak.”¹²⁵; “— Tomosha qiling, yomg‘irning yog‘ishida ko‘ngilga yoqadigan bir dilgirlik bo‘ladi, — dedi u. — Ko‘p yaxshi narsalar yodga tushadi. Ayniqsa, o‘t yonida o‘tirib tomosha qilsang. Keling-e, yigit, o‘tiring.
Men, o‘zim ham bilmayman, nima uchundir yumshab qoldim.”¹²⁶
Shukur Xolmirzayev hikoyalari tabiatning ko‘plab tavsiflari “peyzaj-kayfiyat” ¹²⁷ta’rifiga mos keladi. Qoida tariqasida, matnlar birinchi shaxsda yoziladi, rivoyat markazida hayotning qandaydir muhim lahzalari, ma'lum sub'ektiv tajribalarni keltirib chiqaradigan yorqin voqea turadi.
Tabiat bilan lirik birlik to'g'ridan-to'g'ri voqea sodir bo'lgan paytda sodir bo'lishi mumkin yoki xotira tasvirlarida, masalan, "Sog’inch", “Bandi burgut” va boshqa hikoyalarini aytishimiz mumkin: “ Azizim, ko’prik haqidayam tarif berayotganim shundaki, bu – «romantik» do’stingiz anashunaqa sirli joylarni yaxshi ko’rardi: o’lay agar, kultepani ham oy yorug’ida ko’p kuzatganman.Shiypon yuqorisidagi qabiristonni ham .Axir, ko’prik, kultepa, mozorlar haqida qancha sirli afsonalar bor . Jin – ajinalar, yalmog’iz kampirning manzillari, deyishardi-da… E, qadrdon, haliyam shu gaplarga ishongim keladi. Siz ishonmang – mayli. Men ishonay. Nima bo’bdi? Bir-birimizning yo’q jihatlarimizni to’ldiramiz, xolos. ”¹²⁸. Xuddi shunday kayfiyat diapazoni "Sog’inch" hikoyasida tunda shu qadar go‘zal, iffatli va xayoliy quvonch va tinchlik bilan to'yingan tabiat rasmlari bilan ifodalanadi. Qahramon nafaqat tevarak-atrofdagi tabiat olami bilan – Boysundagi muhtasham tog’ tabiati bilan nozik bog‘lanishni his qiladi, balki o‘sha tilimizda nomi yo‘q muborak sukunatda mangulikni ham his qiladi: “Azim shu kecha uxlash oldidan chekkani hovliga chiqqan edi, eti totli junjikib ketdi. Atrofga gangib qarab, yumshoq shabada esayotgani, ko‘klam nafasi kelayotganini sezdi va hali ensasi qotgani uchun eslamagan narsasini esladi: Ismatni, ovni... Uning ko‘zi oldiga bultur shundoq kunda ovga chiqqanlari keldi: tumanli kun, qor bosgan adirlar... Boychechaklar... Boy-chechak!!! Azim birdan tek qoldi: boychechak, sovuqbandli boychechak shundoq ro‘parasida turgandek, uni ushlab ko‘rgandek bo‘ldi!!! U shu qadar go‘zal, iffatli va xayoliy... Azimning ko‘nglida yana o‘sha his — bolaligi uyg‘ondi, u endi shaharda turganini unutdi: beixtiyor yig‘lagisi kelayotganini sezdi!!! ”¹²⁹. Bularni("peyzaj-xotira") biz tabiat tavsifining maxsus turi deb hisoblashimiz mumkin. Asos sifatida biz yozuvchi uchun asosiy ahamiyatga ega bo'lgan xotiralari bilan bog'liq ekanligi bilan izohlaymiz.
Shuni ham takidlashimiz joyizki, ijodkorning hikoyadagi peyzaj eskizlari va individual tabiiy tasvirlar, ayniqsa antitetik tasvirlar (tun-kunduz, qorong'u-yorug'lik, zulmat-quyosh va boshqalar) uchun xos bo'lgan romantik poetikaning xususiyatlarini qayd etish mumkin.
Qahramonni bahor kechasi hayajonga soladi: tabiat o'zgacha, zerikarli va ehtirosli narsa bilan to'yingan, tun niqobi ostida va ko'rinadigan harakatsizlik ostida, u og'riqli chaqiruvchi narsani yashiradi.
Bundan tashqari, yozuvchi nafaqat qahramonning tuyg'usini atrofdagi tabiatga aks ettiradi, balki tabiat holatida bu tuyg'uga mos keladigan mustaqil estetikani topadi. hikoyada shodlik tuyg‘usi, baxtiyor muhabbat va’dasi, hayotning to‘la-to‘kis kechishi, dunyo bilan uyg‘unlik hissi tabiat suratlari orqali ifodalangan.
Yozuvchining bir qator falsafiy hikoyalarda peyzaj avjining urg‘usi vazifasini bajaradi yoki matnni yakunlashning samarali usuli bo‘lib, o‘quvchining mulohaza yuritishi uchun joy qoldirib, cheksiz tabiiy olam obrazini yaratadi: “Azim shu kecha uxlash oldidan chekkani hovliga chiqqan edi, eti totli junjikib ketdi. Atrofga gangib qarab, yumshoq shabada esayotgani, ko‘klam nafasi kelayotganini sezdi va hali ensasi qotgani uchun eslamagan narsasini esladi: Ismatni, ovni... Uning ko‘zi oldiga bultur shundoq kunda ovga chiqqanlari keldi: tumanli kun, qor bosgan adirlar... Boychechaklar... Boy-chechak!!! Azim birdan tek qoldi: boychechak, sovuqbandli boychechak shundoq ro‘parasida turgandek, uni ushlab ko‘rgandek bo‘ldi!!! U shu qadar go‘zal, iffatli va xayoliy... Azimning ko‘nglida yana o‘sha his — bolaligi uyg‘ondi, u endi shaharda turganini unutdi: beixtiyor yig‘lagisi kelayotganini sezdi!!!
Keyin, birdan jiddiy tortdi va Ismatning ataylabdan shundoq kunda telefonga chaqirganini taxmin qildi, keyin birdan o‘zini qishloq bilan, bolaligi, ov bilan, yoqimli, ma’yus tuyg‘ular bilan bog‘lab turgan narsa, unga Ismat bo‘lib tuyuldi... va endi Ismatdan hech qachon, hech yerda ajralolmasligini his qildi!!!
Shu his ta’siridami, unga xat yozish kerakligini, uni sog‘inishi kerakligini o‘yladi.” ¹³⁰ . Hikoyasidagi peyzaj xotiralarida fasllar kaleydoskopi qahramonning o'zgaruvchan psixologik holatini aniq ifodalaydi. Asardagi harakat vaqti - bahor, qahramonni sog'inch, kichik bir viloyat shaharchasida o'tkazgan hayotidan hafsalasi pir bo'ladi va go'yo uning qalbini aks-sado qilayotgandek “U shu qadar go‘zal, iffatli va xayoliy... Azimning ko‘nglida yana o‘sha his — bolaligi uyg‘ondi, u endi shaharda turganini unutdi: beixtiyor yig‘lagisi kelayotganini sezdi!!!”;
“Tong ham otib qoldi.
Togʼlar oqardi, adirlar yorishdi, ufq qizardi. Kundalik yumush boshlandi. Аmirqul aka koʼzlari qizargan holda chaylaga suyanib oʼtirar, u holsiz edi. Oʼchoqqa oʼt qoʼymoqchi boʼldi, hafsalasi kelmadi. Bir-bir bosib, adir tepasiga koʼtarila boshladi va birdan yigʼlagisi keldi. Lablarini qattiq tishlab, tepaga chiqib bordi. Qarshisida bugʼdoypoya yastangan, yer haydalmagan edi. Sariq tikanlar, koʼp zargʼaldoqlar sayrar. Bu shunday soʼnik, loqayd va gʼarib manzara edi. Qorovul pastroqqa tushib, kesakka oʼtirdi.
Soʼqmoqda boʼz otliq koʼrindi ”¹³¹;“Ismoil Yusupovich ayiqdan besh qadamcha berida to‘xtab, unga tikildi. O’q uning manglayini yorib ketgan edi. Islom botayotgan quyosh shu’lasi bir yelkasini qizartirgan holda, sekin yurib, ayiq boshiga keldi.
Ayiqchalar odamlardan hayiqishmadi, ular tamshanib, o‘lik onalarining sut to‘la emchagini cho‘zib-cho‘zib emishar edi.
— Nima qilib qo‘ydingiz? — dedi Islom rejissyorga.
— Qiziqmisiz? O’ldi... Bolalarini ham opketamiz.
Islom gangib atrofga qaradi. O’rmonlar, tog‘lar, osmonu yerga — tabiatga ko‘zi chizilib o‘tdi. Shunda birdan qulog‘i shang‘illab ketdi. Nazarida, bola qalbiga allaqachonlar kirib, uni o‘z asiriga aylantirib qo‘ygan tabiat uvvos tortib faryod ko‘tarayotgandek tuyuldi.
Islom o‘zini shu tabiatning yagona qo‘riqchisi, sodiq do‘sti, vafodori deb hisoblar edi.
Agar unga qilingan bu jabr uchun dushmandan qasos olmasa, o‘zini xiyonatchi, xoin, sotqin bo‘lib qoladigandek his etdi. Va...
Ismoil Yusupovichning qo‘lidan miltiqni tortib oldi-da, qulochkashlab uning bo‘yniga tushirdi. Rejissyor ovoz chiqarmay kesilgan shox kabi uchib ketdi, apil-tapil o‘rnidan turdi-yu, yana yiqildi, uning gavdasi jardan quyiga uchdi.”¹³² Endi Islom uchun bu tabiat unga irodasidan ham azizroq, avvalgi va keyingi hayotidan ham azizroqdir.

Bu yerdagi tabiat suratlari Shukur Xolmirzayev uchun muhim boʻlgan tasvirlarni toʻldiradi – tog’, dala-dasht, archazor, qolaversa, ular milliy va ijtimoiy yoʻnaltirilgan boʻlib, tabiatning tarix bilan, oʻtmishning hoziri bilan bogʻliqligini aks ettiradi:“ Tanish adirlar qor qo‘ynida jim yotar, archazor tog‘dan bug‘dek tuman oqib kelar edi. Tushgacha yurib, hech narsa otolmadilar, to‘g‘rirog‘i, o‘q bo‘shatmadilar: na kaklik, na quyon uchramadi. Tushdan keyin qaytdilar.

So‘ngra adirlardan biriga chiqqan yerda tuman orqada devordek to‘xtab qoldi va ular qori yupqalashib, tagidan ko‘m-ko‘k ajiriqlari ko‘rinib turgan betdan tusha boshladilar.
Shunda Azim qor ichidan namozshomgulning so‘la-boshlagan gulidek bo‘rtib chiqib turgan boychechaklarni ko‘rib qoldi!
— Boychechak! — U bir nechasini uzib oldi. Gul tepasidagi qorlar tezda erib tushdi... Azim gulning sovuqqina bandidan ushlab unga tikilib turar ekan, dili zavqu shavqqa to‘lib toshdi. Gul favqulodda nozik va iffatli edi! Uning haligina qor ichidan chiqib turishi shu qadar xayoliy, ajib va go‘zal edi! Azimning dilida favqulodda bolaligi uyg‘ondi, u favqulodda shahardan kelganini unutdi: shahar bergan yangi xislatlar ham uni bir dam tark etdi... So‘ng u birdan bularning hammasini esladi va yig‘lagisi kelib ketdi!”¹³³ .Matndagi tabiiy tasvirlar (Boysunning qadimiy tepaliklari, tog’, archazorlar va boychechak. Boychechak obraziga biz alohida urg’u berishga qaror qildik ) tarixiy o'tmishning universal "qo'riqchisi" vazifasini bajaradi. Adabiyotshunos Olim Toshboyev o’zining “Abadiy zamandosh”(Shukur Xolmirzyev hayoti va ijodiy faolyatidan lavhalar) kitobida ijodkor haqida shunday deydi: “ Adib har yili erta bahorda tug’ilgan yurtiga borar ekan, qadrdonlari qatorida ,albatta, ko’nglida doim eʼzozlab, ardoqlagan jondoshi – boychechakni ko’rmay qaytmas edi.
Chindan-da har ko’klam Shukur Xolmirzayevni Boysunga boychechak chorlar, yozuvchi ta’bir joyiz bo’lsa, ma’shuqasini ko’rgani hatto poyu piyoda ketishga tayyor oshiqdek entikish ,hayajon bilan safarga –yo’lga chiqar edi. Chunki bu tansiq gul adib uchun avvalo tiriklik, pokizalik, ma’sumlik, oqlik va ezgulik ramzi sifatida, togʻ-toshlarda qolib ketgan bolalik qiyofasida namoyon bo’lar, uni ko’rib, hidlab, to’yib-to’yib tomosha qilgach, ona koʻksidagi go’dakdek tinchib qolar edi”¹³⁴. Hikoya bosh qahramoni Azimni ham shahar hayotidan biroz uzoqlashtirgan va asliga qaytargan narsa boychechak edi .