Сынгги ырта асрларда Ырта Осиё хонликларининг таш=и и=тисодий ало=алари
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
sayyoh va elchilarning esdaliklari markaziy osiyo tarixini organishda
|
3 3 Kirish Yurtimizning milliy istiqlolga erishish sharofati bilan o‘zbek xalqining tarixini chuqur urganish xa uni haqqoniy, rostguylik asosida yoritish hamda milliy qadriyatlarimizni tiklash vaqti keldi. Yurtboshimiz Islom Abdug’anievich Karimov ta’kidlaganlaridek “Bugun bizning oldimizdaShunday tarixiy imkoniyat paydo buldikiy, biz bosib o‘tgan yo‘llarimizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyumadaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, utmishimizdagi boy aha`nalarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etmog`imiz kerak” 1 Yurtbishimiz tarixchi olimlar bilan bo`lgan uchrashuvda tarix fanining yangi yunalishlarini belgilab, milliytariximizga yangicha yondoshib, uni asl manbalar asosida yoritib, chuqur tahlil qilishni ta` kidladilar 2 . Bugungi murakkab globallashuv davrida bunday tahdidlarga qarshi har tomonlama chuqur o‘ylangan, puxta ilmiy asosda tashkil etilgan, muntazam va uzluksiz ravishda olib boriladigan ma’naviy tarbiya bilan javob berish mumkin. “Chunki har qaysi millat yoki xalqning ma’naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, o‘sib kelayotgan farzandlarining kelajagini belgilashda shak-shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi” 3 Mazkur malakaviy bitiruv ishida Rossiya imperiyasi, Angliya va boshqa qushni davlatlarning Markaziy Osiyo, shu jumladan uchala xonlik bilan olib borgan savdo-iqtisodiy, madaniy-ijtimoiy va diplomatik munosabatlarda elchilar va sayyohlarning esdaliklariga katta etibor qaratiladi. O`rta Osiyo davlatlari uzoq davrlar mobaynida Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston va Sharqdagi boshqa mamlakatlar hamda Rossiya davlati bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarda bo`lib keldilar. Ayniqsa, O`zbekistonning qo`shni davlatlar bilan hozirgi kundagi yaqin do`stona aloqalarining ildizlari ana o`sha uzoq tarixiy davrga borib taqaladi. 1 Islom Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddas. Toshkent. “O`zbekiston” 1995. 176-bet. 2 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. 3 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008.- б. 9 4 4 Ma`lumki, XVI asrdan boshlab Osiyo hududida ikkita xonlik - Buxoro va Xiva xonliklari, XVIII asr boshlaridan esa uchinchi Qo`qon xonligi vujudga kelgan. Mazkur malakaviy bitiruv ishi XVI-XIX asr birinchi yarmida uchala xonlik - Buxoro, Xiva va Qo`qon xonliklarining Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston va Rossiya bilan iqtisodiy savdo aloqalari masalalari o`rin olgan. Ushbu malakaviy bitiruv ishini yozishda mahalliy manbalardan va rus sayyohlari, diplomatlari va elchilarining bergan ma`lumotlaridan, nashr qilingan rus va o`zbek tilidagi kitoblardan keng foydalanildi. Eslatib o`tish joizki, ilmiy ma`lumotlar davr jihatidan birmuncha kechroq chop qilingan. Masalan: XVI-XVIII asrlardagi rus elchi va diplomatlarining materiallari asosan XIX asrlarda nashr qilingan. Lekin, O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni Sharq davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi xabarlari asosan, XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida chop qilingan asarlardan o`rin olgan. Ma`lumki, O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni davlatlar bilan savdo — iqtisodiy aloqalari qanchalik zarur va ahamiyatli bo`lmasin, bu aloqalar ichki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda barqarorlik yo`qligi tufayli tranzit savdo uchun yaxshi imkoniyatlar ochib bera olmagai. Zero, tranzit savdo O`rta Osiyo uchun muhim rol’ o`ynardi. SHu bilan birgalikda, so`nggi o`rta asrlarda – jahon savdo yo`llarining o`zgarishi, buyuk geografik kashfiyotlar, eronning doimiy ravishda Turkiya va O`rta Osiyo xonliklari bilan harbiy ziddiyatlari, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyodagi siyosiy beqarorlik Movarounnahrning oldingi dovrug‘iga, ya`ni uning jahon tranzit savdo markazi maqomiga putur etkazgan. Shuning uchun, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo Rossiya bilan savdo aloqalaridan: ko`proq va ishonchliroq manfaatdor bo`la boshlagan. Asta-sekin Moskva davlati O`rta Osiyoning tashqi savdosida muhim rol’ o`ynay boshlagan. Ikkinchi tomondan, g‘arbda kapitalistik munosabatlarning paydo bo`lishi va rivojlanishi Yevropa davlatlarining Sharq davlatlariga yaqinlashuviga sabab bo`ldi. Jumladan, ingliz savdo kompaniyasining vakili A.Jenkinsonning O`rta Osiyoga yuborilishi (XVI asr) bu harakatning yaqqol isboti edi. Biroq A.Jenkinsonning hisobot 5 5 va ma`lumotlari O`rta Osiyo xonliklari tashqi iqtisodiy munosabatlari tarixi uchun qimmatli material ekani biz uchun muhim 4 Tarixchi P.P.Ivanov missiyani baholab, Rossiya bilan O`rta Osiyo o`rtasida savdo-iqtisodiy munosabatlarni Jenkinson kashf etmagan. Jenkinson bilan Moskvaga kelgan savdo karvoni 1000 tuyadan iborat bo`lgani avvaldan Moskva- O`rta Osiyo savdo munosabatlari an`anaviy darajada bo`lganidan dalolatdir, deb yozgan edi 5 . Haqiqatdan ham, 1556 yil Astraxan bosib olinganda, bu erda O`rta Osiyo savdogarlari bo`lgani ma`lum. Ular o`z tovarlari bilan Moskva davlati ichkarisigacha kirib borgan. Fikrimizcha, P.P.Ivanovning bu mulohazasida haqiqat bor. Ma`lumki, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo xonliklarining Moskva bilan savdo aloqalari rasmiy tus ola boshlaydi. Bizni bu o`rinda Jenkinson tomonidan Buxoroning qo`shni SHarq davlatlari bilan aloqalari haqida bergan ma`lumotlari ahamiyatlidir. Jenkinsonning Buxoroga kelishi arafasida O`rta Osiyo Hindiston va eron bilan faol savdo iqtisodiy aloqalar o`rnatgan edi. Jenkinson, “Buxoroda savdogarlarning har yilgi yig‘ilishi bo`lib, u erga Hindiston eron, Balx, Rossiya va boshqa davlatlardan savdogarlar katta karvonlar bilan kelib yig‘ilib turadi» 6 , – deb yozgan edi. 4 Антоний Женкинсон 1558 йилда Моквага Лондон савдо компаниясининг вакили сифатида ташриф буюрган, ҳамда Россия подшоси Иван IVнинг ёрлиғи билан Хива ва Бухорога келган эди: Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. 5 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (ХУ1 — середина XIX вв.). М.: ИВЛ. 1958. С.76. 6 Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. 184 бет. |
