Сынгги ырта асрларда Ырта Осиё хонликларининг таш=и и=тисодий ало=алари
I Bob. Sayyoh va Elchilarning esdaliklarida Buxoro xonligi savdo va iqtisodiy
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
sayyoh va elchilarning esdaliklari markaziy osiyo tarixini organishda
|
I Bob. Sayyoh va Elchilarning esdaliklarida Buxoro xonligi savdo va iqtisodiy
aloqalarining o‘rganilishi. 1.1. Buxoro xonligining XVI-XVIII asrlarda iqtisodiy aloqalarining urganilishiga oid manbala XVI-XIX asrlarda O`rta Osiyoda uchala xonlikning hukmronlik davrida Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo`qon savdogarlari Hindiston, eron, Koshg‘ar, Sibir’, Qozoq va No`g‘oy xonliklariga tovar olib borib savdo-sotiq qilardilar. Asrlar davomida bu iqtisodiy aloqalar xonliklarning xo`jalik hayoti – iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga, ayniqsa shaharlar hayotining rivojlanishiga sezilarli turtki bo`lgan edi. SHu jumladan Buxoro xonligining qo`shni sharq davlatlari bilan savdo- iqtisodiy munosabatlari o`sha mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoliga bog‘liq holda tarixiy manbalarda o`z ifodasini topgan. Eslatib o`tish joizki, ilmiy ma`lumotlar davr jihatidan birmuncha kechroq chop qilingan. Masalan: XVI-XVIII asrlardagi rus elchi va diplomatlarining materiallari asosan XIX asrlarda nashr qilingan. Lekin, O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni SHarq davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi xabarlari asosan, XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida chop qilingan asarlardan o`rin olgan. V.V.Bartol`dning yozishiga ko`ra, XVI asrdan boshlab Buxoro xonligining tashqi aloqalariga doir ma`lumotlar Rossiyaga nug‘oy knyazlari orqali etib kelgan ekan. Rus olimi S.V.Jukovskiy Jenkinsonning Buxoroga borishi haqidagi fikrlarini bayon qilib quyidagicha yozadi: "Aytish qiyin, nahotki Jenkinson chindan ham Ioann Grozniyni o`z tomoniga og‘dirib olgan, va go`yo Ivan Grozniy inglizlarga yoqish uchun uni O`rta Osiyoga borishiga ruxsat bergan. Jenkinsondan balki podsho (Ivan Grozniy – R.A.) foydalangandir va uni, 1557 yilda Rossiyada erkin savdo qilishlari uchun ruxsat so`rab hadya va tortiqlar bilan Moskvaga kelgan Xiva va 7 7 Buxoro elchilik missiyasiga javob tariqasida Jenkinsonni Buxoro va Xivaga elchi qilib yubormadimikan?» 1 . Yuqoridagi fikrlarga tayanib, aytish mumkinki, Jenkinson Moskva Rusining Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy elchisi edi. O`ylaymizki, Jukovskiyning ikkinchi fikri haqiqatga yaqin bo`lsa kerak, ya`ni podsho O`rta Osiyo bilan savdo aloqalarini o`rnatish maqsadida ingliz savdogari Jenkinsonga rasmiy yorliq bergan. Jenkinsonning Rossiya nomidan O`rta Osiyoga jo`natilishi Rossiyaning O`rta Osiyo savdosida ma`lum bir manfaati bo`lgani tasdiqlaydi va Rossiya bilan O`rta Osiyo o`rtasida savdo aloqalarining rivojlanishiga yo`l ochgan. 1558 yil 23 dekabrda Jenkinson Rossiya podshosi Ivan IV ning ishonch yorlig‘i bilan Buxoroga keladi va u erda savdoning holati bilan tanishadi. Jenkinson Moskvaga qaytayotganida u bilan birga Buxoro, Urganch, Balx elchilari ham birga kelishgan. Ma`lumki, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo xonliklarining Moskva bilan savdo aloqalari rasmiy tus ola boshlaydi. Bizni bu o`rinda Jenkinson tomonidan Buxoroning qo`shni SHarq davlatlari bilan aloqalari haqida bergan ma`lumotlari ahamiyatlidir. Jenkinsonning Buxoroga kelishi arafasida O`rta Osiyo Hindiston va eron bilan faol savdo iqtisodiy aloqalar o`rnatgan edi. Jenkinson, “Buxoroda savdogarlarning har yilgi yig‘ilishi bo`lib, u erga Hindiston eron, Balx, Rossiya va boshqa davlatlardan savdogarlar katta karvonlar bilan kelib yig‘ilib turadi», – deb yozgan edi. Bu holat XVI asr o`rtalarida Buxoro qadimgiday xalqaro savdo markazlaridan biri bo`lib qolganligidan dalolat beradi. Lekin ba`zi mualliflar Ushbu masalaga shubha ko`zi bilan qaradilar. Masalan, M.YUldashev – "Jenkinsonning Buxoro savdosi haqidagi ma`lumotlarini to`liq haqiqat deb bilish qiyin. Aftidan savdoda raqobatchi bo`lishi mumkin bo`lgan savdogarlarni bu savdodan chalg‘itmoqchi bo`lgan bo`lsa kerak. Buxoroda har yili Hindiston, eron, Buxoro, Rossiyadan kelgan savdogarlarning yig‘ilishi bo`lib turadi, deb yozib, Jenkinson yana 7 Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсосотлетие. Пг., 1915. С.3 8 8 qo`shib qo`yadi, «go`yoki bu savdogarlar shu darajada qashshoqki, ular kam tovarlar olib kelishiga qaramay bu tovarlarni hatto uch yillab sotadi, shuning uchun bu erda foydali savdo qilish uchun hech qanday ishonch yo`q», – deb yozadi 4 . Ba`zi tarixchilarning fikricha, Jenkinson Angliya manufakturalarida to`qilgan movut matolarni O`rta Osiyoda sota olmagani uchun ataylab Buxorodagi hind savdogarlarining faoliyati va rolini pasaytirgan. Jenkinsonning ma`lumotlariga ko`ra, hind savdogarlari Buxoroga quyidagi mollarni olib kelishgan: salla uchun ishlatiladigan yupqa oq mato, ko`ylak uchun ishlatiladigan oq matolar. Buxorodan esa hind savdogarlari ipak matolar, oshlanmagan teri, qullar va otlar olib ketgan, lekin karazeya va movut matolarini qadrlashmagan 1 . Shunday qilib, Jenkinsonning ma`lumotlariga asoslanib aytish mumkinki, Buxoro bilan Hindiston o`rtasida barqaror savdo aloqalari o`rnatilgan bo`lgan. Bu savdodagi asosiy tovarlardan biri indigo – nil bo`yog‘i bo`lgan. Nil bo`yog‘i shu qadar ko`p ediki, uni sotish uchun Hindiston savdogarlari ikki-uch yillab qolib ketardi. XVI asrda ikkala davlat o`rtasidagi savdo va diplomatik aloqalar jonlanganini tasdiqlovchi ma`lumotlar mavjud. Jumladan, Abdulloxon davrida Buxoro bilan Rossiya o`rtasida diplomatik aloqalar o`rnatilgan. 1585 yil Buxorolik elchi Muxammad Ali Rossiya podshosi Fyodor Ivanovichga Abdullaxon nomidan tartiqlar olib kelgan, hadyalar tarkibida 40 pud nil bo`yog‘i ham bo`lgan 2 . Bu ma`lumot, o`sha davrda Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi savdoda Buxoroning tranzit mollar bozori vazifasini o`taganligidan dalolat beradi. N.I.Kostomarov va M.V.Fexnerlar o`z asarlarida Buxoro orqali hind tovarlarining Rossiyaga keltirilishi haqida yozib qoldirgan. Hindiston Boburiylar saltanati davrida xalqaro savdoda faol qatnashgan. Ammo Hindiston g‘arb davlatlari bilan dengiz orqali savdo qilish 8 Юлдашев М.Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в ХУ1 - XVII вв. Ташкент. 1964, С.18-19. 9 Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. С.185 . 10 Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч .1. Л.: Изд-во АН СССР. 1932. С.9. 9 9 imkoniyatidan asta-sekin ajrala boshlaydi. V.V.Bartol’d «Portugallar Hindiston bilan foydali savdoni o`z qo`llarida saqlab qolish maqsadida XVI asr boshlaridayoq eng muhim qirg‘oqbo`yi erlarni egallab ola boshlagan edi», deb yozadi 3 . Jenkinson Buxoro bozorlaridagi hind savdogarlarining faoliyati haqida, “ular Buxoroga na oltin, na kumush, na qimmatbaho toshlar, na ziravorlar keltiradi. Men, Hindistondagi bu tovarlar ishlab chiqariladigan eksport tovarlar portugallar qo`l ostida bo`lganligi uchun, bu tovarlar bilan savdo okean orqali olib borilishini aniqladim” 4 , deb yozadi. Jenkinsonning Buxoroga hindlar na oltin, na kumush, na qimmatbaho toshlar, na ziravorlar keltiradi, degan fikri haqiqatdan yiroq. Ziravorlar Hindistondan Buxoroga keltiriladigan asosiy eksport tovarlaridan hisoblangan. Tarixchilar tadqiqot ishlari natijasida O`rta Osiyo bilan Moskva o`rtasidagi savdoning uch xil usulini aniqlashgan. Bular quyidagilar: 1). “Poval’naya” deb ataluvchi oddiy savdo bo`lib, bu savdo erkin savdogarlar orqali amalga oshirilgan. 2). Shox va xonlarning tovarlari bilan savdo bo`lib, bu savdo shox va xonlarning elchilik bilan kelgan shaxsiy savdogarlari orqali amalga oshirilgan. SHox va xonlarning tovarlaridan soliq olinmagan. 3). “Lyubitel’skie pominki” deb atalib, ikki davlat shox va xonlari o`rtasidagi bojsiz tovar ayirboshlash hisoblangan 5 . Savdoning bu turlari hattoki Buxoro va Hindiston o`rtasidagi savdoda ham o`z aksini topgan. I.G‘.Nizomiddinovning fikricha, qimmatbaho toshlar, oltin va kumush Buxoroga savdoning ikkinchi va uchinchi usullari ko`rinishida keltirilgan. 11 Бартольд В.В. Рец. на кн.: С.В. Жуковский. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. Пг. 1915. С.285. 12 Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. С.184 . 13 Чулошников А. Торговля Московского государства с народами Средней Азии в XVI - XVII веках. // Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч.1. Л.: 1932. С.68; Юлдашев М.Ю. Ўша асар. С.70 - 71 ; Байко ва Н.Б . Роль Средней Азии в р усско -индийских торговых связях (первая половина XVI - вторая половина XVIII в.). Ташкент. 1964. С.51. 10 10 Jenkinson savdoning bu turlaridan bexabar bo`lgan ko`rinadi, shuning uchun Yuqoridagi fikrga kelgan bo`lishi kerak 14 . XVI asrda Buxoroning eron bilan savdosi ham ahamiyatga ega. XVI asrda O`rta Osiyo bozorlarida eronlik savdogarlar ham savdo qilgan edi. Jenkinson ma`lumotlariga ko`ra, erondan matolar, ip gazlama, surup, guldor ipak, arg‘umoqlar keltirilgan, bu erdan esa oshlanmagan teri va rus tovarlari, jumladan, qullar olib ketilgan. Uning yozishicha, eronliklar matolar sotib olishmagan, chunki o`zlari ularni Buxoroga olib kelgan. Jenkinsonning aniqlashicha matolar eronga Suriyadagi Xalafdan va Turkiyadan keltirilgan. Davlatlar o`rtasidagi o`zaro urushlar savdo-sotiqqa salbiy ta`sir ko`rsatgan. 1558 yili Jenkinson Buxorodalik vaqtida O`rta Osiyo bilan eron o`rtasida katta urushlar boshlangan. Bunday vaziyatlarda ular o`rtasidagi bir maromda davom etadigan doimiy savdo haqida gap ham bo`lishi mumkin emas edi. Urushlar natijasida savdo yo`llari ishdan chiqqan. Jenkinson ma`lumotiga ko`ra, Hindiston va erondan kelayotgan karvonlar qaroqchi bosqinchilar tomonidan talangan va Buxorodan 10 kunlik yo`lda savdogarlarning katta qismi o`ldirilgan 15 . XVI asrdagi O`rta Osiyoning eron bilan savdo-iqtisodiy va diplomatik munosabatlari eronda bo`lgan rus elchilarining hujjatlarida o`z aksini topgan. 1890-1898 yillarda rus olimi N.I.Veselovskiy XVI-XVII asr boshlaridagi Rossiya va eron munosabatlariga bag‘ishlangan uch jilddan iborat bo`lgan asarlarini nashr qildirgan 16 . Asarlarning birinchi jildida Rossiyadan eronga jo`natilgan uchta elchilik, Grigoriy Vasil’chikov, Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiy va kenas (knyaz’) Vasiliy Vasil’evich Tyufyakin elchiligining materiallari berilgan edi. Bu nashr Tashqi Ishlar Vazirligining Moskva Bosh Arxivi materiallari asosida bitilgan asarlar hisoblanadi. Bizning tadqiqotimiz uchun ikkinchi elchilik ma`lumotlari, ya`ni Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiyning eronga elchiligi haqidagi hisobotlari muhim 14 Низамутдинов И.Г. Сношения Средней Азии с Индией в ХVI-XVIII вв. Ташкент. Фан. 1966. С.16..; Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско — индийских отношений (IX-XVIII вв.). Ташкент. Узбекистан. 1969. С.50. 15 Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. 186- бет. 11 11 ahamiyatga egadir. Asarda Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiy elchiligining eronga jo`natilishi, rus podshosining elchiga torshiriqlari, hamda elchilik faoliyati haqidagi hisoboti o`z aksini topgan. N.I.Veselovskiyning to`plagan ma`lumotlariga ko`ra, 1594 yili rus podshosi Fedor Ivanovich Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiyni elchi qilib eronga jo`natadi. elchilik tarkibi 63 ta kishidan iborat bo`lgan. elchilik tarkibida ikki nafar tilmochlar – Stepan Poluxanov va Aydar Pavlov, drujina xalfasi Kuz’minlar bo`lgan 17 . 1594 yil 5 noyabrda Kashan shahriga eron shoxi nomidan Azi Xosrov kelib Andreyga shoh tomonidan elchi saroyga taklif qilinganligini aytgan. “Saroyda o`sha vaqtda turk va buxoro savdogarlari va boshqa erlardan kelgan odamlar bo`lishini va elchi bu manzaraning guvohi bo`lishini, qolganlar esa eron shohiga Rossiya podshosi Fedor Ivanovich nomidan katta elchi kelganligining guvohi bo`lib hayratga tushishini, hamda elchining keltirgan sovg‘a salomlarini ko`rishini xohlagan... Bundan tashqari, shohning dushmanlari, ya`ni turk va buxorolik elchilar Rus podshosi bilan eron shohi munosabatlarini ko`rib larzaga tushishini istagan” 18 . Shunday qilib, shox Andreyni saroyda qabul qiladi. Zvenigorodskiyning ma`lumotlariga ko`ra, Andrey shoh huzuriga kirayotgan vaqtda u erda na turkiyalik va na buxorolik elchilar, va na boshqa kishilar bo`lgan. 1595 yil 18 yanvarda shox Andreyni o`z huzuriga chaqirada. elchi bilan suhbatda shox “Eshitishimcha, Buxoroda Nurumov shohning odami bo`lgan va uning aytishicha, buxorolik savdogarlar Abdullaxonga Sibirdan uchta lochin olib kelgan ekan. Abdullaxon lochinlarning birini Balx noibi Abdulmo`minga yuborgan. Sibirdan hammasi bo`lib yigirma ettita lochin keltirilgan ekan. Sibirdan Buxoroga suvsarlar va qora tulki mo`ynalari keltirilgan, va u erdan eronga olib boriladi, shuning uchun bu erda (Eronda) suvsarlar va tulkilar arzon. Andreyning shohga 16 Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. Т. 1-3. СПб., 17 Веселовский Н.И. Ўша асар. Т.1. СПб., 1890. С.221-222 . 18 Веселовский Н.И. Ўша асар. Т.1. 257 б.; Қаранг: Сугорский И.Н. Сношения с Персией при Годунове //Русский вестник. Т.210. СПБ., 1890. С.115. 12 12 aytishicha, Rusning buyuk shohi Sibir xoniga qimmatbaho lochinlar, suvsarlar va qora tulkilarni buxoroliklarga sotishni man qilib qo`ygan” 19 . SHu voqea bilan bog‘liq bo`lgan dalillarni tarixchi X.Ziyaevning asarida ham uchratish mumkin. Muallif, XVII asrda turli xil mo`ynalarning Sibirdan olib chiqib ketilishi taqiqlab qo`yilganligini yozadi. Keltirilgan dalillar rus hukumatining XVI asrda ham mo`ynalarning olib chiqib ketilishini taqiqlash darajasida Sibir’ xonligiga nisbatan ta`sirga ega bo`lgan, deyishga asos bo`ladi. X.Ziyaevning ma`lumotlariga ko`ra, “Rus hukumati Sibir’ mo`ynalari savdosi ustidan nazoratni o`rnatish maqsadida 1698 yilda Sibirda mo`yna bilan shaxsiy savdoni taqiqlash to`g‘risida farmon chiqargan.” X.Ziyaevning ta`kidlashicha, bu farmon kutilgan natijani bermagan, ayniqsa buxoroliklar xufiyona ravishda sibir mo`ynalarini O`rta Osiyo, Xitoy va boshqa mamlakatlarga olib chiqib ketaverishgan 20 . Shunday qilib, ko`rib o`tilayotgan vaqtda Buxoro va eron o`rtasida keskin siyosiy munosabatlar mavjud edi. Ammo, qiyin siyosiy ahvol hukm surishiga qaramasdan ikkala mamlakat o`rtasidagi savdo aloqalari to`xtab qolmagan. XVII asrda Moskva davlatining iqtisodiy va siyosiy manfaati uning O`rta Osiy davlatlari bilan o`zaro aloqalarini rivojlantirish uchun asos bo`lgan edi. Rus davlati savdoni rivojlantirish va rus qullarini ozod qilish, Rossiya bilan Hindiston o`rtasida savdo munosabatlarini yo`lga qo`yish maqsadida, qolaversa, XVII asrdan boshlab Rossiya O`rta Osiyo bilan savdo qilish uchun eng yaqin va qulay savdo yo`llarini topish maqsadida O`rta Osiyo xonliklariga elchilarni jo`nata boshlagan. elchilarga berilayotgan topshiriqlar va ularning keltirgan xabarlari O`rta Osiyoning Hindiston bilan savdo aloqalarini o`rganish uchun muhim ahamiyatga ega edi. Aytish joizki, XVII asrda O`rta Osiyoga jo`natilgan rus elchilarining ma`lumotlarini o`rganish O`rta Osiyoning eron bilan aloqalari haqidagi ilmlarni ancha kengaytiradi. Masalan, 1620 yilda Buxoroga kelgan I.Xoxlov elchiligining ma`lumotlari katta ahamiyatga egadir 21 . 19 Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. Т. 1-3. СПб. 268 б 20 Зияев Х. К истории экономических связей Средней Азии с Россией через Сибирь в XVIII в. //Известия Академии наук УзССР. Серия общественных наук. 1958. № 4. С.31. 21 Статейный список посольства в Бухарию дворянина Ивана Хохлова (1620 -1622) // Сборник князя 13 13 1620 yili Buxoro xoni Imomqulixonning elchiligiga javoban 1620 yil 26 may sanasi bilan tasdiqlangan yorliq bilan Ivan Xoxlov O`rta Osiyoga yuborilgan 22 . I.Xoxlov 1600 va 1613 yillarda eronga diplomatik topshiriqlar bilan borgan va bu sohada ma`lum tajribaga ega salohiyatli kishi bo`lgan. Xoxlovning aytishicha, “Buxoro eri ikkiga bo`lingan bo`lib, noiblarning biriga Buxoro, ikkinchisiga Balx tekkan. Balx eron va Hindiston bilan chegaradosh. Balx noibi Nodir Hindiston va eron bilan raqobatda bo`lib, hind shohi Nodirdan boyliklarini tortib olgan va korxonalarini sindirgan, savdogarlarni Balx va Buxoroga qo`ymagan. Hozirda ular o`rtasida tinchlik va savdo munosabatlari o`rnatilgan. Buxoro ham Toshkent bilan urush holatida. qizilboshlar shohi Abbos hind shohi Boburiy Salim bilan urushib, undan Qandahorni tortib olgan” 23 . CHor Rossiyasi Hindiston bilan yaqin savdo aloqasi o`rnatish maqsadida 1646 yil N.Siroejin bilan V.Tushkanovni Hindistonga elchi qilib jo`natadi. elchilarga berilgan topshiriqlarda Hindistonga qaysi mamlakatlardan qanaqa tovarlar keltirilishi va ularning narx-navosi haqida ma`lumot to`plash aytilgan edi 24 . Rossiyaning O`rta Osiyo bilan aloqalari Moskvadan tashqari boshqa markazlar bilan ham o`rnatilgan. 1670 yili 16 kishi bilan Tabol’skga kelgan Buxoro elchisi Mulla Farrux Buxoroning eron bilan savdosi hamda u erdan keltiriladigan mollar va ularning narxlari haqida qisqacha ma`lumot beradi 25 . So`ng ular Moskvaga jo`natilgan bo`lib, shox ularni juda tantanali ravishda qabul qilgan.1671 yilda elchilik mahkamasida Mulla Farrux so`rov qilinadi. So`rovda “ularda kindyaki, zandonachi va kitayki gazlamalari mavjud, lekin kamok deb ataluvchi gazlama va atlas (o`ng Хилкова. СПб., 1879 22 Уляницкий В.А. Сношения России с Среднею Азиею и Индиею в ХУ1 - XVII вв. М.: 1889; Қаранг: Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов: Русский посланник в Персию и Бухару в XVII веке. СПб., 1891; Жуковский С.В. Ўша асар.; Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России.Соч. Т.IX. М.: 1977. С.369-370 23 Уляницкий В.А. Ўша асар. 11 б. 24 Русско-индийские отношения в XVII веке: Сборник документов. М.: ИВЛ, 1958. С.58 . Байкова Н.Б. Роль Средней Азии в русско-индийских торговых связях (первая половина ХУ1-вторая половина XVIII в.). Ташкент: Наука, 1964. С.52-53, 81-82 14 14 yuzasi guldor ipak gazlama) lar kam, borlari ham oddiyroq. Selitra (mineral tuz) ularning davlatida ko`p bo`lib, eronnikiga nisbatan sifatli, ularni botmon bilan sotishadi, bir botmonini bir yarim pudga teng, botmonni ular 5 oltin buxoro puliga sotishadi, Buxoro tiyini ruslarning 5 tiyiniga teng. Jami 25 rus oltiniga teng bo`ladi. Paf deb ataluvchi ipak matosini 2 rubldan sotib olishgan. Mulla Farrux Buxoro bilan Xiva oralig‘idagi masofani 17 kunlik yo`ldan iborat deb hisoblaydi. Hindistonda har turli gulli matolar hamda toshlar ko`p. Keyingi safar elchilik mahkamasining rahbari A.S.Matveev buxoro elchisi Mulla Farruxdan Buxoroning Hindiston bilan savdo aloqalari va Buxoroda talabgor bo`lgan hind tovarlari haqida ma`lumotlar so`ragan. Mulla Farrux Buxoroda ipak matosi, kindyaki, kitayki, kamki matolari to`qilishi, kumush va qalayi ma`danlari, lal toshlari, selitra olinishini, boshqa tovarlar esa Hindistondan keltirilishini aytadi. U Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi doimiy savdo aloqalari o`rnatilganligini, u erdan qimmatbaho toshlar, durlar va har xil guldor matolar keltirilishini ma`lum qilgan. Buxoro elchisi o`z nutqida Buxoroda rus tovarlariga, masalan: qilich, qora tulki, oqsuvsar, movut, baliq tishlariga talab kuchli ekanligini eslatib o`tadi 26 . I.G.Nizamutdinov Mulla Farrux elchiligining ahamiyatini yuqori baholagan. Ayniqsa, elchi keltirgan ma`lumotlarning Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi savdoning darajasini aniqlashda va Buxoro aholisining hind tovarlariga bo`lgan talablarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatib o`tgan edi 27 . Rus hukumati turli yo`llar bilan SHarq mamlakatlari haqida, jumladan, O`rta Osiyo haqida ma`lumotlar to`plashga harakat qilgan. SHu maqsadda, 1675 yili elchixonada hindistonlik CHenay Makarandev va Bagare Leleevlar so`roq qilinadi. Bir vaqtning o`zida Boris va Semen Pazuxinlarning ma`lumotlari ham tekshiriladi. Suhbat chog‘ida hindlar Boris Pazuxinlar ro`yxatida ko`rsatilganidek, Hindistonga Astraxan orqali yo`l cho`l orqali o`tganligi sababli uzoq va yurish qiyin, yo`lda qaroqchilar ko`p bo`lib, 25 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.170. ; Жуковский С.В. Ўша асар. 32-33 б. 26 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.171.; Уляницкий В.А. Ўша асар. 43 б.; Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч.I. С.336-337. 15 15 karvonlarga hujum qilib turadi, deb ta`kidlashgan. SHuning uchun ularning fikricha, Hindistonga Buxoro orqali borish qulay. Ular Astraxandan Buxoroga va undan Balx orqali Hindistonga boradigan yo`l marshruti haqida xabar beradi 28 . Rossiyada XVII asrda asta-sekin Buxoro va Hindiston o`rtasidagi savdo aloqalariga doir ma`lumotlar to`plana boshlagan. Masalan: 1675 yili Rossiyadagi elchixonada buxorolik elchi Xoja Farrux elchilik mahkamasi boshlig‘i A.S.Matveev savollariga javob berib, “Agarda rus podshosi bilan Buxoro xoni o`rtasida doimiy aloqalar bo`lib tursa, savdogarlar har ikki tomonga savdo uchun qatnab turadi va movut, qizil rangli bulg‘ori charm kabi rus tovarlariga Buxoroda kamki, atlaslar va lal toshlarini, qimmatbaho hind tovarlarini, kumush, oltinga ayirbosh qilishi mumkin. Xoja Farruxning malumotiga ko`ra, Buxorodan Balxga 10 kunda, Balxdan Kobulgacha esa 10 kunda etib borish mumkin 29 . M.V.Fexner yozishicha, O`rta Osiyoga Hindistondan ravoch olib kelingan 30 . Ravoch asosan O`rta Osiyoga Hindistondan keltirilgan. Buxoro-Hindiston munosabatlari to`g‘risidagi rus manbalarida berilgan ma`lumotlarni g‘arbiy Evropa mualliflarining asarlarida ham uchratish mumkin. CHet ellik mualliflardan frantsuz sayohi Fransua Bern’e (1625-1688) Hindistonda 12 yil yashagan. Uning ma`lumotiga ko`ra, Hindistonda ho`l mevalarga talab kuchli bo`lgan. Ho`l mevalar: qovun, olma, nok, uzum Samarqand, Buxoro va erondan Dehliga olib borilgan va butun qish davomida qimmat narxda sotilgan. Hindistonda quruq mevalar, jumladan, bodom, pista, o`rmon yong‘og‘i, olxo`ri, o`rik, mayiz va boshqa quruq mevalar yil bo`yi sotilgan 31 . F.Bern’e yozishicha, Hindistonda O`rta Osiyo otlariga talab katta bo`lganligi uchun har yili O`zbekistondan yigirma besh ming ot Hindistonga olib 27 Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско-индийских отношений (1Х- XVIII вв).С. 48 . 28 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.191. 29 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.191 .; Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч. I. С.219-223 . 30 Фехнер М.В.Торговля русского государства со странами Востокав в ХУ1 веке. М.1956. С.81. 31 Бернье Франсуа. История последних политических переворотов в государстве Великого Могола. Пер. с франц. В.Жуховецкого и М.Томара. М.-Л.: Соцэкгиз, 1936. С.184 16 16 borilgan 32 . I.M.Reysnerning ma`lumotiga ko`ra, XVII asrda Hindistonga keltiriladigan tovarlarning asosiy qismi O`rta Osiyo va Arabistondan keltiriladigan otlar hisoblangan 33 . Shunday qilib, yuqorida keltirilgan dalillarga asoslanib aytish mumkinki, XVI-XVII asrlarda O`rta Osiyo va Hindiston o`rtasidagi savdo aloqalari har qanday to`siqlarga qaramasdan davom etib kelgan. XVIII asrda O`rta Osiyoning qo`shni SHarq davlatlari bilan aloqalarini o`rganishda rus manbalari alohida ahamiyatga ega. CHunki rus manbalarida iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni tahlil qilish, savdo yo`llarini o`rganish uchun qilingan harakatlar, hamda qaysi mamlakatdan qanday mollar qancha mikdorda keltirilganligi haqidagi ma`lumotlar batafsil berilgan. Rus manbalari deganda, biz rus elchi va elchiliklarining hisobotlari, Buxoro, Xiva va Hind elchilari hamda savdogarlarining so`rov ma`lumotlarini tushunamiz. SHu bilan birga shoh va podsholar hamda xonlarning bir — birlariga tortiqlari, sovg‘alari ham muhim dalil hisoblanadi. CHunki shular orqali O`rta Osiyoning Hindiston bilan Rossiya o`rtasidagi savdodagi tutgan o`rnini belgilash mumkin. SHuning uchun XVIII asrda rus diplomatlari, savdogarlari va O`rta Osiyoda bo`lgan rus olimlarining faoliyatlari muhimdir. XVIII asrda, ya`ni Petr I hukmronligi yillarida Rossiyaning O`rta Osiyoga qiziqishi kuchayadi. O`rta Osiyo Rossiyani SHarqning savdo — iqtisodiy markazi, Rossiyadan Hindistonga boradigan asosiy yo`llardan biri ekanligi bilan o`ziga jalb qilardi. 1714 yili Petr I Sibir gubernatori knyaz Gagarindan erketi shahrida (ya`ni Yorkend) oltin qumlar borligi xususida xabar topadi. erketi bu davrda Jung‘or xonligiga bo`ysunganligi aytiladi. Gagarin Petr I ga bu shaharni bosib olib, Yorkend yo`lidagi Yamishev ko`li bo`yida qal`a qurishni tavsiya qilgan 34 . Evgraf 32 Бернье Франсуа. История последних политических переворотов в государстве Великого Могола. Пер. с франц. В.Жуховецкого и М.Томара. М.-Л.: Соцэкгиз, 1936. С.184 33 Рейснер И.И. Народные движения в Индии в XVII- XVIII вв. М.: ИВЛ, 1961. С.32 . 34 Соймонов Ф.И. О торгах за Каспийское море древних, средних и новейших времен; выписано из журнала Его Превосходительства Господина Тайного Советника сенатора и ордена Святого Александра Кавалера Федора Ивановича Соймонова, и из внесенных во оной дополнений Академии Наук Конференц – Секретаря, Профессора Истории и Историографа, Г.Ф.Миллера. М., 1765. С.26-27 . 17 17 Kaydalov kundaliklarida ham bu haqda ma`lumotlar berilgan 35 . U Rossiya savdoni to Hindistongacha rivojlantirish maqsadida qilayotgan harakatlarini va oltin qumlarni topish uchun ekspeditsiya uyushtirishini Petr I ning buyuk jonbozligi, deb hisoblagan edi. Petr I Gagarinning xabaridan so`ng unga xat yozib, YAmishev ko`li bo`yida, iloji bo`lsa undan ham yuqorida shahar qurish, daryoda kemalar qatnashi mumkin bo`lgan joygacha suzib borib, so`ng YOrkendga borib, uni egallashni topshirgan edi. 1714 yilda Irtish daryosining yuqori oqimi bo`ylab padpolkovnik Buxgol’ts ekspeditsiyasi uyushtiriladi. Rus manbalarining bergan ma`lumotlariga ko`ra, uzoq vaqtlardan buyon davom etib kelayotgan bahs XVI-XVII asrlarda O`rta Osiyo Rossiya uchun – Hindistonga kirib borish yo`lida bir vajmi, yoki rus hukumatining manfaatlariga xizmat qiladigan SHarqning muhim mintaqasi – yirik savdo markazimi, degan savolni tug‘dirdi 36 . XX asrning boshlarigacha bo`lgan ko`plab tarixchilar birinchi nuqtai nazarning tarafdorlari bo`lib, ular Rus podsholari O`rta Osiyoga jo`natadigan elchilarining aksariyatiga rus qullarini sotib olish va Hindistonga boradigan eng yaqin, qulay va xavfsiz savdo yo`lini topish topshirilgan, deb hisoblaydilar. Sovet adabiyotida bu kabi nuqtai nazarni E.V.Bunakov, P.P.Ivanov, D.M.Lebedevlar qo`llab quvvatlaganlar. Ularning fikricha, Hindistonga kirib borish russlar uchun natija bermagan taqdirda ham, O`rta Osiyoga boradigan yo`l ma`lum bir ma`noda na faqat topildi, balki o`zlashtirildi ham 37 . Fikrimizcha, ikkinchi qarash haqiqatga yaqin ko`rinadi. Masalan: O`rta Osiyoga Rossiyaning munosabati masalasi tarixchi N.B.Baykova asarida o`z aksini topgan. Muallif inqilobgacha bo`lgan tarixchilar va yuqorida nomlari tilga olingan olimlarni to`g‘ri tanqid qilgan. N.B.Baykovaning fikricha, O`rta Osiyo xonliklariga boradigan savdo yo`llari XVI asrdayoq Rossiyaga ma`lum bo`lgan. Uning 35 Кайдалов Е. Караван-записки, во время похода в Бухарию Российского каравана, под воинским прикрытием, в 1824 и 1825 годах; веденные начальником онаго Каравана над купечеством, Евграфом Кайдаловым. В трех частях. М., 1827-1828. 36 Веселовский Н.И. Прием в России и отпуск среднеазиатских послов в XVII и XVIII столетиях // Журнал Министерства народного просвещения. СПб., 1884. Кн.: 7; Уляницкий В.А. Ўша асар.; Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. 37 Лебедев Д.М. География в России XVII века: (Допетровский период). М.-Л.: Изд-во АН СССР. 1949. С.106. 18 18 ta`kidlashicha, Rus davlati Hindistonga boradigan yo`lni qidirib O`rta Osiyoga boradigan yo`lni ochgan va o`zlashtirgan. Aslida esa O`rta Osiyodagi Xiva va Buxoro bozorlarida rus savdogarlari hind savdogarlari bilan uchrashganlar, rus hukumatiga qulayroq yo`lni, ya`ni hindlar uchun odatiy bo`lgan Astraxan, Kaspiy dengizi va eron orqali boradigan yo`lni ko`rsatganlar 38 . 1717 yil Petr I Amudaryo orqali Hindistonga boradigan yo`lni topish maqsadida Bekovich-CHerkasskiy ekspeditsiyasini O`rta Osiyoga yuboradi. Rus podshosi ekspeditsiyaga bergan ko`rsatmasida, “Xiva xonidan kema olib Kojina degan savdogarni Amudaryo orqali Hindistonga jo`natish va kema borishi mumkin bo`lgan joyga qadar suzib borish, so`ng yo`lni davom ettirib daryolar, ko`llar, suv va quruqlik yo`li, ayniqsa, suv yo`lini yozib borish, va Hindistondan shu yo`l bilan ortga qaytish, agarda Hindistondan Kaspiy dengiziga boradigan undan ham yaxshi yo`lni eshitsa, o`sha yo`l bilan kelish va uni ham yozib borish”, topshirilgan edi 39 . Petr I ning ikkala ekspeditsiyasi ham mag‘lubiyat bilan yakunlangan. Buxgol’tsni Irtishning yuqori oqimida jung‘orlar haydab yuborgan bo`lsa, Bekovich- CHerkasskiy esa Xiva xoni tomonidan tor-mor keltirilgan edi. XVIII asr boshlarida Buxoroda siyosiy vaziyat juda og‘ir bo`lgan. Xon hokimiyati nomigagina saqlanib qolgan edi. 1721-1725 yillarda O`rta Osiyoda bo`lgan Florio Beneveni ekspeditsiyasi bu siyosiy holatning guvohi bo`lgan 40 . Bu ekspeditsiya Buxoro xonining rus podshosidan elchi yuborishini so`rab qilgan murojaatiga javoban jo`natilgan edi 41 . elchilikdan ko`zlangan asosiy maqsad, 1718 yil 13 iyuldagi “Ko`rsatma”da Buxoro xonligining ichki ahvolini to`la-to`kis o`rganish, deb belgilangan edi. Bundan tashqari, Buxoro xonligining qo`shni SHarq davlatlari bilan savdo munosabatlarini o`rganish, hamda rus-buxoro savdo aloqalarini rivojlantirish imkoniyatlarini topish vazifasi ham o`rin olgan edi. 38 Байкова Н.Б. Ўша асар. 10 б. 39 Соловьев О.Ф. Из истории русско-индийских связей. М.: Соцэкгиз.1958. С.31. 40 Попов А. Сношения России с Хивою и Бухарою при Петре Великом // Записки Императорского Русского Географического общества. Кн.:1Х. СПб., 1853. С.34. 41 Попов А. Сношения России с Хивою и Бухарою при Петре Великом // Записки Императорского Русского Географического общества. Кн.:1Х. СПб., 1853. С.34. 19 19 Florio Benevenining ekspeditsiyasi XUSH asr boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli haqidagi ma`lumotlarni kengaytirishga xizmat qilgan. U Buxoro xonining ichki va tashqi savdo rivojiga to`sqinlik qilgan kuchli o`zbek qabila boshliqlari bilan kurashishiga to`g‘ri kelganligini yozadi. Uning bergan ma`lumotlariga ko`ra, xivaliklar, buxoroliklar va afg‘onlar uzoq vaqtdan buyon eronlik qizilboshlar bilan urush holatida bo`lgan 42 . Beneveni Buxoroning eron bilan aloqasiga doir ma`lumotlarni berar ekan, u 1722 yil ko`p savdo karvonlari Mashhaddan Buxoroga, Hirot va Isfahonga jo`natilganligi, lekin ularning bari turkmanlar yoki afg‘onlar tomonidan talanganligini, oqibatda Balx orqali bo`ladigan savdo to`xtab qolganligi, to`rtinchi yil Kobul, Laxor va Hindiston shaharlariga karvonlar qatnamay qo`yganligini yozadi. Mashhur rus geografi P.I.Richkov Buxoroning Hindiston bilan savdo aloqasida Orenburgning ahamiyatini alohida ta`kidlab o`tadi. U, butun SHarqiy Hindistonda yashayotgan xalqlar rus va boshqa g‘arb tovarlarini faqat Orenburg va Buxoro orqaligina to`g‘ridan-to`g‘ri va arzon narxda bu qadar ko`p miqdorda va arzon narxda sotib olishi mumkin, deb ta`kidlagan edi 43 . Bizni qiziqtirgan masala bo`yicha muhim ma`lumotlar rus sayyohi va ofitseri T.S.Burnashev asarida uchraydi. U Rus hukumatining topshirig‘iga ko`ra, 1794 yili Buxoroda bo`lgan edi 44 . U Buxoroda bo`lgan vaqtida u erga savdo qilish uchun Afg‘oniston, eron, Hindiston va boshqa yurtlardan kelgan turli millat vakillarini ko`rgan. Burnashev Buxoroda joylashgan bozorlar to`g‘risida yozib qoldirgan. Agarda Efremovning sayohati davrida Buxoroda 4 ta g‘isht karvon-saroy bo`lgan bo`lsa, Burnashev davrida ularning soni 9 ta bo`lgan. Karvon-saroylar sonining ortib borishiga e`tiborni qaratsak, Buxoroning tashqi iqtisodiy aloqalarining o`sib borganligi to`g‘risidagi taasurotga ega bo`lamiz. 42 Беневени Ф. Реляции из Бухары // Попов А. Сношения России с Хивою и Бухарою при Петре Великом // Записки Императорского Русского Географического общества. Кн.:1Х. СПб., 1853.С. 143. 43 Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. Оренбург, 1887. С.138. 44 Бурнашев Т.С. Путешествие от Сибирской линии до города Бухары в 1794 и обратно в 1795 году //Сибирский вестник. СПб., 1818. ч.П-Ш. 20 20 Burnashevning ma`lumotlariga ko`ra, Buxoro Hindiston va erondan tillo, kumush va hind malmali olgan. Buxoro eronga qorako`l terisi va boshqa tovarlar eksport qilgan. Burnashev Buxoroga keltiriladigan chet el tovarlaridan qirqdan bir miqdorida boj solig‘i olinishini eslatib o`tadi. Rus savdogarlari esa o`z mablag‘idan yigirmadan bir miqdorida soliq to`lagan 45 . Burnashevning ta`kidlashicha, Buxoro tog‘larida tillo va kumush ko`p bo`lishiga qaramasdan, buxoroliklar ularni Hindiston, eron va Xitoydan, mis, qalayi va temirni Rossiyadan olishga harakat qilgan. Uning ma`lumotlariga asoslanib aytish mumkinki, Buxoroga chetdan tillo, kumush va boshqa ma`danlar keltirishining sababi, buxoroliklar hali tog‘lardan bu ma`danlarni qazib olishning yangi texnologiyalarini bilmasligi oqibatidir. Burnashev mamlakatning siyosiy ahvoli haqida yozib, amir SHoxmurod Hindiston, eron, Qo`qan, Xo`jand, Toshkent va Xiva bilan harbiy to`knashuvlarda bo`lganligi, 1795 yili Buxoro eron bilan jang qilib, juda ko`p eronliklarni asir olganligi va ularni Buxoroda qul qilib sotganligi haqida ma`lumot beradi. Shunday qilib, XVSH asr rus elchilari, sayyohlari, turli tadqiqotchilari asarlarida Buxoro xonligining ichki va tashqi savdo aloqalari to`g‘risida xilma-xil ma`lumotlar to`plangan va umumlashtirilgan. Ayniqsa, P.I.Richkov va M.D.CHulkov asarlarida O`rta Osiyoning, asosan, Buxoro xonligining qo`shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalarining rivojlanish darajasini ko`rsatuvchi ma`lumotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|