Sirtqi va maxsus sirtqi talabalari uchun O`slubiv qo`llanma Samarqand – 2019 kirish

Ana shu er kobigi ya’ni hayot sohasi – biosfera deb ataladi. Er planetasida bir necha geosfera farq qilinadi.
Litosfera - (Grekcha – litos - tosh degan suzdan olingan) Er sharining tashki kattik kobigidir.Erning barcha sferalari orasida biosfera, ya’ni tirik organizmlar yashaydigan geologik kobik alohida urin egallaydi. U er yuzasini, litosferaning yukori qismini, butun gidrosferani va atmosferaning pastki qismini troposferani uz ichiga oladi.
Biosferada tirik modda:Usimliklar, hayvonlar, mikro organizmlar faoliyati namayon buladi. Biosfera hayotning yuqori chegarasi intensiv ultra binafsha nurlar bilan, pastkisi er qarida buladigan yuqori (100 S dan ortiq) harorat bilan cheklangan.
Tuban organizmlar – bakteriyalargina uning eng chetgi qismigacha etib boradi. Bakteriyalar sporali 20 km balandlikkacha uchib chikadi, ona erob bakteriyalar esa er pustlogidan 3 km dan ortik chukurlikda topiladi.
Biosferada kuruklik va okean yuzasida litosfera bilan atmosfera, gidrosfera bilan atmosfera, gidrosfera bilan litosfera tutashadigan chegaralarda tirik massa eng kupligi kuzatilgan. Bu joylarda yashash sharoiti temperatura, namlik, organizmlarni oziklanishi uchun zarur kislorod va himiyaviy elementlar mikdori eng qulay buladi.
Biomassani tuplanishi yashil usimliklarning hayot faoliyatiga bogliq. Tirik moddaning massasi er pustlogi massasiga nisbatan arzimas darajada kichik. Lekin shunda bulsa ham er pustlogidagi uzgarishlarning kupi biomassaning hayot faoliyatiga bogliq.
Tirik moddaning hossalari.Biomassani tashkil etgan organizmlar uz – uzidan kupayishi ya’ni urchib, butun planetaga tarkalishdek zur layoqatga ega. Biomassa energiyasi kupayishda ayniqsa namayon buladi. Ba’zi bakteriyalar soni har 22 minutda ikki baraobar kupayadi. Biosferadagi usimliklar massasi hayvonlar massasida kup marta ortiq buladi. Biosferada aktiv elementlar organizmda – organizmga jonsiz tabiatga utib, tinmay aylanib yuradi.Biosfera moddalarining aylanib yurishida tirik organizmlar tarkibiga bir hildagi elementlarning uzi (uglerod, azot, vodorod, kislorod, oltingugurt) kiradi. Jonsiz tabiatdan ular usimliklar tarkibiga, usimliklardan hayvonlarga va odamga utadi. Ximiyaviy elementlarning tirik organizmlarga tuplanishi, shuningdek ulik organizmlar chirishi natijasida ularning ajralib chikishi biogen migratsiyaga xosdir.
Biogen migratsiyaga uchta hayotiy jarayon:
-Organizmda moddalar almashinuvi, ularning usishi va kupayishi sabab buladi.
-Atomlar biogen migratsiyaning ikki turi farq qilinadi:
-Birinchi turini mikro organizmlar va ikkinchisini kup hujayrali organizmlar yuzaga keltiradi.
Birinchi turdagi atomlar migratsiyasi ikkinchi migratsiyadan ustun turadi.
Odamzod migratsiyaning uchunchi turini egallab oldiki bu turi uning faoliyati ta’siri ostida boradi. Mikroorganizmlarning atmosfera, litosfera, gidrosferada tarkanligi va tez kupayishi va hayot faoliyati moddalarning aylanib yurishiga ta’sir kursatib biosferada nihoyatda katta rol uynaydi. Mikroorganizmlar tez kupayish hususiyati tufayli genetik jihatdan juda tezuzgaruvchan va moslanuvchan buladi.
Oziqlanish va energiyadan foydalanishga karab kuyidagi bakteriyalar farq qilinadi: Ximiyaviy birikmalar energiyasidan foydalanuvchi hemio sintezlovchi bakteriyalar,organik moddalar bilan oziklanuvchi saprofit bakteriyalar, tirik organizmlarhisobida oziklanadigan parazit bakteriyalar.
Bakteriyalar hayot faoliyatning tor doirasida “ihtisoslashganligi” bir turdagi bakteriyalarning boshkalari bilan almashinishiga sabab buladi.Masalan: Tuproqda chirituvchi bakteriyalar organik koldiklarni parchalab amiak ajratadi, uni boshka bakteriyalar nitrit, keyin esa nitrit kislotaga aylantiradi.
L.Paster bakteriyalarni “Tabiatning buyuk gurkovlari” deb atagan edi. Minut sayin necha millonlab organizmlar nobud buladi. Mikro organizmlar biosferadagi geohimiyaviy jarayondarda va moddalar aylanishida shuningdek, moddalarning aylanish davrasidan chikishida va er pustlogidatuplanib borishida juda katta rol uynaydi.
Tuxtovsiz tushib turadigan kuyosh energiyasi oqimi erdagi hayotda juda muhim rol uynaydi, bu energiya yiliga 10,5*1020 kJ ni tashkil etadi. Quyosh energiyasining 42 % ni er dunyo bushligiga qaytaradi, 58 % ni atmosfera va tuproqga yutadi. Tuproqga tushadigan quyosh energiyasi yashil usimliklarda tuplanadi va ular bilan boshqa organizmlarga utadi.