Sirtqi va maxsus sirtqi talabalari uchun O`slubiv qo`llanma Samarqand – 2019 kirish

Jonsiz tabiatga: havo, suv, erning tuprok katlami, tog jinslari, turli kazilma boyliklar, kosmik jismlar va boshkalar kiradi.
Jonli tabiatga: biosferada yashovchi barcha jonli mavjudotlar mansub,
jumladan inson ham.
Tabiatdagi narsalar (jismlar) – tabiy resurslar hisoblanadi.
Tabiy resurs degani mablag, boylik degan ma’noni bildiradi.
Tabiat – insonlarni moddiy va ma’naviy talablarini kondiruvchi birinchi manba. Er shari, unda biosfera deb ataladigan hayot kobigi, kosmik fazolar sistemasiga muhit deyiladi. Insonning hayot faoliyati ana shu tabiy muhitga bevosita va bilvosita boglik.
Tirik organizm uchun atrof – muhitning himiyaviy tarkibi, fizik holati hamda biologik holati muhim ahamiyat kasb etadi.
Tabiat konunlari ob’ektiv harakterga ega kishilar bu konunlarni
uzgartira olmaydilar.
Tabiatda materiyani ikki hil tarzda namoyon etamiz :
1. Modda sifati. 2. Maydon sifati.
Albatta modda sifatini osonrok tasavvur etamiz ya’ni bizni urab olgan hamma jismlar materiyadan iborat.
Ammo materiyani ikkinchi kurinishi maydon sifati bizda murakkabrok tasavur hosil kiladi, chunki u bizni sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etmay fakat uni ma’lum vositalar yordamida idrok etamiz.Masalan: Erni tortish maydoni, magnit maydon, elektr maydon, elektromagnit maydon, elektromagnit tulkinlar bu kattaliklar hammasi biror pribor yoki moslama orkali bizni sezish organimizga ta’sir kiladi.
Materiyani maydon va modda kurinishi bir – biriga chambarchas boglik bir yahlit tushincha hosil kiladi. Modda va maydon kurinishini bir – biridan alohida urganish turli notugri tushinchalarni keltirib chikarishi mumkin. Masalan: Keyingi paytda rivojlanib ketgan kvant mehanikasiga asosan elektro-magnit tulkin ham modda kurinishda ya’ni yoruglik hakidagi tasavurlarda yoruglik bir vaktdaelektromagnit tulkin hamda zarracha tabiatga ega ekanligi isbotini topdi.
Antik dunyo naturfilosofiyasining eng birinchi asoschilaridan biri Fales ramizdan oldingi 585 yilda Gretsiyada kuzatilgan kuyosh tutilishini oldindan aytib berish shuhrat kozongan. SHu bilan birga Falsni gidromuhandis deb atashgan. Uni geografiya astronomiya va fiziologiya sohasidagi ishlari ham mavjuddir. Eramizdan avvalgi VI asrda yashagan Pifagor sonli katorlar hossalarini arifmetikada,geometriyada yassi shakllarni hossalarini uni nomi bilan ataluvchi teorema, kvadrat tomonlari bilan diogalali ulchanmasligi hakidagi ishlari bilan shugullangani ma’lum.
Eramizdan oldin VI asrda yashagan Empedoki fakat filosof sifatida emas balki vrach, fizik, fiziolog sifatida mashhurdir. U kuyosh tutilishini oyning Er bilan kuyosh urtasidagi harakati bilan boglab tushuntirdi. SHu bilan birga yoruglikni juda katta tezlik bilan tarkalishini sezib, shuning uchun tarkalish davomiyligini sezish kiyinligini tushuntirdi. Hayvonlarning kelib chikishi hakida Empedokl tasavvurlari ajoyibdur. Uni fikriga binoan hayvonlarning alohida a’zolari boshida dunyoga kelib, keyinchalik tasodifiy hodisalar tufayli bu a’zolarning kushilishidan har hil mavjudotlar hosil bulgan. Har hil a’zolarning kushilishidan kurbon bulishlar yokibir-biriga moslari esa yashab qolishgan.
X-XII asrdagi tabiatshunoslik tarakkiyotiga arab musilmon ziyolilarini ta’siri kuchli bulgan: Eronlik vrach va himik Ibn-Zakariya al-Rozi, urta osiyo olimi Farobiy, Abu-Ali ibn Sino, Umar Hayyom va boshkalar. HVI-HVII asrga kelibnaturfilosofik va sholastik bilimlar zamonaviy tabiatshunoslikka aylandi.