Sitologiya va

Odam kariotipi:
 
 chapda - ayollarniki; o‘ngda - erkaklarniki.
53­ rasm.
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
12
11
10
9
8
7
18
17
16
15
14
13
22
21
20
19
12
11
10
9
8
7
18
17
16
15
14
13
21
20
19
22
http:eduportal.uz

---

156
genetika haqida umumiy ma’lumot
VI Bo‘LIM
xos bo‘ladi. erkak jinsi bir xildagi XX-xromosomalar juftiga ega 
bo‘ladi. Ma’lumki, bunday hollarda urg‘ochi jins geterogameta-
li bo‘ladi, holbuki, spermiylarning hammasi xromosoma to‘plami 
xususida bir xil bo‘lib qolaveradi (ularning hammasida bitta X-xro-
mosoma bo‘ladi). Demak, embrion jinsi tuxum hujayraning X-xro-
mosomali yoki Y-xromosomali spermiy yordamida urug‘lanishi bi-
lan aniqlanadi. urg‘ochi jinsning geterogametaligi kapalaklarda, 
qushlarda va sudralib yuruvchilarda kuzatiladi. 
Jinsga birikkan holda nasldan naslga o‘tish. Morgan va 
uning shogirdlari jinsiy xromosomalar orqali jinsni aniqlash bilan 
birga jinsga bog‘liq holda irsiylanishni ham aniqladilar. ularning 
qayd qilishicha, genlar faqat autosomalarda emas, balki jinsiy xro-
mosomalarda ham joylashgan bo‘ladi. Shunday genlar ishtiroki-
da rivojlangan belgilar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Masalan, 
Drozofilada ko‘zning qizil (A), oq (a) bo‘lishini ta’min etuvchi gen 
jinsiy X-xromosomada joylashgan. Bu belgi jinsga bog‘liq holda 
irsiy lanadi.
odamda ham jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar jins-
ga bog‘liq holda irsiylanishi isbot etildi. Masalan, odamda gemofi-
liya (qonning ivimasligi) hamda daltonizm (qizil va yashil ranglarni 
ajrata olmaslik) kasalliklarini belgilovchi genlar X-xromosomada 
joylashgan. Bu kasalliklar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Gemo-
filiya kasalligining X-xromosomaga birikkan holda irsiylanishi quyi-
dagi sxemada keltirilgan.
Gemofiliya kasalligining 
irsiylanishi quyidagi sxemada 
gemofiliya genini tashuvchi 
(X
h
X
h
) ayol bilan, sog‘lom er-
kak (X
h
Y) nikohi misolida kel-
tirilgan.
Bunday nikohdan tug‘il-
gan o‘g‘il bolalarning yarmi 
gemofiliya bilan kasallan-
Ga-
meta-
lar
http:eduportal.uz

---

157
genetika haqida umumiy ma’lumot
VI Bo‘LIM
gan bo‘ladi. Y-xromosomada joylashgan genlar faqat otadan o‘g‘il 
bolalarga o‘tadi. hozirgi vaqtda juda ko‘p normal va patologik bel-
gilarning jinsga bog‘liq holda irsiylanishi o‘rganib chiqilgan.
1. Qanday xromosomalar jinsiy xromosomalar deyiladi?
2. Qanday xromosomalar autosomalar deyiladi?
3. Qanday jinsni geterogametali va gomogametali deyiladi?