Skelet suyeklerin tiri haywanda u’yreniw ha’m preparatlar tayarlaw. Su’yek toqimasi kletkalari

Skelet suyeklerin tiri haywanda u’yreniw ha’m preparatlar tayarlaw.

Su’yek toqimasi kletkalari

Su’yek toqimasi haywanlar ha’m adam skeletin quraydi.Gewde du’zilisin de payda etedi. Ha’reket funktsiyalarin iske asiradi. Ximiyaliq ha’m biolog’yaliq jag’inan mineral almasiwin tamiynlep turadi.Quraminda kaltsiy ha’m ftor elementi ushirasadi. Organizimdegi kaltsiy duzinin’ 97% i su’yek toqimasinda boladi

Su’t emiziwshi haywanlardin’ skeleti tiykarinan, su’yeklerden, tag‘aylardan, buwinlar ha’m paylardan quralg’an bo‘lip uni o‘q hamde periferik (qorshaga’n ayaq)bo’limlerge bo‘lip, u’yreniw qabil qilingan. O‘q skeletinin’ quramina bas skeleti, omirtqa pag’anasi, moyin, ko’kirek, bel, dumgaza ha’m quyriq omirtqalarini o‘z ishine aladi. Bas skeleti o‘q skeletinin’ ku’shli taraqqiy etgen hamda jekkelengen bo’legi bolsaplanadi. Periferik skeletnin’ quramina alding’i ha’m keyingi ayaq su’yekleri kiredi. Haywan denesindegi organlardin’ du’zilisin ha’m jaylasiwin birqansha aniq hamde u’yreniw ushin oni tegisliklerge boliw ha’m har qiyli xaliq araliq anatomik atamalardi qollaw qabil qilingan.

Vertikal rawishte haywan denesinin’ ortasinan –awizdan quyriq ushina boliwshi yag’niy saykes eki simmetrik on’ ha’m shep bo’leklerge bo’liwshi tekislik – orta sagittal tekislik - plana sagittalia, s. paramediana deyiledi. Haywan denesinin’ vertikal rawishte kondelen’ oni du’zilisi ta’repten bir xil qatar segmentlarga bo’liwshi tekislikke frontal tekislik – plana dorsalia deyiledi.

O‘q su’yeklari ha’m omirtqanin’ du’zilisi

Omirtqa pag‘onasindagi har qanday bo‘limnin’ omirtqasi - vertebrae ning denesi, basi ha’m shuqurasi boladi. Omirtqa denesi – corpus vertebrae eng tig‘iz bo’legi bolsaplanadi.Denenin’ alding’i ushida omirtqa basi – caput vertebrae, arqa ushidabolsa omirtqa shuqurshasin – fossa vertebrae boledi. Omirtqa denesinin’ ventral juzesinde tomengi tarag‘i – crista vertebralis jaylasadi. Omirtqa joyining kranial sheti tiykarinda kesig – incisura vertebralis cranialis, kaudal (arqa) sheti tiykarinda bolsa kaudal kesig – incisura vertebralis caudalis bo‘ladi. Omirtqaning bu kesigi qo‘shni omirtqa kesigi bilan birgalikda nerv ha’m qan tamirlari o’tiwi ushin omirtqa aro teshik – foramen intervertebrale ni payda qiladi. Omirtqa jaylarinin’ shetidan: alding’i tomonda – alding’i bo‘g‘im o‘simtasi – processus articularis cranialis, arqa tomonda – arqa bo‘g‘im o‘simtasi – processus articularis caudalis shiqadi. Omirtqa denesinin’ yon tomonlarida muskullar birlashishi ushin ko’ndelen’ o‘simtalari – processus intertransversarius mavjud. Yoyning o‘rtasidan yuqori tomonga muskullar birlashishi ushin elka o‘simtasi – processus spinosus shiqadi.

Omirtqalar, qabirg’a ha’m tas suyegini du’zilisi Moyin omirtqalari – vertebrae cervicales. Barshe awil xo‘jaliq haywanlarida 7 ta moyin omirtqalari bo‘lib, o‘zlarining tuzilishlariga ko‘ra ular bir-biridan parq qiladi. O‘rtanshi (3-,4-,5-nshi) moyin omirtqalari birqansha bir-biriga o‘xshash tuzilishga ega. Qolgan moyin omirtqalari, ayniqsa, birinshi ha’m ikkinshilari bir – biridan tubdan parq qiladi.

Ortang’i moyin omirtqalari tekis tuzilishga ega bo‘lib, denesi kalta, basi ha’m

shuqurshasi jaqsi rawajlangan; elka o‘simtalari oldinga egilgan, ushi yo‘g‘onlashgan.Ko’ndelen’ qabirqalar tiykarinda omirtqa arteriyalari ushin ko’ndelen’aro teshigi bo‘ladi. Haywanlardagi parq etiwshi qasiyetleri. Otda - omirtqalar denesi uzin, basi ha’m shuqurshasi jaqsi rawajlangan, ko’ndelen’ o‘simtalari ikkiga ajralgan –bittasi (qabirqa o‘simtasi) oldinga, ikkinshisi (ko’ndelen’ o‘simta) arqaga qaragan, elka o‘simtasi g‘adir-budir bo‘ladi. Sho‘shqada – omirtqalarning denesi qisqa, elka o‘simtalari uzun, ventral (tomengi) tarog‘i bo‘lmaydi; ko’ndelen’ o‘simtalari tiykarinda dorsoventral (yuqori ostki) kanal (nervlar o‘tishi ushin) yotadi; kaudal ha’m kranial bo‘g‘im o‘simtalari, ko’ndelen’ o‘simtalararo teshik jaqsi rawajlangan. Oltinshi moyin omirtqasining ko’ndelen’ o‘simtalararo teshigi katta, ventral tarog‘i bo‘lmaydi, elka o‘simtasi basqa omirtqalarnikiga nisbatan ku’shli Ettinshi moyin omirtqasining yakka ko’ndelen’ o‘simtasi bo‘lib, ko’ndelen’ o‘simtalararo teshik bo‘lmaydi. Omirtqa shuqurshasi yonida birinshi qabirqa ushin kaudal qabirqa shuqurshasi bo‘ladi. Birinshi moyin omirtqasi – atlant – atlas – halqa shaklidagi ko‘rinishga ega bo‘lib, du’zilisiga ko‘ra basqa moyin omirtqalaridan parq qilib turadi. U basni harakatlantirish ushin xizmat qiladi.. Atlantning yuqori ha’m tomengi yoylari – arcus dorsalis et ventralis bo‘lib, joqarg’i yoyda joqarg’i (dorsal) do‘nglik - tuberculum dorsalis, tomengi yoyda bolsa tomengi (ventral) do‘nglik – tuberculum ventralis joylashadi ha’m ularga basni egilib, ko‘tarilishini ta’minlovshi muskullar birlesedi. Ko’ndelen’ o‘simtalari bilan bo‘g‘im o‘simtalari qo‘shilishib atlant qanati – alae atlantis ni payda qiladi. Qanat ostida qanat shuqurshasi – fossae alares joylashadi. Atlant qanatlarida qan tamirlari ha’m nervlar o‘tishi ushin ikki jup teshik bo‘lib, qanat teshiklari – foramen alares qanat shuqurshasiga oshiladi;

omirtqalararo teshik – foramen intervertebrales bevosita omirtqa teshigiga oshiladi. Atlant qanatining alding’i ushida tuxumsimon shakldagi, ensa suyegining

bo‘rtiklari bilan birlashish ushin alding’i bo‘g‘im shuqurshasi – fossae articulares

craniales bo‘ladi, qanatning arqa ushida bolsa ikkinshi moyin omirtqasi birlashishi

ushin qaha’mriq kaudal bo‘g‘im maydonshasi – facies articulares caudalis shiqadi.

Haywanlardagi parq etiwshi qasiyetleri. Qoramolda – qanat shuqurshasi

yuza jaylasqan; ko’ndelen’ oraliq teshigi bo‘lmaydi; qanati alding’i ha’m keyingi

burshaklar payda qiladi. Qo‘yda – atlant qanati to‘rtburshak shaklda bo‘ladi ha’m

uning ventral juzesinde shuqursha ha’m qanat teshigi bo‘ladi. Otda – atlantning keng ha’m yupqa, plastinkasimon qanati bo‘lib, pastga tomon bukilgan; qanat shuqurshasi shuqurroq jaylasqan; atlant qanatida omirtqa aro qanat ha’m yon o‘simtalararo tesikler jaylasqan. SHo‘shqada – joqarg’i ha’m tomengi do‘ngliklari katta bo‘lib, qanatning alding’i teshigi ha’m omirtqalararo teshik jaqsi rawajlangan; yon o‘simtalararo teshik qanatining arqa burshagida yotadi.

ekinshi moyin omirtqasi (epistrofey) – axis s. epistropheus. Uzun denesinin’ alding’i ushida omirtqa basi o‘rnida bo‘g‘im yuzasi arqali atlant bilan birlashishi ushin tishsimon o‘simtasi – dens epistrophei bo‘ladi. Omirtqanin’ joqarg’i tarog‘i – crista epistrophei dorsalis oldinga qarab ozroq pasaygan bo‘ladi. Alding’i (kaudal) bo‘g‘im o‘simtasi omirtqa yoyidan baslanadi. Omirtqa yon ko’ndelen’ teshik ha’m uning oldirog‘ida omirtqalararo teshik – foramen intervertebrali bo‘ladi.

Haywanlardagi parq etiwshi qasiyetleri. Qo‘yda – epistrofeyning tishsimon o‘simta yuzasi notekis, unga tishsimon pay birlesedi; denesi uzun silindrsimon bo‘ladi. Ko‘krak omirtqalari – vertebrae thoracalis. Ko‘krak omirtqalari qabirqalar ha’m to‘sh suyegi bilan birgalikda ko‘krak qafasini payda qilib, ularning soni: qoramollarda – 13 ta, sho‘shqalarda – 14-17ta, qo‘ylarda – 13 ta, otlarda – 18 ta (17-19) ta itlarda – 13 ta, adam ha’m tuyalarda – 12 ta bo‘ladi. Ko‘krak omirtqalari qo‘yidagisha tuzilishga ega: prizma shaklidagi denesi - corpus vertebrae; alding’i ha’m keyingi bo‘g‘im shuqurshalari – fovea costalis craniales et caudalis – bu bo‘g‘im shuqurshalariga qabirqalarning basi kelib joylashadi; yon o‘simtasi ha’m unda qabirqa do‘ngligi birlesedigan bo‘g‘im maydonshasi fovea costalis transversalis; yon o‘simtasida so‘rg‘ishsimon o‘simta - processus mamillaris; omirtqalar bir-biri bilan birlashishi ushin alding’i ha’m keyingi bo‘g‘im o‘simtalari – processus articulares craniales et caudalis; elka o‘simtasi – processus spinosus; omirtqa yoyi – arcus vertebrae bo‘ladi. Omirtqa yoyida kaudal omirtqa kesigi – incisurae vertebralis caudalis yoki qan tomir ha’m nervlar o‘tishi ushin qo‘shimsha omirtqalararo teshik – foramen intervertebralia mavjud. Omirtqalarning elka o‘simtasi arqaga qarab egilgan bo‘lib, har xil haywanlarda ha’m turli ko‘krak omirtqalarida turli uzunlikda bo‘ladi: masalan:qoramolda – 1-nshidan 4-gasha uzaya boradi, 2-nshidan to 9-gasha bo‘lgan ko‘krak omirtqasi yag‘rin asosini quralg’an etadi – regiominterscapularis. Qabirqalar – costae. Qabirqalar bir-biriga qo‘shilib ketgan ikki qismdan iborat, yag’niy joqarg’i – qabirqa suyegi ha’m tomengi – qabirqa tog‘ayi. Turli xil awil xo‘jalik ha’m uy haywanlarida qabirqalar soni har xil, ko‘krak omirtqalari soniga teng ha’m jup bo‘ladi. Masalan, qoramollarda – 13, sho‘shqalarda – 14-17, qo‘ylarda – 13, otlarda – 18 (17-19) itlarda – 13, tuyalarda – 12 jup bo‘ladi. Qabirqalar 2 xil bo‘ladi: shin qabirqa – o‘zining tog‘ayi bilan bevosita to‘sh suyegiga birlesedi; yolg‘on (etim) qabirqa – bularning tog‘ayi to‘shsuyegigasha etib bormaydi, balki o‘zidan oldinda turgan qabirqa tog‘ayiga birlesedi ha’m oxirgi qabirqalar bilan birgalikda qabirqalar yoyi - arcus costarum ni payda qiladi. Qabirqalarda omirtqalarga qaragan ha’m to‘shga qaragan tomonlari parqlanadi. Omirtqaga qaragan tomonida qabirqa basi - sapitulum costae ha’m bo‘yni – sollum costae mavjud. Qabirqada omirtqaning ko’ndelen’ o‘simtasi bo‘g‘im yuzasiga birlashib

turadigan do‘ngligi – tuberculum costae bo‘ladi. Qabirqa do‘ngligining arqarog‘ida qabirqa burshagi – angulus costae yaqqol ko‘rinadi hamda bu burshakka muskullar birlesedi. Qabirqa denesi – sorpus costae keng, qabirqalararo bo‘shliq tor bo‘ladi. Qabirqa denesinin’ ishki botiq ha’m tashqi qaha’mriq yuzalari bo‘ladi. Qabirqaning alding’i qirrasi – margo cranialis o‘tkir, arqa kesigi bolsa - margo caudalis o‘tmas bo‘ladi. Qabirqalarning ishki juzesinde qan tamirlari ariqshasi – sulcus ha’mscularis, tashqi juzesinde muskullar birlesedigan ariqshasi – sulcus muscularis bo‘ladi. Qabirqalar arqa tomonga qarab to 7-8- qabirqagasha kattalashib boradida, so‘ngra yana kishrayadi. Qabirqalarning birinshisi eng kalta ha’m to‘g‘ri bo‘ladi, 7-8-qabirqa to‘sh suyegining qabirqasimon o‘simtalari – costae sternalis s. verae ni payda qiladi. Qolgan qabirqalar birlashmaydi ha’m ularga – costae asternalis deyiledi. Qabirqa tog‘ayi – cartilagines costarum ning 2-nshidan to 10-gasha joqarg’i bo’legida qabirqa suyegi bilan birlashishi ushin bo‘g‘im yuzasi bo‘ladi. Haywanlardagi parq etiwshi qasiyetleri. Qoramol, qo‘ylarda – qabirqaning bo‘yni uzun, o‘tmas do‘ngligida egarsimon yoy bo‘ladi. Qabirqalarning alding’i sheti o‘tmas, arqa sheti o‘tkir bo‘lib, 7-9-gasha kengayib boradi; shin qabirqalar – 8, etim qabirqalar – 5 jup. Otda – qabirqa bo‘yni kalta, bir tekisda egilgan, oxirgi eki qabirqada do‘nglik bo‘g‘imi ha’m basi qo‘shiladi, birinshi qabirqada narvonsimon do‘nglik jaqsi ko‘ringan bo‘ladi, 1-nshidan to 10-gasha uzayib boradi ha’m 10-nshidan to 18-gasha kishrayib boradi. Shin qabirqasi – 8 jup, etim qabirqasi – 10 jup. Sho‘shqada – dastlabki 7-8-inshi jup qabirqalar yassi, sternal ushi konussimon, oxirgi 3-4-nshi jup qabirqaning basi ha’m do‘ngligi qo‘shilib ketadi, muskul ariqshasi jaqsi rawajlangan, 2-nshidan 5-gasha bo‘lgan qabirqaning sternal ushida bo‘g‘im yuzasi bo‘ladi, shin qabirqalari 6-8 jup, etim qabirqalari 8-9 jup bo‘ladiTo‘sh suyegi – sternum. To‘sh suyegi har xil haywanlarda turli sondagi bo‘g‘inlardan tuzilgan, masalan, qoramolda – 7 ta, sho‘shqada – 6 ta, otda – 6-7 ta bo‘g‘in bo‘ladi. To‘sh suyegi shin qabirqalar bilan birlesedi. Tush suyegi qo‘yidagi qismlardan tuzilgan: - dastasi – manubrium sterni – ushburshak shakldagi birinshi bo‘g‘in bo‘lib, ozroq yuqoriga ko‘tarilgan, birinshi jup qabirqalar ushin eki bo‘g‘im shuqirshasi boladi; to‘sh denesi – sorpus sterni bo‘g‘im arqali to‘sh dastasi bilan birikadi, to‘sh denesinin’ yon tomonlarida qabirqalar tog‘ayi ushin 6 jup bo‘g‘im shuqurshalari – foveae articulares costales boladi.

REJE:
1.Oq su’yeklerinin’ qurami omirtqanin’ anatomik bo’lekleri,

2.Omirtqa pag’anasi su’yeklerinin’ du’zilisi, topografiyasi va haywanlardag’i parqi

3.Omirtqalar, qabirqa ha’m tas suyeginin’ du’zilisi

Paydalanilg’an adebiyatlar

Paydalanilg’an adebiyatlar

1. Narziyev D.X. Haywanlar anatomiyasi. Toshkent, 1986.

2. Yudishev Yu.F. i dr. Anatomiya domashnix jivotnыx. Omsk, 2003.

3. Klimov A.F., Akaevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnыx. Sankt-

Petepbypg. Moskham. Krasnodar, 2003.

4. Akayevskiy A.I. i dr. Anatomiya domashnix jivotnix. Moskham, 1986.

5. Lebedev M.I. Praktikum po anatomii selskoxozyaystvennыx jivotnыx.

Letin’rad, 1973.

6. Ibragimov Sh.I. ham basqalar. Sitologiya, gistologiya ham embriologiya.

Toshkent, 2006.

7. Allamurodov M.X. ham Dilmurodov N.B. Haywanlar anatomiyasi fanidan

amaliy mashg’ulotlar bo’yisha uslubiy qo’llanma. Samarqand, 2005.

Internet ma’lumotlari:

www. Ziyo.net.uz.

e mail: zooveterinarya@ mail.ru

e mail: [e-mail]

e mail: [e-mail]

e mail: [e-mail]