Social ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri Joba

Social - ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri

Joba :

1. Sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler, olardıń túrleri hám gruppalanıwı

2. Óndiristiń ekonomikalıq mazmunı
3. Óndiristiń nátiyjeleri


Sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler, olardıń túrleri hám gruppalanıwı
Insannıń turmıslıq iskerligin támiyinlew ushın zárúr bolǵan qurallardıń kópshilik bólegi insan miyneti menen jaratıladı. Soǵan kóre, mútajliklerdiń bar ekenligi óndiristiń úzliksiz túrde ámelge asırılıwın da talap etedi. Islep shıǵarıw processinde júz bolatuǵın munasábetler ayırbaslaw, bólistiriw hám tutınıw processlerinde bolatuǵın munasábetlerge jónelis beredi hám tásir etedi. Islep shıǵarıw processindegi munasábetler basqa fazalardaǵı munasábetlerdiń xarakteristikaın belgilep beredi. Usı bapta bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolǵan islep shıǵarıw faktorları hám islep shıǵarıw procesine tiyisli máseleler qaray shıǵıladı. Islep shıǵarıw faktorları xarakterlenedi, óndiristiń maqseti hám mazmunı ashıp beriledi, keyininen onıń nátiyjeleri hám natiyjeliligi menen baylanıslı máseleler bayanı beriledi. Analizde «ishlab shıǵarıw múmkinshiligi» túsinigine de orın ajratıladı. Baptın aqırında keyingi qosılǵan ónim jáne onıń azayıp barıwı, keyingi qosılǵan miynet hám kapital ońimdarlıǵınıń tómenlep barıwı nızamınıń mazmunına tiyisli marjinalistik ideyalar menen tanıstırıladı.

1. Sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler, olardıń túrleri hám gruppalanıwı

Ekonomika tiykarların, onıń ámel qılıw qaǵıyda hám principlerıni úyreniw, ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw bárinen burın mútajlik túsinigi menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Sebebi, birinshiden, insannıń ómirine túrli mútajliklerdiń payda bolıwı hám qandirilishi procesi retinde qaraw múmkin. Ekinshiden bolsa,
ekonomikanıń turaqlı jáne bas máselesi mútajliklerdiń sheksizligi hám ekonomikalıq resurslarınıń sheklengenligi arqalı kórinetuǵın boladı.
Mútajlikler hár túrli bolıp, olardı ekonomikalıq, social, materiallıq, ruwxıy, siyasiy hám basqa túrdegi mútajliklerge ajıratıw múmkin. Olar arasında adamlardıń jasawı, miynet etiwi hám turmıs keshiriwi ushın zárúr bolǵan materiallıq naǵıymetlerden hám de xızmetlerdi óz ishine alıwshı sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler bólek orın tutadı. Bul mútajliklerdiń tiykarǵı tárepi - olardı qandırıw ushın ekonomikalıq iskerlik yamasa social óndiristiń talap etiliwi bolıp tabıladı. Óz gezeginde sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler materiallıq hám ruwxıy mútajliklerge bólinedi. Materiallıq mútajlikler - bul adamlardıń óz turmıslıq xızmetlerin támiyinlewde qollaniluvchi materiallıq kórinistegi naǵıymetler hám xızmetlerge bolǵan zárúrat bolıp tabıladı.
Jámiettiiń materiallıq mútajlikleri kárxanalar hám mámleket mákemeleri mútajliklerin de óz ishine aladı. Kárxanalarǵa islep shıǵarıw maqsetlerin ámelge asırıw, yaǵnıy tovarlar islep shıǵarıw ushın islep shıǵarıw quralları hám jumısshı kúshi kerek. Mámleket, jámáát hám menshikli kárxanalar, mámleket xalqınıń ulıwma mútajliklerin sáwlelendirip, avtomobil hám temirjolları, mektepler, emlewxanalar qurılısına xızmet etedi.
Ruwxıy mútajlikler adamlardıń materiallıq kóriniske iye bolmaǵan, bilim hám dem alıw, materiallıq dárejesin asırıw, ilmiy tájriybe-uqıpǵa ıyelew, hár túrlı xızmetlerden payda kóriwshi bolıw sıyaqlı kóplegen mútajliklerdi óz ishine aladı.
Mútajlikler jalǵız tárzde hám birgelikte qandirilishi múmkin. Bul bolsa mútajliktiń tábiyaatına jáne onı qandiruvchi obe'ktlar ózgeshelikine baylanıslı. Sonday buyım hám xızmet túrleri bar, olardan tek birgelikte paydalanıw múmkin. Mısalı, tálim alıw ımaratları, emlewxanalardan, dem alıw jaylarınan payda kóriwshi bolıw, sport oyınları hám ko'ngilochar tamashalardı birgelikte kóriw sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Jámiyet mútajliklerine bir qatar faktorlar tásir kórsetedi. Bular tómendegiler:
a) jámiettiiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi. Ekonomikası rawajlanıwdan orqada qalǵan mámleketlerde mútajlikler sheńberi tar bolsa, kerisinshe, ekonomikası joqarı dárejede rawajlanǵan mámleketlerde onıń sheńberi keń hám túrme-túr boladı ;
b) jámiyettegi sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpı. Eger jámiyettegi basqarıw princpı bazar ekonomikası yamasa kapitalıstik tártipler tiykarında qurılǵan bolsa, odaǵı social gruppalar baylar hám jarlılar, mal-múlkli hám mulksizlarga bolınıp, olarǵa tiyisli kisiler mútajlikleri ortasında úlken parq ámeldegi boladı. Joqarı dáramat alıwshılar júdá sapalı, kem ushraytuǵın ónimler hám xızmetlerge mútajlik bildirse, jarlılardıń mútajlikleri óz ómirin saqlaw ushın júdá zárúr ónimler hám xızmetler menengine sheklenedi;
d) tábiyiy-geografiyalıq sharayatlar. Olar da mútajliklerdiń muǵdarı hám túrine tásir etiwshi faktorlar bolıp tabıladı. Salıstırǵanda suwıq ıqlım sharayatında, ıssı ıqlım sharayatına qaraǵanda turmıs keshirim ushın belok hám yog'ga bay azıq-túlik, ıssı kiyim-keshek, úy hám transport qurallarına kóbirek mútajlik boladı ;
g) tariyxıy -milliy dástúrler hám úrp-ádetler. Mısalı, tariyxan qáliplesken milliy hám diniy dástúrler, úrp-ádetler, Sortro'z bayramı, ruwza hám haytlar ayriqsha mútajliklerdi júzege keltiredi.
e) xalıq sanınıń ósiwi, onıń quramındaǵı ózgerisler de mútajliklerge tásir etiwshi tiykarǵı faktorlardan esaplanadı.
f) xalıq aralıq, mámleketlikler, milletler hám regionlar ortasındaǵı baylanıslar, ásirese, olar ortasındaǵı ónim hám informaciya ayırbaslaw jańa mútajliklerdiń keń tarqalıwina alıp keledi.
Bólek adamlardıń mútajlikleri olardıń jası, jinsi, shańaraqqa tiyisli jaǵdayı, kásipi, miynettiń tábiyaatı sıyaqlı faktorlarǵa baylanıslı. Mısalı, ǵarrı kisiler jaslardan parq etip, jeńil as sińiriw bolatuǵın awqatqa, dári-dármanǵa, waǵırlısız jasaw ortalıǵına kóbirek mútajlik sezediler. Kóp balalı shańaraqlarda balalar kiyimi, oyınshıqlarǵa mútajlik joqarı bolsa, perzentsiz shańaraqlarda bunday mútajlikler bolmaydı. Bólek kisiler mútajliklerine kúshli tásir etiwshi faktorlar sonnan ibarat, quramalı, salmaqli hám jeńil miynet túrleri menen shuǵıllanatuǵın kisiler mútajlikleri bir-birinen tupten parıq etedi.
Sociallıq-ekonomikalıq, sonday-aq, materiallıq mútajliklerdi tolıq qandırıw múmkin emes. Jámiyette hár bir málim dáwirde kóplegen qandirilmagan mútajlikler boladı. waqıt ótiwi menen jańa buyımlardıń payda bolıwı, keń reklamanıń tásiri hám sawdanıń xoshametlewi nátiyjesinde mútajlikler ózgeredi hám kóbeyip baradı. Sonday eken, jámiettiiń, yaǵnıy onı quraytuǵın shaxslar, shólkem hám kárxanalar mútajlikleriniń sheksizligi, olardıń to'xtovsiz jańalanıp
hám ósip barıwı tábiyiy bolıp tabıladı. Bul mútajliklerdiń to'xtovsiz ósip barıwı
ekonomikalıq nızamda óz ańlatpasın tabadı. Bunday nızam tekǵana mútajliklerdiń muǵdaran ósip barıwın, bálki olardıń quraman jańalanıp turıwın, eskilarining ornına jańalarınıń keliwin ańlatadı. Mútajliklerdiń ósip barıwı nızamı islep shıǵarıw menen mútajlikler ortasındaǵı ajıralmas, tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıqtı sáwlelendiredi. Islep shıǵarıw mútajliklerdi qandırıwǵa qaratıladı jáne onıń rawajlanıwı jańa mútajliklerdi júzege keltiredi. Islep shıǵarıw baynalminal tús alıwı menen islep shıǵarıw hám mútajlik ortasındaǵı baylanıslılıq xalıq aralıq kólemde sawlelenedi. Málim bir mámlekette payda bolǵan mútajlik basqalarına tarqalıp, xalıq aralıq ózgeshelikke iye boladı. Mısalı, kompyuter bir mámlekette payda bolıp, tez arada oǵan mútajlik dúnya kóleminde tarqaldı. Xalıq aralıq baylanıslar rawajlanıp barǵanı tárepke mútajliklerdiń milliy qásiyetleri menen bir qatarda onıń milletleraro, baynalminal belgileri rawaj tawıp baradı.
Mútajliklerdiń ózi de bir-birin talap etedi. Bir mútajlik óz artınan basqa bir mútajlikti keltirip shıǵaradı. Mısalı, kompyuter texnikasına mútajliktiń payda bolıwı, óz gezeginde onı isletiwdi úyreniw, oǵan xizmet kórsetiw, programma dúziw sıyaqlı mútajliklerdi keltirip shıǵaradı.
Mútajliklerdiń ósip barıwı bir tegis, úzliksiz bolmaydı. Onıń ósiwine qarsı tásir etiwshi faktorlar da ámeldegi boladı. Islep shıǵarıw jaǵdayı, jámiyettegi húkimran munasábetler, ayrıqsha júz beretuǵın jaǵdaylar (urıslar, ekonomikalıq sistema almaslawı ) hám jer silkiniw, suw tasqını, órt sıyaqlı tábiyǵiy apatlar mútajliklerdiń
ósip barıwına qarsı tásir kórsetiwshi faktorlar bolıp tabıladı. Sonday etip, mútajliklerdiń ósip barıwı nızamı ámeldegi mútajliklerdiń muǵdaran ósip barıwında, ulıwma jańa mútajliklerdiń payda bolıwında, arnawlı bir mútajlikler sheńberinde túrli mútajlikler qatnasınıń ózgeriwinde hám bir mútajliktiń basqası menen almasınıwında kórinetuǵın boladı. Mútajliklerdiń ósip barıwı, onı qandırıw quralları dárejesi menen shegaralanadı. Sebebi mútajlikler sheksiz ózgergeni halda onı támiyinlew ushın kerek bolatuǵın ekonomikalıq resurslar sheklengen boladı. Ekonomikalıq resurslar degende jámiyet, mámleket, ayırım kárxana hám firma, shańaraq ixtiyorida toplanıp, áyne waqıtta ámeldegi bolǵan, tavar islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw, olardı qarıydarǵa jetkiziwde hám tutınıw processlerinde paydalanıw múmkin bolǵan múmkinshilikler, qorı -qut hám derekler túsiniledi. Tábiyiy resurslar (er, suw, orman, jer astı baylıqları ), jumısshı kúshi resursları, materiallıq resurslar (ımaratlar, stanoklar, mashinalar, ásbap -úskeneler, imaratlar, qurılmalar, satıwǵa tayın tovarlar, olardıń qorı -qutı, pul qarjları hám basqaları ) áne usılar gápinen bolıp tabıladı. Ekonomikalıq resurslarınıń islep shıǵarıw faktorlarınan parqı sonda, olarǵa óndiriste qatnasatuǵın jumısshı kúshi, tábiyiy resurslar hám islep shıǵarıw qurallarından tısqarı hámme materiallıq resurslar, tavar hám pul resursları da kiredi. Ekonomikalıq resurslar sheklengenligi sebepli hámme adamlar qálegen tutınıw buyımların, transport quralların hám basqa zatlardı tezlik penen satıp alınǵan zat ete almaydı hám qálegenshe tutınıw ete almaydı. Hár bir kisi, hátte eń kózge kóringen mámleket ǵayratkeri, saqna yamasa
sport juldızı da bul mashqalaǵa dus keledi. Resurslar sheklengenligi tek ǵana tutınıwdı emes, usınıń menen birge islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwdi de sheklep qóyadı. Bunıń nátiyjesinde hár bir kárxana, mámleket óz múmkinshiliklerin esapqa alıp, tovarlar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwdiń hámme túrin bır jola emes, onıń sol dáwir ushın eń kerekli bolǵan tarawların tańlap keńeytiw hám rawajlandırıwǵa itibar beredi, resursların birinshi náwbette olarǵa tartadı. Mısalı, Ózbekstan endi ǵárezsizlikke erisken dáslepki waqıtta respublikamizning energiya ǵárezsizligin támiyinlew ushın neft qazib alıw hám gaz kondensati óndiriske salıstırǵanda kóbirek aqsha ajıratıwǵa májbúr boldı.
Islep shıǵarıwdı rawajlandırıw maqsetinde mámleket ámeldegi pul hám valyuta rezervlarini shetten tutınıw buyımların satıp alıp keliwge emes, olardı sheklep, investitsiya tovarların, yaǵnıy jańa texnika hám texnologiyalardı satıp alıp keliwge qaratadı. Bunda ayırım tarawlarǵa itibar hám aqsha jumsaw kúshaytirilgan sharayatta basqa tarawlarǵa ajratılatuǵın aqshalardı obiektiv túrde salıstırǵanda kemeytiwge tuwrı keledi. Sonday etip, resurslarınıń sheklengenligi mútajlikti qandırıwdıń zárúrli jolı bolǵan islep shıǵarıw múmkinshiliklerin da sheklep qóyadı. Bul múmkinshilikler dárejesi mudami birdey bolıp turmaydı, bálki jańa texnikaler hám texnologiyalardıń jaratılıwı hám jumısqa solinishi islep shıǵarıw múmkinshiliklerin, onıń shegaraların keńeytiw imkaniyatın beredi. Jańa texnikaler hám texnologiyalar, bir tárepden, miynet ónimliligin, eginler zúráátliligin asırıw, energiya, janılg'i, miynet hám basqa materiallıq resursların tejew imkaniyatın
bersa, ekinshi tárepden, jańa material, sheki onim, energiya hám basqa resurslar dáreklerin tawıp, turmısqa qosıw imkaniyatın beredi: atap aytqanda, jerdiń tereń qatlamlarındaǵı baylıqlardı tabıw hám jumısqa túsiriw, jáhán okeanınıń uzaq hám tereń jaylarındaǵı resurslarınan paydalanıw, quyash energiyasınan paydalanıw hám t.b. Ekonomikalıq resurslar, islep shıǵarıw hám mútajliklerdi qandırıw dárejesi ortasındaǵı turaqlı jáne bekkem baylanıslılıqtı tómendegishe ańlatıw múmkin:

1-shizma. Ekonomikalıq resurslar hám mútajliklerdiń qandirilish dárejesi ortasındaǵı baylanıslılıq.

Sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanıp, islep shıǵarıw múmkinshiliklerin hám sonlıqtan mútajliklerdi qandırıwdıń dárejesin asırıw zárúrligi ekonomika aldına tómendegi mashqalalardi qóyadı.
1. Islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwdiń optimal variantların (eń zárúr hám qolaylı túrlerin ) tańlap alıw hám resursların kóbirek óndiriske tartıw.
2. Ámeldegi resurslarınıń hár bir birliginen tejab-tergab, nátiyjeli paydalanıw.
3. Pán-texnika jetiskenliklerin hám jańa texnologiyalardı engizip, jańa energiya, material, shiyki zat túrleri, olardıń dáreklerin tawıp, paydalanıwǵa tartıw, resurslar ońimdarlıǵınıń asıwına erisiw. Bul mashqalalardi sheshiw zárúriyatı kisilerden tereń ekonomikalıq bilimlerge ıyelewdi talap etedi.
Mútajlik jáne onıń túrleri. Ekonomikalıq resurslar.
Jámiettiiń dúzilisi qanday bolıwınan kat'i názer onıń aǵzaları óz mútajliklerin qandırıwları shárt, sebebi turmıs keshirim mútajliklerdiń qandirilishini talap etedi.
Turmıslıq mútajliklerdiń túrleri kóp. Olar ekonomikalıq, sotsial, materiallıq, siyasiy, ruwxıy hám hátte sap fiziologikalıq mútajliklerden ibarat esaplanadi. Bulardıń arasında eń ústin turatuǵın áhmiyetke iye bolǵanı sotsial-ekonomikalıq mútajlik bolıp tabıladı.
Sotsial - ekonomikalıq mútajlikler-adamlardıń jasawı, miynet etiwi hám málim ekonomikalıq poziciyaǵa ıyelewi ushın tutınıw etiliwi zárúr bolǵan ónimler hám xızmetler kompleksi bolıp tabıladı. Bul tek tirishilik mútajligi emes, bálki insannıń shaxs retinde kámal tabıw zárúrshiligi ham bolıp tabıladı. Onıń fizikalıq mútajliklerden parqı mınada, miynet jardeminde hám tábiyaat qatnasıwında qandiriladi, yaǵnıy ol islep shıǵarıw iskerligin talap etedi. Mútajlik aldınam bar jalǵız tártipte boladı, sebebi hár bir adamdıń ózgeshelikine qaray mútajlik parıq etedi.
Sonday mútajlikler bar, olar jalǵız bolsada, birgelikte qandirilishi múmkin. Bunday waqıtta toparıy mútajlikler payda boladı. Bul bolsa málim gruppaǵa birlesken adamlardıń ulıwma mútajligi bolıp tabıladı. Buǵan mısal etip shańaraqqa tiyisli mútajlik, miynet jámááti, hám siyasiy awqamlardıń mútajliklerin
keltiriwimiz múmkin.
Umumjamiyat mútajligi de bar, ol birinshiden, barlıq túrdegi jalǵız hám toparıy mútajliklerdiń kompleksinen ibarat bolsa, ekinshiden, jámiyeti pútin organizm retinde jasap turıwı ushın zárúr mútajlik bolıp tabıladı. Mısalı, tábiyiy resursların álpeshlew, qorǵaw, ekonomikalıq rezervlar payda etiw, jámiyeti basqarib turıw hám basqalar.
Jámiyettegi mútajlikler óziniń túrinen qaramastan, olardıń ámeldegi bolıwı, qandirilishi hám ósiwi bir kancha faktorlarǵa baylanıslı boladı, yaǵnıy :
• jamiyat ekonomikalıq rawajlanıwında erisilgen dárejege;
• jamiyatning sotsial- ekonomikalıq basqarıw princpıına ;
• hayot keshirimdiń tábiyiy-jug'rofiy sharayatına ;
• tarixiy - milliy dástúrler hám ádetler menen baylanisıp ketiwine.
Eger ekonomika qalaq bolsa mútajlikler sheńberi tar boladı, kerisinshe, ekonomika joqarı bolsa, mútajlik keń hám xilma qıylı boladı.
Jámiettiiń mútajligi túrli social taypa hám gruppalarǵa tiyisli kisiler zárúriyatınıń pútinligi bolıp tabıladı. Usınıń nátiyjesinde, ol jámiettiiń ishki basqarıw princpıına baylanıslı. Eger jámiyet mal-múlkli hám mulksizlarga, bay hám jarlılarǵa bóleklengen bolsa yamasa jámiyette social teńlik bolıp, ol tereń siyasiy gruppalashmasa, onıń tiykarın ortasha múlk iyeleri klası tashkil etse, soǵan qaray mútajlikler hár túrlı boladı. Sonday eken, insan mútajligi máńgi. Insan bar eken, onıń mútajligi bar. Mútajlikler túrli-tumanlıǵı boisi insannıń mútajlikleri basqa bir insannıń mútajliklerine uqsamaydı.
Biraq mútajlikte bir qatar iri belgiler bar, olarǵa qaray mútajliklerdi gruppalarǵa bolıw múmkin. Buǵan mútajliktiń xarakteri, onıń nege qaratılıwı tiykar etip alınadı. Sol tárepten qaralganda sotsial-ekonomikalıq mútajlikler úsh bólekke bólinedi.
1. moddiy mútajlikler;
2. sotsial-ruwxıy mútajlikler ;
3. mehnat mútajligi.
Materiallıq mútajlikler ázeliy, olar insan payda bolıwı menen júzege kelgen. Olar tábiyiy mútajlikler bolıp tabıladı. Materiallıq mútajlikler eń zárúr hám turmıslıq bolıp, azıq - awqat, kiyim - keshek, turar - jay, transport, baylanıs, gigiena mútajliklerinen ibarat esaplanadi. Olardıń qandirilishi jasawdıń baslanǵısh shárti bolıp tabıladı.
Sotsial-ruwxıy mútajlikler tiykarlanıp xızmetlerden mısalı, oqıtıwshı, vrach, kórkem óner ǵayratkeri xızmetlerinen ibarat bolıp, olar málim iskerlik formasına iye, olardıń ayqın materiallıq kórinisi joq.
Miynet zárúriyatınıń bar ekenligi tek miynetsiz nozu-naǵıymetler jaratıp bolmawinde emes, bálki miynetsiz insan shaxsı kámal tapa almasligida bolıp tabıladı. Miynet mútajligi insandı ózinde sáwlelengen materiallıq formada bolmaydı, ol islewge bolǵan ishtiyokda ańlatpa etiledi.
Mútajliklerdiń úzliksiz ózgerip turıwı hár qanday jámiyetke xos bolıp tabıladı, yaǵnıy mútajlikler sheksiz bolıp tabıladı. Mútajliklerdiń sheksizligi olardıń
to'xtovsiz jańalanıp barıwınan ibarat esaplanadi.. Mútajliktiń rawajlanıw nızamı bar, ol umumekonomikalıq nızamlar turine kiredi hám jámiettiiń ishki dúzilisinen qaramastan insaniyat rawajlanıwınıń hámme basqıshlarında ámel etedi. Bul nızamǵa kóre jámiyet aǵzalarınıń, pútkil xalıqtıń mútajlikleri úzliksiz ósip baradı, mútajlik muǵdaran ósip, quraman jańalanıp turadı, eski mútajlikler ornına jańası keledi, mútajliklerdiń rawajlanıwı quramalı tárzde júz beredi.
Mútajlikler rawajlanıwınıń tórt tárepi bar.
1. Mútajlik keńeyip muǵdaran ósip baradı, yaǵnıy arnawlı bir mútajlik saqlanǵan halda onıń artıp barıwı. Mısalı : gezlemege mútajlik basqa mútajlik menen orın almasmaydı, biraq onıń muǵdarı asadı.
2. Ulıwma jańa mútajlikler payda bolıp, eskilarini jıljıtıp qóyadı, mútajliklerdiń ishki tártip strukturası ózgeredi. Mısalı : televidenie hám videoapparatura payda bolıwı menen úyde qálegen tamashanı kóriw mútajligi payda bolıp, teatr yamasa kinoǵa barıw mútajligi qisqaradı.
3. Arnawlı bir mútajlikler toparı sheńberinde túrli mútajlikler qatnası ózgeredi. Bunda mútajlik ulıwma tárzde saqlanadı, lekin onıń anıq kórinisleri hám formaları ózgeredi. Mısalı : ulıwma transport mútajligi saqlanǵan halda, transport anıq túrlerine mútajlik ózgeredi.
4. Bir mútajliktiń ekinshisi menen almastırılıwı. Bunday almasıw orınbasar mútajliklerdiń payda bolıwı menen júzege keledi hám bunday mútajlikler joqarı rawajlanǵan ekonomikaǵa xos bolıp tabıladı. Mısalı : qumsheker, qant, konfet, tart,
sortvot shıyrınlıkka mútajlikti qandiradi, biraq bir-biriniń ornın basıwı olardıń paydalılıǵı dárejesinden kelip shıǵadı.
Kórinip turıptı, olda mútajliklerdiń rawajlanıwı anıq eken, lekin tiykarǵı mashqala mútajliklerdi qandırıw bolıp tabıladı. Bunıń birden-bir quralı islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Mútajlik óser eken onı qandırıw quralları da rawajlanadı. Gáp sonda, mútajlikler sheksiz ózgergeni halda onı támiyinlew ushın kerek bolǵan islep shıǵarıw resurslar sheklengen boladı. Bul resurslar tábiyiy resuslar, miynet resursları, pul resursları, texnika hám texnologiya resursları bolıp tabıladı. Bunı batısda ekonomistler resurslarınıń siyrek ushırasatuǵınlıǵı dep ataydılar. Mútajlik hám resurslarınıń nomutanosibligi, birewiniń sheksizligi hám ekinshisiniń siyrek ushırasatuǵınlıǵı islep shıǵarıw múmkinshiliklerinen tolıq hám nátiyjeli paydalanıwdı talap etedi.