Soha iqtisodiyoti va menejmenti

Soxani rivojlanishning asosiy yo‘nalishlari

Prezidentimiz SHavkat Mirziyoev rahbarligida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, hududlarni obodonlashtirish, aholi turmush darajasini yaxshilash, farovonligini yuksaltirish borasidagi islohotlar jumladan “2018 — Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili” davlat dasturi doirasida bajarilayotgan ishlar mohiyatida davlat idoralari faoliyatini xalqqa yaqinlashtirish, O‘zbekistonda inson omilining nechog‘lik ustuvor ekanini anglatish kabi ezgu maqsadlar bor.

Prezidentimizning “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan g‘oyalari asosida tizimda innovatsiya, nou-xaularni tadbiq etish, modernizatsiyalash, xalqaro hamkorlikni kuchaytirish jarayonlari izchillik bilan amalga oshirilyapti. Tizimda eng samarador va istiqbolli 7 ta innovatsion loyiha amalga oshirilyapti. 
1-loyiha — gaz transporti tizimida dispetcherlik boshqaruv va ma’lumotlar yig‘imining avtomatlashtirilishi (SCADA — Supervisory Control And Data Acquisition - Dispetcherskoe upravlenie i sbor dannыx). Mazkur SCADA dasturi ijrosi gaz transporti tizimida ma’lumotlarni real vaqtda qabul qilish, qayta ishlash, texnologik protsesslarni mantiqiy boshqarish, ma’lumotlarni despetcherlik boshqaruviga avtomatik ravishda uzatish, magistral gaz quvurlarida sodir bo‘lgan avariya holatlari bo‘yicha real vaqt sharoitlarida xabardor qilish imkonini beradi.
2-loyihada tabiiy gazni ishlab chiqaruvchi korxonalardan to iste’molchigacha bo‘lgan hisob va nazoratning 5-bosqichli avtomatlashgan tizimi (ASKUG- avtomatizirovannaya sistema kontrolya i ucheta gaza, avtomatlashtirilgan gaz nazorati va xisobga olish tizimi) bo‘lib bu tizim hozir amalda. Unda ishlab chiqaruvchi korxonalar va magistral gaz quvurlari boshqarmalarining bo‘linish chegaralariga zamonaviy elektron gaz hisoblagichlar o‘rnatilib, dispetcherlik boshqaruvi tizimiga ulanadi; gaz taqsimlash stansiyalari va viloyat gaz filiallarining yuqori bosimli gaz quvurlari chegarasiga zamonaviy elektron gaz hisoblagichlar o‘rnatilib, ma’lumotlar on-layn rejimida dispetcherlik xizmatlariga uzatiladi; tumanlararo chegaralarga zamonaviy elektron gaz hisoblagichlarini o‘rnatish, har bir tuman va shaharga kirib kelayotgan gazning aniq hisobini belgilash jarayonlaridan iborat. Hozirda bo‘linish chegaralariga o‘rnatilgan elektron gaz hisoblagichlariga zamonaviy aloqa tizimlarini o‘rnatish va muayyan tartib asosida dispetcherlik xizmatlari faoliyatida jarayonni monitoring orqali kuzatish bo‘yicha sinov ishlari olib borilmoqda. ASGUK (avtomatlashtirilgan gaz nazorati va xisobga olish tizimi) tizimining yana bir afzalligi shundaki, bunda yirik sanoat korxonalariga zamonaviy elektron gaz hisoblagichlari o‘rnatiladi hamda on-layn sharoitida nazorat qilinadi. YAkuniy bosqichida esa, har bir aholi xonadoniga zamonaviy elektron gaz hisoblagichlar o‘rnatiladi va barcha elektron gaz hisoblagichlar yagona “Billing” tizimga ulanadi. Tabiiy gazni ishlab chiqaruvchi korxonalardan to iste’molchigacha bo‘lgan hisob va nazoratning 5-bosqichli bu avtomatlashgan tizimini ichiga olgan loyihaning amalga oshirilishi — tabiiy gaz ishlab chiqaruvchidan to oxirgi iste’molchigacha etkazilgan tabiiy gaz hisobini real vaqt sharoitlarida yuritish imkoni yaratilib, ishlab chiqarishda inson omili ishtiroki kamayadi. 
3-loyihada kompressor stansiyalaridagi gaz haydash agregatlarining dvigatellaridan ajralib chiqayotgan issiqlik energiyasidan elektr energiyasini ishlab chiqarish ko‘zda tutilgan. Ushbu innovatsion loyiha bo‘yicha Italiyaning “TURBODEN” kompaniyasi bilan hamkorlikda Andijon viloyatidagi “Xo‘jaobod” er osti gaz saqlash omborlarining gaz haydash agregatlarida amaliy ishlar boshlab yuborilgan. Bunda gaz trubinali kompressor stansiyasida tabiiy gazning yoqilishidan hosil bo‘ladigan ko‘p miqdordagi issiqlik energiyasidan soatiga 1,0 MVt yoki yiliga 3,0 mln.kVt.soat elektr energiyasini ishlab chiqarishga erishiladi. Ushbu texnologiyaning yana bir afzalligi shundaki, unda suv o‘rniga past haroratli suyuqlik ishlatiladi hamda ishlab chiqarish jaryonlari uchun deyarli tekin elektr energiyasidan foydalaniladi. “O‘ztransgaz” AJ tomonidan ushbu innovatsion loyihani 2025 yilga qadar yana 4 ta ob’ektga tadbiq etish va yillik elektr energiyasi ishlab chiqarishni 200 mln. kVt/soatga etkazish rejalashtirilgan. 
4- loyiha bo‘yicha gaz transporti tizimi ishonchliligini oshirish maqsadida hozirda zamonaviy innovatsion diagnostik qurilmalariga ega bo‘lgan pilotsiz uchish apparatlari xarid qilinayotganini alohida ta’kidlash o‘rinli. Bu apparatlar yordamida magistral gaz tarmoqlarini texnik talablar asosida o‘z vaqtida sifatli ko‘rikdan o‘tkazish, ulardagi nuqsonli uchastkalarni belgilash, magistral gaz quvurlari himoya zonalarida noqonuniy qurilmalarni aniqlash imkoni yaratiladi. Ahamiyatlisi, sohada ko‘rikdan o‘tkazishga mas’ul xodimlar ishi yanada engillashadi. SHuningdek, kompressor stansiyalari, gaz taqsimlash stansiyalari va boshqa ob’ektlarining texnik holatlari ko‘rikdan o‘tkaziladi, noqonuniy ulanishlar aniqlanib, bartaraf etish samaradorligi oshadi.
5-loyihada gaz taqsimlash stansiyalarida tabiiy gazni odarizatsiya qilishni avtomatlashtirish ko‘zda tutilgan. Bu loyihaning amalga oshirilishi natijasida tabiiy gaz etarli miqdorda belgilangan me’yor doirasida odarizatsiya qilinadi va insonlar gazning sizib chiqish holatlarida qurilma yordamida tezda ogohlantiriladi. Ma’lumki, tabiiy gaz aslida hidsiz bo‘lib, undan foydalanishda xavfsizlikni ta’minlash maqsadida belgilangan me’yor bo‘yicha 1000 kub.m tabiiy gaz hajmi uchun 16 gr. odarant qo‘shiladi. Tizimning avtomatlashtirilishi — ish jarayonlarida xavfsizlikni ta’minlab, import qilinadigan mahsulotning tejashga imkon beradi. 
6-loyiha yuzasidan ham gaz tarmoqlarini innovatsion loyihalar asosida modernizatsiya va rekonstruksiya qilish ishlari olib borilmoqda. Bu loyiha ASKUG (avtomatlashtirilgan gaz nazorati va xisobga olish tizimi) tizimining bir bo‘lagi bo‘lib, bunda gaz taqsimoti tizimidagi jarayonlar nazorati avtomatlashtirilib, aholi xonadonlaridagi tabiiy gaz bosimi bo‘yicha yuzaga keladigan mummolarga barham beriladi. Ushbu innovatsion loyiha Qibray tumanidagi “Usmon YUsupov”, YUqori CHirchiq tumanidagi “SHijoat”, Samarqand shahridagi “Ahillik”, Jizzax shahrining “Ravalliq” va “Uchariq” mahallalarida amalga oshirilmoqda. Misol uchun: Qibray tumani Usmon YUsupov mahallasida 1.Iste’molchilarni tabiiy gaz bilan ta’minlovchi o‘rta bosimli 6 ta gaz taqsimlash punktlari olib tashlanib, faqat 1 ta yuqori bosimli gaz taqsimlash punkti qoldirildi. 2. YUqori bosimli gaz taqsimlash punktiga avtomatlashtirilgan dispetcherlik nazorat tizimi o‘rnatilib, “Qibraytumangaz” dispetcherlik xizmatiga mahallaga kirayotgan tabiiy gaz bosimi, harorati to‘g‘risida on-layn rejimida ma’lumot berib borilmoqda. SHuningdek, gaz taqsimlash punkti faoliyatiga tashqi aralashuvi bo‘lganda, dispetcherlik xizmatiga xabar beriladi. 3. Gaz taqsimlash punktiga zamonaviy elektron sanoat gaz hisoblagichi o‘rnatilib, mahallaga kirib kelayotgan tabiiy gaz hajmi haqida dispetcherlik xizmatiga on-layn rejimida ma’lumot berib borilmoqda. 4. Mahalladagi 200 ta aholi xonadonlariga zamonaviy elektron gaz hisoblagichlari o‘rnatilib, tabiiy gaz hisobi va nazoratining avtomatlashtirilgan tizimiga ulanadi. SHuningdek, har bir xonadonga maishiy gaz sozlash regulyatorlari o‘rnatilib, har bir xonadonning kirish gaz quvurlariga 1000 m.suv ust. (hozirda 100-120 mm.suv ust.)gacha tabiiy gaz bosimi etkazib berilib, xonadonlar gaz bosimi bo‘yicha mummolarga to‘liq barham beriladi. Bunda elektron gaz hisoblagichlar on-layn rejimida iste’mol qilinayotgan gaz hajmi bo‘yicha “Billingaz” dasturiga ma’lumotlar kiritib boradi. SHuningdek, gaz hisoblagichlarga maxsus klapanlar o‘rnatilgan bo‘lib, bu klapan masofadan turib qarzdorligi mavjud xonadonlarni gaz ta’minotida uzib qo‘yish imkoniyatiga ega. Barcha ishlar nazoratini real vaqt sharoitlarida nazorat qilish uchun “Qibraytumangaz” dispetcherlik xizmatiga ko‘rgazmali monitor o‘rnatiladi va 4ta bo‘limga ajratiladi. 1-bo‘limda gaz taqsimlash stansiyasi (GRS- gazoraspredelitelnaya stansiya)dan tumanga kirib kelayotgan tabiiy gaz ko‘rsatgichlari on-layn rejimida nazorat qilinadi. 2-bo‘limda yuqori bosimli gaz taqsimlash punktidan (GRP –gazoraspredelitelnыy punkt) mahallaga kirib kelayotgan tabiiy gaz ko‘rsatgichlari on-layn rejimida nazorat qilinadi. 3-bo‘limda “Qibraytumangaz” idorasi avtomashinalari GPRS angl. General Packet Radio Service — «umumiy paketli radioaloqa») tizimi orqali nazorat qilinadi. 4-bo‘limda iste’molchilarning tabiiy gaz iste’moli hajmi on-layn rejimida nazorat qilinadi va qarzdorligi mavjud xonadonlar masofadan turib tarmoqdan o‘chiriladi hamda to‘lovlarni amalga oshirgan iste’molchilar tarmoqqa qayta ulanadi. 
Ettinchi loyiha suyultirilgan gaz ta’minotida yangi innovatsion to‘lov tartibini joriy etishdan iborat. Hozir respublikamizda jami 3,1 mln aholi iste’molchilariga suyultirilgan gaz etkazib berilmoqda. Ayrim hollarda aholining haqli e’tirozlariga sabab bo‘layotgan muammolarni bartaraf etish maqsadida aholiga suyultirilgan gaz etkazib berishni avtomatlashtirilgan tizimi joriy etilmoqda. Bunda har bir iste’molchi hisob-kitob uchun individual elektron karta bilan ta’minlanib maxsus dasturga ulanadi. Bu — iste’molchiga etkazib berilgan suyultirilgan gaz hajmi, muddati va hisobini masofadan turib, ko‘rish imkonini beradi, gaz etkazilishida doimiy nazoratni ta’minlaydi. Sayxunobod tumanida tajriba sifatida 2018 yil yakunigacha amalga oshirilishi belgilangan bu loyiha natijalariga ko‘ra, kelgusida Respublika bo‘ylab joriy etilishi ko‘zda tutilgan.