Soliqlar va soliqqa tortish
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 9-mavzu. Yuridik shaxslarning foyda solig’i tushumini prognoz qilish tartibi Reja 1.Foyda solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar.
|
Nazorat savollari 1. Soliq majburiyati deganda nima tushniladi? 2. Soliq qarzini vujudga kelish sabablari nimadan iborat? 3. Soliq hisobotlarini taqdim etish tartibini tushuntiring? 4. Soliq qarzi, penya va umidsiz qarz tushunchalariga ta’rif bering. 5. Soliq to’lovchilarga soliq qarzi haqidagi ma’lumotnomalar taqdim etish tartibini tushuntirib bering. 106 9-mavzu. Yuridik shaxslarning foyda solig’i tushumini prognoz qilish tartibi Reja 1.Foyda solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar. 2. Foyda solig’i bo’yicha tushumlarni prognoz qilish tartibi. 3. Iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish davrda soliq imtiyozlarining foyda solig’idan tushumlarga ta’siri. Tayanch so’z va iboralar Mahsulot (ish, xizmat) realizatsiyasidan tushum, yalpi tushum, sotishdan sof tushum, yalpi foyda, umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda, soliq to’langungacha foyda, soliqqa tortiladigan baza, o’rtacha o’sish stavkasi, o’rtacha o’sish koeffitsiyenti 1. Foyda solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar. Ma’lumki, iqtisodiyotga bozor munosabatlari sari yuz tutilganiga qadar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning byudjet bilan aloqalari foydaga nisbatan ham mavjud bo’lib, ular turli xildagi uylab topilgan “to’lovlar”, “ajratmalar” va xokozalar shaklida amalga oshirilar edi. Masalan “fond haqi to’lovlari”, “foydaning ozod qoldig’i”, “mehnat resurslari uchun to’lovlar”, “foydadan ajratmalar” va hokazolar shular jumlasidandir. Nazarimizda ularning nomlari yoki atalishi turlicha bo’lsada, ular o’zlarining mohiyati jihatidan soliqlardan hech bir farq qilmasdi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida korxonalar uchun belgilangan soliqlarning yuqori stavkalari ijobiy natijalar bermadi, ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni texnik jihatdan qayta qurollantirish uchun etarli mablag’larni yo’naltirish imkonini bermadi. Respublika hukumati buni hisobga olgan holda foyda solig’i stavkasini bosqichma – bosqich pasaytirish maqsadli siyosatini yuritib kelmoqda: 1995 yilda joriy etilgan davridan boshlab uning stavkasi 38 foizdan 2005 yilda 15 foizgacha yoki 23 foizlik punktga pasaytirildi, 2011 yilga kelib esa 9 foizgacha pasaytirildi. Bunda 2004 yilgi davlat byudjeti daromadlarida foyda solig’i salmog’i 11,3 foizni tashkil etdi, 2011 yilda 5,1 foiz darajasida bo’ldi. Bundan tashqari, tovarlar ishlab chiqarilishini rag’batlantirish hamda xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida ayrim yuridik shaxslar, xususan quyidagilar uchun foyda solig’ining pasaytirilgan stavkalari belgilangan: - o’zi ishlab chiqargan tovarlarni EAVga eksport qiluvchilar; Respublika iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar jalb etilishni rag’batlantirish soliq siyosatining ustuvor jihatlaridan biri sanalib, ular investitsiyalarga bo’lgan keskin ehtiyoj muammosini ma’lum darajada hal etadi va joriy iste’mol uchun resurslarni oshirish imkonini beradi. Xorijiy investorlar uchun pasaytirilgan stavkalar va ayrim hollarda foyda solig’idan ozod qilishni nazarda tutuvchi foyda solig’iga tortish qulay tizimining yaratilishi qo’shma korxonalar sonining ortishiga olib keldi – so’nggi yillar ichida ularning soni ikki barobar ortdi va 3000 tadan oshdi. Mahalliy mahsulot eksportini va mamlakatga erkin almashtiriladigan valyuta tushumlarini orttirish respublika iqtisodiy tarao’o’iyotining boshqa ustuvor vazifasi sanaladi. Mazkur vazifani muvaffaqiyatli hal etish uchun mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha bo’lganda mulkchilik shaklidan qat’i nazar eksportchi korxonaning foyda solig’i stavkasi 30 foizga pasaytiriladi, sotishning umumiy hajmida eksport ulushi 30 va undan ortiq foizni tashkil qilganda belgilangan stavka 50 foizga pasaytiriladi. Umuman olganda soliqqa tortiladigan foydani shakllantirish mexanizmi soliqqa tortishning xalqaro tamoyillariga yaqinlashmoqda. Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’iga soliq tizimida Davlat byudjeti daromadlarini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri sifatida o’rin berilganidan tashqari, bozor iqtisodiyoti davrida ushbu soliq korxonalarning ishlab chiqarishning rivojlantirishga rag’batlantiruvchi eng muxim omillardan biri sifatida o’rin berilgan. Yuqoridagi muloxazalarimizdan ko’rinib turibdiki, foydadan olinadigan soliq mamlakatimiz 107 soliq tizimida byudjet manfaatlari nuktai nazaridan olib karalganda markaziy urinlardan birini egallayetir. Bundan bu soliq davlatning soliq siyesatini amalga oshirishda muxim qurol ekanligi yakkol kurinib albatta, bu soliqning soliq tizimida tutgan urni va ahamiyati to’g’risida fikr bildirilayetgan paytda fakat uni byudjet manfaatlari nuqtai nazaridan karashning o’zi etarli emasdir. Buning boisi shundaki, bu soliqning iqtisodiyotda tutgan urni va ahamiyatini to’liq ko’rsatish uchun uni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan byudjet o’rtasidagi munosabatlardagi rolini xam aks ettirish lozimdir. 2 Soliq turlaridan foyda solig’i bevosita soliqlar tarkibida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’idan keyin salmokli o’rinni egallaydi. 2008 yilda foyda solig’i davlat byudjeti daromadlari tarkibida 5,1%ni, bevosita soliqlar tarkibidagi salmog’i 20,1 %ni tashkil qilgan. 2010 yilda foyda solig’i davlat byudjeti daromadlari tarkibida 4,9%ni, bevosita soliqlar tarkibidagi ulushi 18,9 %ni tashkil qilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 24 dekabrdagi 1449-sonli «Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va byudjet parametrlari» to’g’risidagi qaroriga muvofiq 2011 yil uchun foyda solig’i bevosita soliqlar tarkibida 5,1 foizni, bevosita soliqlar tarkibidagi ulushi 19,5 % ni tashkil qilgan. Foyda solig’ining davlat byudjetidagi salmog’i (foiz) Yillar 2004 yil 2005 yil 2006 yil 2007 yil 2008 yil 2009 yil 2010 yil 2011 yil Foyda solig’ining d.b. ulushi 11,1 10,3 11,4 6,5 4,5 5,2 4,9 5,1 Foyda solig’i bo’yicha tushumning yildan yilga tushib ketishiga sabab kichik korxona va mikrofirmalarni 2005 yil ikkinchi yarim yillikdan boshlab soddalashtirilgan soliq tizimiga o’tishidir. Shuningdek, soliq siyosati davlat byudjetining daromadlar qismida bevosita soliqlarning o’rniga bilvosita soliqlar hamda resurs to’lovlari ulushini oshirishga qaratilgan. Shu bilan birga ishlab chiqarishni rag’batlantirish maqsadida soliq stavkalarini yildan yilga pasaytirib borilishi soliq tushumlariga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmaydi. Foyda solig’ining prognozini tashkil qilish maksadida davlat soliq organlari ma’lum ishlarini amalga oshirishlari kerak va zarur bo’lgan asosiy ko’rsatkichlarni jamlashlari kerak: Foyda solig’ini prognozlashtirishda foyda solig’ini to’laydigan soliq to’lovchilar ro’yxati; foyda solig’idan berilgan imtiyozlar summasi; soliq to’lovchi sub’ektlarning ishlab chiqarish to’g’risidagi ma’lumotlar; soliq stavkalari; xo’jalik sub’ektlarini joriy davrda olgan foyda to’g’risidagi ma’lumotlar; debitorlik, kreditorlik qarzlar va soliq qarzi to’g’risidagi ma’lumotlar; foyda solig’ini prognoz qilishda korxona va tashkilotlarning moliyaviy-xo’jalik natijalari haqidagi hisobotlari kerak bo’ladi. Soliq tushumini reja tahminiga, uning o’zgarishiga barcha iqtisodiy omillar katta ta’sir ko’rsatadi. Ushbu omillarning asosiysi bo’lib soliq bazasini to’g’ri aniqlash hisoblanadi, chunki soliq stavkasi soliq bazasiga qo’llaniladi, demak soliq bazasi qanchalik to’g’ri hisoblangan bo’lsa, byudjetga tushadigan tushumning miqdori ham ko’p bo’ladi. Bundan kelib chikkan holda, foyda solig’ini rejalashtirishda: jami daromad tarqibi, jami daromaddan chegirmalar, umidsiz qarzlar bo’yicha ma’lumotlar, molyaviy jazo va penya summalari, asosiy vositalar, kimmatli qog’ozlar va boshqa aktivlarni sotishdan olgan foyda (zararlari), amortizatsiya chegirmalari, soliq imtiyozlari va amaldagi soliq stavkalari to’g’risida ma’lumotlar kerak buladi. Foyda solig’i prognozlashtirish umumiy usullaridan kelib chikkan holda amalga oshiriladi, demak jamlangan statistik ma’lumotlar asosida, soliq organlarida jamlanadigan byudjetga 108 undirilgan tushumlarning asosida va soliq to’lovchi yuridik shaxslarni moliyaviy faoliyati haqidagi hisobotlar asosida amalga oshiriladi. Birinchi usulda statistika organlari tomonidan chop etilgan hisobotlardan foydalanilsa, ikkinchi usulda byudjetga haqikatda tushgan tushumlarning o’sish sur’atlaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Foyda solig’ini hisoblab chiqishda korxona faoliyati moliyaviy natijalarini to’g’ri shakllantirish hamda shu faoliyat bilan bog’liq xarajatlarni hisoblash muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga asosan rezidentlarning, shuningdek O’zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa orqali amalga oshiruvchi norezidentlarning foydasi hamda O’zbekiston Respublikasi rezidentlarining va O’zbekiston Respublikasi norezidentlarining chegirmalar qilinmagan holda to’lov manbaida soliq solinadigan daromadlari yuridik shaxslarning foyda solig’i ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Soliq solinadigan baza jami daromad bilan chegirib tashlanadigan xarajatlar o’rtasidagi farq sifatida soliq solinadigan foydaning kamaytirilishi hisobga olingan holda hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqib belgilanadi. O’tgan soliq davrlariga tegishli, joriy soliq davriga o’tkazilishi lozim bo’lgan zararlar mavjud bo’lsa, soliq solinadigan baza ko’chiriladigan zararlar summasiga kamaytiriladi. Jami daromadga tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadlar va boshqa daromadlar quyidagilar kiradi: Soliq to’lovchining qiymati chet el valyutasida ifodalangan daromadlari milliy valyutada olingan daromadlar bilan jamlangan holda, buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda hisobga olinadi. Soliq tushumini prognoz qilish maqsadida quyidagilar soliq to’lovchining daromadi sifatida qaralmaydi: ustav fondiga olingan hissalar, shu jumladan aksiyalarni joylashtirish bahosining ularning nominal qiymatidan ortiq summasi, birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun oddiy shirkat shartnomasi bo’yicha birlashtiriladigan mablag’lar; muassislar tarkibidan chiqilayotganda, shuningdek tugatilayotgan yuridik shaxsning mol- mulki uning muassislari o’rtasida taqsimlanayotganda ustav fondiga hissa doirasida olingan mablag’lar; oddiy shirkat shartnomasi sherigining shartnoma sheriklari umumiy mulkidagi ulushi qaytarib berilgan yoki bunday mol-mulk bo’lingan taqdirda, hissasi miqdorida olingan mablag’lar; realizatsiya qilinayotgan tovarlar uchun boshqa shaxslardan dastlabki haq tarzida olingan mablag’lar; qonun hujjatlariga muvofiq majburiyatlarni ta’minlash tariqasida garov yoki zakalat tarzida olingan mablag’lar ularga bo’lgan mulk huquqi boshqa shaxsga o’tadigan paytga qadar; byudjetdan berilgan subsidiyalar; olingan grantlar; sug’urta shartnomalari bo’yicha sug’urta tovoni tariqasida olingan mablag’lar; ijaraga beruvchi ijara to’lovining qismi tariqasida olgan ob’ekt qiymatining qoplamasi; ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik sub’ekti muassislaridan ularning majburiyatlarini bajarish uchun olingan mablag’lar. O’zbekiston Respublikasidagi to’lov manbaida soliq solinadigan dividendlar va foizlar jami daromaddan chegirib tashlanadi. Тovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan, shu jumladan yordamchi xizmatlar tomonidan realizatsiya qilishdan qo’shilgan qiymat solig’i va aksiz solig’i chegirib tashlangan holda olingan tushum tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromaddir. Qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar (xizmatlar) bo’yicha, shuningdek ob’ektlarni foydalanishga tayyor qilib qurish chog’ida shartnomaviy baholardan kelib chiqib haq to’lash uchun hisob-kitob hujjatlari taqdim etilgan, buyurtmachilar tomonidan bajarilgan va tasdiqlangan ishlarning qo’shilgan qiymat solig’i 109 kiritilmagan qiymati daromadga qo’shiladi. Тovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar olingan bahosidan past baholarda realizatsiya qilinganda, shuningdek tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul topshirilganda soliq solish maqsadlari uchun tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushum tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi yoki tovarlar olingan baho asosida aniqlanadi. Soliq kodeksiga asosan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadga quyidagi hollarda tuzatish kiritiladi: 1) tovarlar to’liq yoki qisman qaytarilganda; 2) bitim shartlari o’zgarganda; 3) baholar o’zgarganda, sotib oluvchi siylovdan foydalanganda; 4) bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlardan voz kechilganda. Хo’jalik yurituvchi sub’ektning boshqa daromadlariga tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog’liq bo’lmagan operatsiyalardan olinadigan daromadlar kiradi: asosiy vositalari va boshqa mol-mulki chiqib ketishidan olinadigan daromadlar; mol-mulkni operativ ijaraga berishdan olinadigan daromadlar; asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy ijaraga berishdan olinadigan daromadlar; tekin olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuningdek ishlar va xizmatlar; inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovar-moddiy zaxiralar hamda boshqa mol- mulk qiymati tariqasidagi daromadlar; hisobot yilida aniqlangan o’tgan yillardagi daromadlar; majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlar; talablardan o’zganing foydasiga voz kechish shartnomasi bo’yicha olingan daromadlar; jami daromaddan ilgari chegirib tashlangan xarajatlar yoki zararlarning o’rnini qoplash tarzida olingan daromadlar; xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklardan olinadigan daromadlar; birgalikdagi faoliyatda ishtirok etishdan olinadigan daromadlar; undirib olingan yoki qarzdor tomonidan tan olingan jarimalar va penya; valyuta hisobvaraqlari bo’yicha kursdagi musbat farq, shuningdek chet el valyutasidagi operatsiyalar bo’yicha olingan daromadlar; dividendlar va foizlar; Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy ijaraga berishdan olinadigan daromad ijaraga beruvchining foizli daromadidir. Soliq to’lovchi tekin olgan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuningdek ishlar va xizmatlar soliq to’lovchining daromadi bo’ladi. Majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlarga da’vo muddati o’tgan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar, sudning yoki vakolatli davlat organining qaroriga binoan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar kiradi. Soliq to’lovchining byudjet va davlat maqsadli jamg’armalari oldidagi qarzining qonun hujjatlariga muvofiq hisobdan chiqarilgan summalari daromad tarkibiga kiritilmaydi. Soliq solish bazasini aniqlashda ilgari chegirib tashlanmagan xarajatlarning va zararlarning o’rnini qoplash summasi jami daromad tarkibiga kiritilmaydi. Mahsulot (ish,xizmatlar) sotuvidan olingan daromad(foyda) (ko’rilgan zarar), qo’shilgan qiymat va aksiz soliqlari hisobiga olinmagan holdagi maxsulot (ish,xizmatlar)ning sotuvidan tushgan tushumlar bilan ushbu maxsulotlar (ish xizmatlar)ning tannarxiga kiritilgan ishlab chikarish va realizatsiya bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Jo’natilishi lozim bo’lgan mahsulot, bajarilishi lozim ish va xizmatlar uchun olinadigan to’lov soliqqa tortiladigan ob’ekt hisoblanmaydi. Soliq ob’ekti aniklangan so’ng soliqni prognoz qilishda belgilangan soliq stavkalaridan foydalanadilar. Soliq stavkalarining katta kichikligi bilan soliqlar tushumini prognozlashtirish uzviy bog’lik. 110 Foyda solig’ini hisoblashda imtiyozlar summasi ham to’g’ridan to’g’ri prognozlashtirilgan tushum summasi bilan bog’lik. Bugungi kunda amaliyotda foyda solig’ini prognoz qilish asosan quyidagicha amalga oshiriladi: hakikatda tushgan tushum tahlili asosida; korxona va tashkilotlarni moliyaviy xo’jalik faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlari asosida. Birinchi usulda prognoz qilishda haqiqatda yillar bo’yicha tushum tahlil qilinib, koeffitsiyent asosida prognoz qilinadi. Masalan, «A» korxonaning soliq tushumlari bo’yicha oxirgi besh yillik tushumi Ko’rsatkichlar Yillar 2006 y 2007 y 2008 y 2009 y 2010 y Тushum 1523,0 1524,7 1624,0 1459,2 1525,7 Тushum bo’yicha prognoz qilishda yillar bo’yicha o’rtacha o’sish koeffitsiyenti topilib, oxirgi yildagi tushumga ko’paytiriladi va bunga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan omillar o’rganilgan holda prognoz qilinadi. Masalan, «B» korxonani 2003-2006 yillardagi tushumi mavjud bo’lgan holda 2008 yil uchun prognoz qilaylik. Т/r Yillar Тushum (ming sum) koeffitsiyent 1 2007 2453,0 - 2 2008 2420,1 2420,1/2453=0,98 3 2009 2530.0 2530/2420,1=1,04 4 2010 2576.2 2576,2/2530=1,02 5 2011 2582,3 2582,3/2576,2=1,002 6 2012 Prognoz = O’rtacha o’sish koef.=(0,98+1,04+1,02+1,002)/4=1,01 2582,3*1,01 =2608,12 Foyda solig’ini hisoblab chiqarish uchun tannarx va davr xarajatlarini yalpi tushumdan ayirib, ya’ni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi «Mahsulot(ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizom hamda Soliq kodeksining 146, 147 moddalariga asosida aniqlanadi. Makrodarajada prognoz qilishda Iqtisodiyot Vazirligi va Davlat statistika qo’mitasi, quyidagi statistika idoralari tomonidan tayerlangan korxonalarning moliyaviy natijalari hisobotlari asosida prognoz qilishda korxonalarni ishlab chiqarish hajmi, mehnat va mehnatga haq to’lash haqidagi hisobotlar, mahsulotning tannarxi, tayyor mahsulotni realizatsiyasi to’g’risidagi hisobotlari, korxonalarni debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risidagi malumotlar, amaldagi soliq stavkalari, soliq turlari bo’yicha berilgan imtiyozlar va boshqa ma’lumotlardan foydalaniladi. 3. Soliq imtiyozlari soliq mexanizmining tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, soliq tizimida muhim o’rin tutadi. Soliq imtiyozlari vositasida soliqlarning rag’batlantirish va tartibga solish funksiyalari bajariladi. Iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish davrda soliq imtiyozlari rag’batlantirishning muhim omili bo’lib, ular bozor munosabatlariga o’tish davri uchun xos bo’lgan eng muhim iqtisodiy vazifalarni xal etishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Lekin shu asosiy vazifani 111 belgilashga noto’g’ri yondashish soliq imtiyozlaridan foydalanishning hech qanday samara bermasligiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, xozirgi paytda soliq imtiyozlari avvalo har tomonlama milliy ishlab chiqarishni yuksaltirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Ishlab chiqarishga soliq imtiyozlarini taqdim etishdan yutqazilgan byudjet daromadlari yoki, boshqacha aytganda, soliq harajatlari yaqin davr ichida ishlab chiqarish rivojlanishi, iqtisodiyotda yuzaga keladigan nomutanosiblikni oldini olish va yo’qotishga xizmat qilishi va shu orqali albatta qoplanishi lozim. Aks holda soliq imtiyozlarini berishdan xech qanday ma’no bo’lmaydi. Respublikamizda ko’p hollarda berilgan imtiyozlardan samarali foydalanmaslik, imtiyozlarni taqdim etishdan ko’zlangan maqsadlarning ruyobga chiqmasligi, ya’ni imtiyozlarning ishlamasligi kuzatilmoqda. Buning bir necha sabablari bor. Xususan, bular soliq imtiyozlarining ma’lum davr uchun xos bo’lmagan tarkibda joriy etilishi, mukammal bo’lmagan imtiyozlarning belgilanishi, aks ta’sir etuvchi omillarning e’tiborga olinmasligi, xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy-iqtisodiy jihatdan nochorligi tufayli soliq imtiyozlaridan foydalanish iikoniyatlarining mavjud emasligi va boshqa sabablardir. Imtiyozlar soliqdan ozod qilishi, chegirtmalar va to’lov muddatlarini kechiqtirish kabi usullarda bo’lishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq soliq bo’yicha imtiyozlari quyidagi yo’nalishlarda berilgan: 1. Soliq to’lashdan ozod etish; 2. Yangi to’zilgan korxonalar uchun imtiyozlar; 3. Soliqdan vaqtincha ozod etish; 4. Soliq solish bazasini kamaytirish; 5. Chet ellik investorlarga imtiyozlar berish; 6. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tonidan beriladigan imtiyozlar; 7. Soliqlardan qisman ozod etish; 8. Tovar eksportiga imtiyoz berish va boshqalar. Davlat iqtisodiyotni biron-bir tarmog’ini rivojlantirishga rag’batlantirish uchun imtiyozlar tizimidan keng foydalanadi. Tarmoqni yoki biron faoliyat turini rivojlantirishda dastlab keng miqyosda imtiyozlar beriladi, keyinchalik rivojlanish izga tushgandan so’ng soliq imtiyozlarini qaytarib olish boshlanadi. Respublikamiz soliq tizimida ham soliq imtiyozlaridan keng foydalanadi. Hozirgi paytda soliq bo’yicha imtiyozlardan asosan chet el investitsiyasini jalb etishda, kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishda, korxona va tashkilotlarni investitsion faoliyatini rag’batlantirishda va boshqa maqsadlarda keng foydalanilmoqda. Yangi tashkil etilgan korxonalar, eksportga yo’naltirilgan tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar ham soliq bo’yicha imtiyozlar ko’zda tutilgan. Kodeksdan tashqari soliq imtiyozlari bo’yicha hukumatimiz tomonidan bir qator qonun va qarorlar, Prezident farmonlari qabo’l qilindi. Bu qaror va farmonlar asosida imtiyozlar tizimi amal qilmoqda. Ma’lumki, yuridik shaxslar to’laydigan asosiy soliq turlaridan biri foyda solig’idir. Korxona xo’jalik-moliyaviy faoliyatining natijasi bo’lgan foydadan byudjetga undiriladigan ushbu soliqning korxona faoliyatiga ta’siri katta. Demak, foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar korxonani investitsion faoliyatiga ishlab chiqarishni kengaytirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu soliq turi buyicha beriladigan soliq imtiyozlari masalasiga tuxtalmokchimiz. Imtiyoz, soliq bilan tartibga solib turishning asosiy mexanizmi hisoblanadi. Shuning uchun soliq qonunchiligida ko’zda tutilgan foyda solig’i buyicha imtiyozlar buyicha aloxida bo’limlar karab chiqilgan. Barcha soliq imtiyozlari bir xil maqsadga, ya’ni soliq to’lovchilarning soliq majburiyatlari miqdorini kiskartishga karatilgan umumiy maqsadga ega. Ammo ular bajarayotgan ishlari va ularni realizatsiya qilish yullari bilan bir-biridan fark kiladi. Shu yondashuvlardan kelib chiqib, foydani soliqka tortish vaqtida beriladigan imtiyozlarni kuyidagi asosiy guruhlarga bo’lish mumkin: Birinchi guruh - ayrim yuridik shaxslarni soliq to’lashdan tulik ozod qilish. Bu imtiyozlarni tahlil qilish shuni kursatmokdaki, haqikatda barcha imtiyozlar ma’lum bir yo’nalishga ega bo’lsa- da, ulardan ayrimlari ko’zlangan maqsadlarga etib bormayapti va soliq to’lashdan kochish maqsadida tez-tez foydalanilyapti. Ayniksa, urush va mexnat nogironlari mexnatidan foydalanuvchi 112 korxonalar uchun belgilangan imtiyozlar ijtimoiy harakterga ega bo’ladi. Ammo, bu ishlar bunday kategoriya shaxslarni ijtimoiy ximoyalanganligini ta’minlamaydi, chunki korxonalar uchun bu imtiyozdan foydalanish uchun ularni fakat ishga qabul kilsa bo’ldi. Ayrim xolatlarda imtiyozni olish uchun korxonalar nogironlarni rasman yollashmokda. Bunday vaqtda bu imtiyozdan noto’g’ri foydalanayotganligini isbotlash o’iyin bo’ladi. Shu munosabat bilan soliq idoralari ushbu tashkilotlarda nogironlar haqikatdan ishlayotganligini aniklash maqsadida kushimcha tekshirish o’tkazishga majbur bo’lishadi. Bu vaziyatda nogironlarni ijtimoiy ximoya qilish masalasi xal bo’lmay qolmoqda, byudjet esa korxonalarni soliq to’lashdan ozod qilish evaziga ko’plab yo’qotishni boshidan kechirmokda. Shunday imtiyozni kullaydigan ko’plab, davlatlar imtiyozlardan noto’g’ri foydalanish muammolari bilan tuknash kelmokdalar va ularni bekor qilishda kiynalishmokdalar. Jaxon tajribasi ijtimoiy vazifalarni soliq choralari bilan emas, balki ijtimoiy siyosat orqali xal kilinishi kerakligini tasdiklaydi. Ikkinchi guruh - vaqtinchalik “soliq tanaffuslarini” berish va foyda solig’i to’lashdan vaqtinchalik ozod qilish. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi va Prezident qarorlari asosida chet el sarmoyasi ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalariga “soliq tanaffusi” kurinishida imtiyoz berilgan. Agar 2001 yilda kushma korxonalar buyicha soliq tulangunga kadar bo’lgan foyda ulushi Respublika buyicha jami foydaning 11,4% ni tashkil qilgan bo’lsa, qo’shma korxonalar bo’yicha foyda solig’i summasi jami foyda solig’i summasining 2,8 %ini tashkil qildi. Respublika byudjeti fakat “soliq tanaffuslari” hisobidan 2001 yil davomida 4,1 mlrd. sumlik yo’qotish ko’rdi yoki bu summa foyda solig’idan tushumlarning 5% ni tashkil kildi. Iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish davrda xorijiy investorlarga imtiyozlar berish ko’plab chet el investitsiyasini jalb qilish maqsadiga qaratilgan. Ammo, chet el investitsiyasini jalb qilishga yo’naltirilgan soliq choralari, barqaror makroiqtisodiy vaziyatda maqsadga etib boradi, ular o’z-o’ziga boshqa makroiqtisodiy indikatorlar mavjud bo’lmagan vaqtda ular chet el investitsiyasi oqimini sezilarli darajada ta’minlay olmaydi. Undan tashkari, soliq imtiyozlarini, jumladan “soliq tanaffusini”, fakat xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalarga joriy qilishda, vatanimiz korxonalari doimo o’z mahsulotlarini sotish vaqtida teng bo’lmagan vaziyatda bo’lishadi. Uchunchi guruh - soliqka tortishdan ma’lum bir faoliyati turidan olgan daromadini (foydasini) ozod qilish. Qoida buyicha bunday tartibdagi ozod qilishlar Davlat uchun aloxida faoliyat turining ustivorligi bilan bog’liq bo’ladi. Soliq qonunchiligi xukukiy shaxslar foydasini soliqka tortishdan ozod qilish kuyidagilarni ko’zda tutadi: - madaniy va tarixiy yodgorliklarni restavratsiya qilish va tiklash ishlaridan amalga oshirishdan olgan daromadlari buyicha; - umumiy foydalanishdagi avtomobil yullarini ta’mirlash, kurish va saklab turish ishlarini amalga oshirishdan olgan daromadlari buyicha; - o’z ishchilari uchun Uyjoyjamgarmabankdan shartnoma asosida uy-joy olish uchun foydalanilgan daromadlari buyicha; Bu vaziyatda noxush xolat bo’lib, maqsadli yo’naltirilib berilgan soliq rag’batlari, ularni foydalanish vaqtida noqulaylik paydo qiladi. Undan tashkari, rag’bat bir faoliyat turi bo’yicha berilsa, boshqasi u bilan chambarchas bog’langan bo’ladi, doimo ular o’zini tengsiz vaziyatga o’o’yilganligini isbotlab turadi. Iqtisodiy xamkorlik Davlatlari tajribasi, o’achondir bir faoliyat turiga joriy qilingan rag’batlantirish boshqa faoliyat turiga tarkatiladigan tendensiyaga ega bo’lishini kursatadi. Bunday ragbatlarni tashkil qilish soliqka tortish bazasini yanada ko’prok bo’zadigan tajribani kengaytirishga olib keladi. Turtinchi guruh - soliqka tortiladigan daromad (foydani) kamaytiradigan ustivor qonunchiligida belgilab berilgan harajat summasi, ya’ni skidka, amaldagi qonunchilikka asosan xukukiy shaxslarning soliq solinadigan daromadi (foydasi) kuyidagilarga kamaytiriladi: - soliqka tortiladigan foydaning bir foizidan oshmagan miqdordagi ekologiyaga, sog’lomlashtirish va xayriya fondlariga, xalk ta’limi madaniyat muassasalariga, sog’likni saqlashga, ijtimoiy ta’minotga, jismoniy tarbiya va sportga badallari; 113 - investitsiyaga yo’naltirilgan, shuningdek, investitsiya uchun olingan kreditlarni yopish uchun hisoblangan eskirish summasini tulik foydalanish sharti bilan soliqka tortiladigan daromadning o’ttiz foizidan oshmagan miqdorda (asosiy ishlab chiqarishni ta’mirlash, rekonstruksiya qilish va rivojlantirish) harajatlari; - tabiatni saklash tadbirlarini o’tkazish buyicha harajatlar (30 foiz); Amaldagi soliq imtiyozlari tizimida bu imtiyoz ustuvor imtiyozlaridan biri hisoblanadi. Ammo, bu imtiyoz mavjud shaklida uncha samarali emas, yuqorida eslatib utilgan chegaralashlardan tashkari, bu imtiyozdan, hisoblangan ammortizatsiyani maqsadli ravishda tulik foydalanib bo’lingan sharoitdagina foydalanish mumkin. Xakikatda foyda solig’i buyicha bu imtiyoz, hisoblangan ammortizatsiya summasidan yuqori bo’lgan investitsiya qilingan mablag’lar summasiga berilishi mumkin. Ammo, xozirgi vaqtda bu ko’pchilik korxonalarda ammortizatsiya mablag’lari aylanma mablag’lar shaklida joriy aylanmaga jalb qilingan. Shunga mos ravshda korxona investitsion imtiyozdan foydalana olmay koladi. Shunday tartibda, bu imtiyozning ustivorligiga karamasdan, uni kullash juda past darajada. Buning tasdigi sifatida investitsiyaga yo’naltirilgan foydani soliqka tortish bazasidan 30% gacha bo’lgan miqdorda kamaytirish imkoniyati bor paytda, haqikatda bu ko’rsatkich urtacha sanoatda 5,6% ni, transportda 0,8% ni, alokada 2,6% ni, kurilishda 0,2% ni tashkil kildi. Investitsion imtiyoz soliq imtiyozlarini qisqartishiga qaramasdan g’oyat muxim hisoblanadi, jaxon tajribasida shu imtiyoz bilan bir katorda amortizatsiyani tezlashtirish keng foydalaniladi. Agar amalda foydalanilgan imtiyozlar tahliliga ham e’tibor bersak, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog’liq imtiyozlar jami imtiyozlarning o’rtacha 20 foizini tashkil etgan, xolos, o’olganlari esa ijtimoiy imtiyozlar, ya’ni korxonalarning har xil jamg’armalarga o’tkazgan xayriya mablag’larining soliq bazasidan chegirilishi, byudjet, jamoat tashkilotlarini soliqdan ozod qilish kabi imtiyozlardir. Demak, O’zbekistonda iqtisodiyotni boshqarishda soliq imtiyozlaridan foydalanishning aniq konsepsiyasi, yo’nalishini ishlab chiqish zarur. Bu yo’nalishning asosi milliy ishdab chiqarishni qo’llab-quvvatlaydigan va amalda natija beradigan imtiyozlarni joriy etishga asoslanishi kerak. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|