Sotsial psixologiya Darslik

XII BOB
ETNOPSIXOLOGIYANING METODLARI

---

151 
ta’sirlari daxlsiz, deb hisoblangan Kettellning intellekt testi ham baribir, qisman 
bo’lsada, muhit sharoitlarini hisobga olishni talab qiladi. Bundan tashqari ularni 
sharhlash, ma’lumotlarni tahlil qilish masalasida alohida ehtiyotkorlik va 
ziyraklikni talab qiladi. Shuning uchun ham hozirda butun jahon olimlari har 
qanday madaniy muhitdan ham yuqori turadigan, universal test yoki metodika 
yaratish fikrining asossizligi haqida umumiy fikr bildirmoqdalar. 
Etnopsixologik tadqiqotlar o’tkazishni maqsad qilib qo’ygan har qanday 
tadqiqotchi asosiy prinsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma-xilligi va 
ularning o’zaro bir – birlariga ta’sir ko’rsatishini inobatga olmog’i zarur. Bu narsa 
etnopsixologik tadqiqot dasturini tuzishda albatta hisobga olinish kerak. Misol 
uchun, O’zbekiston sharoitida tadqiqot o’tkazilmoqchi bo’linsa, quyidagi 
narsalarga e’tiborni qaratish lozim:
1) shu hudud sharoitida yashovchi turli millatlarga xos bo’lgan umumiy 
psixologik omillar va ularni aniqlash usullari;
2) faqat o’zbek millatiga xos bo’lgan psixologik sifatlar va omillarni 
aniqlash;
3) aniqlangan omillarni yoki psixologik sifatlarni o’lchaydigan yoki 
eksperemental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni 
konkret sharoitlarga moslash;
4) tadqiqotchilar guruhini tekshiralayotgan milliy guruh tilini, urf-odatini 
biladigan xodimlar bilan ta’minlash. Chunki, tadqiqot obyekti hisoblangan guruhda 
o’sha guruh tilida tadqiqot o’tkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga qo’yilgan har 
bir talab, savol va topshiriqlar ular uchun tushunarli bo’lsin.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy guruh psixologiyasini, 
undagi etnik stereotiplarni tekshirishga qaratilgan maxsus metodlar yo’q, shuning 
uchun ham tadqiqotlar mavjud metodlar orasidan tanlab, saralab olinadi. Keyingi 
bosqichda esa tanlangan metodlar tekshiruv o’tkaziladigan mahallliy shart-
sharoitlarga moslashtiriladi, kerak bo’lsa, u tildan bu tilga tarjima qilish kerak 
bo’ladi. Masalan, Qoraqalpog’istonda tadqiqot o’tkazishda albatta har bir metodika 
kamida uch tilda bo’lishi inobatga olinishi lozim: o’zbek, qoraqalpoq hamda 

---

152 
zarurat bo’lsa, rus tillarida. Tarjima xususida shuni aytish kerakki, maxsus 
psixologik testlar yoki metodlarni (anketalar, so’roqlar, shkalalar savlollarini) 
tarjima qilish tarjimondan yuksak bilimdonlik va professional sifatlarni talab 
qiladi. Aks holda, metodika o’z qimmatini yo’qotishi yoki kerakli sifatni 
aniqlamasligi yoki o’lchamasligi mumkin. Hattoki, noverbal testlarni turli 
sharoitlarda qo’llab, olingan ma’lumotlarni sharxlash bosqichida uning mazmuni 
yoki maqsadi o’zgarganligi ko’plab tadqiqotlarda isbotlangan. Shuning uchun ham 
har qanday metodik uslubni qo’llashdan oldin uni kichikroq guruh doirasida sinab 
ko’rish va natijalarni ekspertlarga berib yoki boshqa yordamchi metodlar 
yordamida qayta sinovdan o’tkazish yo’li bilan tekshirib olish maqsadga 
muvofiqdir.
Konkret etnopsixologik tadqiqotlarga qo’yiladigan yana bir talab - 
tadqiqotni tabiiy sharoitlarda, tekshiruvchilar uchun tanish bo’lgan joylarda qisqa 
ko’rsatmalar berish yo’li bilan o’tkazishdir. Chunki etnopsixologik tadqiqotlarda 
ko’pincha turli yosh, kasb va ma’lumotga ega bo’lgan shaxslar ishtirok etadilar, 
ishtirokchilar son oddiy laboratoriya sharoitida o’tkaziladigan tekshiruvlar farqli 
o’laroq, ko’pchilikni, ba’zan minglab nafar respondentlarni nazarda tutadi. 
Shuning uchun ham ularning barchasi uchun tushunarli, aniq topshiriqlar tizimini 
tuza olish ham psixologdan qator professional malakalarni talab qiladi.