Sotsiologiyada organik maktab

Nazariy va amaliy sotsiologiya. Sotsial voqelikning pozitivistik ruhidagi ko‘rinishi o‘rniga struktur-funksional, empirik ko‘rinishlari yuzaga keldi. Bu yo‘nalishlar sotsiologiyaning o‘z asosini, mustaqilligini izlashga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ammo empirizm nafaqat fundamental nazariya ahamiyatini, balki nazariyani o‘zini ham butkul inkor qila boshladi. Buning natijasida esa sotsiologiya o‘zining yaxlitligini yo‘qota boshlab, ijtimoiy hayotning har hil yo‘nalishlarini alohida-alohida tahlil qiladigan fanga aylana boshladi. Lekin XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab sotsiologiya o‘zining umumnazariy muammolariga qaytishni boshladi, shuningdek metodologik tadqiqotlarning ahamiyati ko‘p osha boshladi. Bu jarayonlar esa sotsiologlarni filosofiyaga qayta murojaat qilishga majbur qildi. Buning natijasida esa ekzestensial, fenomenologik yo‘nalishlar paydo bo‘ldilar. Ular esa sotsiologiyaning asosini, yangi metanazariyasini yaratishga harakat qila boshladilar hozirda bu tendensiya kuchayyapti. Fundamental sotsiologiya rivojining ikkinchi muhim tushunchasi bu sotsial jarayonlarning markaziy omili sifatida sub’ektga murojaat qilish bilan belgilanadi. Shunday qilib, fundamental sotsiologiya bu nazariyadir, u fanning strukturasi, mazmuni, kategoriyasi va metodlarini o‘rganadigan umumsotsiologik muammoni tadqiq qiladi. Shuning uchun fundamental tadqiqotlarning roli beqiyosdir, funksiyalari esa xilma-xildir. Quyidagi funksiyalarni ajratib ko’rsatish mumkin: dunyoqarash, metodologik, integratsiyalashtiruvchi, evristik va hokozolar. Dunyoqarash funksiyasi bevosita borliq va ong, insonning mohiyati kabi dolzarb muammolari bilan bog‘liqdir. Chunki bu muammolar sotsiologiya fanining predmeti va ob’ekt yadrosini tashkil etadi. Bu muammolarni hal qilish jarayonida sotsiologiya filosofiya bilan juda faol o‘zaro muloqot va dialektik aloqada bo‘ladi va sotsial olam haqida ilmiy tasavvur yaratadilar. Umumsotsiologik nazariya negizida sotsiologiyaning umumiy metodologiyasi ishlab chiqiladi. Sotsiologiya fani tizimida amaliy tadqiqotlar paydo bo‘ldi va rivojlanayapti. Amaliy sotsiologiya tadqiqotlar fundamental sotsiologiyadan o‘zining strukturasi, mazmuni va maqsadi bilan farq qiladi. Amaliy sotsiologiyaning hususiyati shundan iboratki, u orqali jamiyatning har bir sohasi uchun kerakli bo‘lgan nazariy va empirik tadqiqotlarni natijalarini qo‘llash uslublari va vositalari joriy etiladi. Amaliy sotsiologiya XX asr boshlarida tashkil topgan empirik tadqiqotlar negizida shaklandi va rivojlandi. Empirik va amaliy tadqiqotlarni tenglashtirishning yana bir sababi shundaki, empirik tadqiqotlar sotsial amaliyotga olib chiqadigan vosita hisoblangan. Binobarin bu masalaga bunday yondoshish uning mohiyatini to‘g‘ri tushunishga halaqit beradi. Empirik tadqiqotlarning vazifasi bu kuzatish, eksperiment, hujjatlarni o‘rganish va so‘rov metodlari orqali sotsial jarayonlar haqida faktlar va empirik ma’lumotlar yig‘ishdir. Empirik tadqiqotlar natijalaridan ham amaliy maqsadlarda ham nazariy bilimlar rivoji uchun foydalanish mumkin.
Amaliy tadqiqotlar tizimida ham nazariy, ham empirik bilimlar mavjud bo‘lib, ular amaliy tadqiqotlarni ijtimoiy hayotni turli sohalari faoliyatini takomillashtirish uchun amaliy tavsiyanomalariga aylantiradi. Boshqaruv sistemasini elementi sifatida amaliy tadqiqotlar fanning ijtimoiy funksiyalarini bajara borib, uning natija va yutuqlarini amaliy faoliyatga aylantiradi, o‘zining amaliy yo‘nalishiga qarab ayrim hollarda amaliy tadqiqotlar ilmiy tadqiqotlar bilan qarama-qarshilik munosabatida bo‘ladi. Shunday qilib, amaliy sotsiologiya nafaqat tayyor bilimlarni ishlatadi, balki yangi nazariy va metodologik bilimlarni ham shakllantiradi. Amaliy sotsiologiya ilmiy bo‘limning amaliy effektivligi masalalarini hal qila turib fundamental tadqiqotlarni rivojiga stimul berish uchun yangi muammolarni o‘rtaga qo‘yadi. Amaliy tadqiqotlar ilmiy faoliyatning alohida bir turi sifatida faqatgina nazariy va metodologik muammolarni hal qilmasdan protsedura va metodik muammolarni ham yechishga intiladi. Amaliy sotsiologiya taraqqiyotini belgilab beradigan bu omil ijtimoiy-siyosiy holatdir, chunki sotsial amaliyotning muammolarini belgilab, hal qilib berish bu sotsial buyurtmadir, har hil konkret-tarixiy sharoitlarda har turli xil muammolar oldingi o‘ringa chiqishi mumkin. Ilk bor ishlab chiqarishni tashkil etish, shaxsning ijtimoiylashuvi, og‘ishma hulq-atvor, urbanizatsiya va jamiyatni stabillashtirish muammolarini yechish uchun sotsial buyurtmalar berilgan.