Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

Nazorat savollari:
1.
Sotsializatsiya deganda nimani tushunasiz?
2.
Sotsializatsiya tushunchasini kim birinchi bo’lib o’rgangan?
3.
Shaxs sotsializatsiyasi fazalari nimalardan iborat?
4.
Siyosiy sotsializatsiya nima?
5.
Sotsializatsiya jarayonlari nimalardan iborat?
6.
Sotsial interiorizatsiya nima?
19
Jаn-Pol SHаrl Emаr Sаrtr (1905 - 1980) — frаntsuz fаylаsuf-ekzistentsiаlisti, ёzuvchi, drаmаturg vа esseist. 
J.P.Sаrtr «Ekzistentsiаlizm — eto gumаnizm.” M.: Izd-vo inostr. lit., 1953
20
Ekzistentsiаlizm - (lot. exsistentia - yashаmoq) ёki yashаsh fаlsаfаsi, XX аsrning boshlаridа vujudgа kelgаn 
fаlsаfiy oqim. Bosh mаqsаdi – inson borliғigа eъtibor qаrаtish. Uning yashаshi, qаyғurish, qo’rquv, qаtъiyatlik, 
vijdon, kurаsh, o’lim kаbi holаtlаrning bir birigа chаmbаrchаs boғliqligini ko’rsаtа bilish. Nаmoёndаlаri K.YAspers,
G. Mаrsel, N. А. Berdyaev, L. SHestov, M. Xаydegger, J. P. Sаrtr, А. Kаmyu.
21
Robert Merton 1938 yildа chop etgаn «Sotsiаlnаya strukturа i аnomiya” mаqolаsidа аnomiya, bu — «mаdаniyat» 
bilаn «ijtimoiy tizimlаr” o’rtаsidаgi kurаsh deb izoh berаdi. 

---

7.
Siyosiy sotsializatsiya nechta tamoyil qarama-qarshiligi asosida
kechdi?

---

12-mavzu. SOTSIAL GURUHLAR
REJA
1. «Sotsial guruh» tushunchasining mazmun-mohiyati 
2. Sotsial guruhlarga xos asosiy xususiyatlar
3. Sotsial guruhlarning hajmiga ko’ra turlari
4. Rasmiy va norasmiy guruhlar
5. Birlamchi va ikkilamchi guruhlar
6. Ichki guruh (inguruh) va tashqi guruh (autguruh)
7. Referent guruhlar
8. Sotsial dilemma va guruhiy tafakkur
9. Kvaziguruh va uning asosiy ko’rinishlari
«Sotsial guruh» tushunchasi sotsiologiya fanining asosiy kategoriyalaridan
biri hisoblanadi. Bizni o’rab turgan jamiyat ko’plab sotsial guruhlarning majmuasi
sifatida namoyon bo’ladi. Inson butun umri davomida bir necha sotsial guruhlar
a’zosi sifatida yashab o’tadi: oila, maktab, mahalla, qarindosh-urug’, do’stlar
davrasi va h.k. Hech qanday guruhga a’zo bo’lmay turib yashash yoki jamiyatda
o’z o’rniga ega bo’lishni tasavvur etish mumkin emas. Sotsial guruh jamiyat va
inson o’rtasida bog’lovchi ko’prik sifatida xizmat qiladi. Demak, « Shaxs-guruh-
jamiyat» tamoyili asosida inson ma’lum bir guruh a’zosi sifatida jamiyat hayotida
ishtirok etadi va shu jamiyat a’zosi ekanligini anglaydi. Insonning turli guruhlarga
a’zoligi uning jamiyatdagi maqomini belgilaydi.
Sotsial guruh jamiyatning poydevori hisoblanadi. Inson sotsial guruhning
muhimligini o’zi ko’nikkan birlikni, masalan, o’z oilasini tark etganda, o’quv
yurtini tamomlaganda anglaydi, shu guruhni, u bilan uzilgan aloqalarni qo’msay
boshlaydi. Sotsial guruhlar insonlar o’zaro ta’sirlashuvi asosida birlashadigan
ijtimoiy yacheykalar asosida tashkil topadi: oila, jamoa, millat, irq, klub,
korporatsiya va h.k. 
Ilk marotaba «sotsial guruh» termini shaxs (individ) va jamiyat
tushunchalari kabi mustaqil tushuncha sifatida Arastu tomonidan ishlatilgan.
T.Gobbs birinchilardan bo’lib guruhni «umumiy manfaat yoki umumiy ish bilan
birlashgan insonlarning ma’lum miqdori» deb ta’riflaydi
1
. U guruhlarni tartibli va
tartibsiz turlarga ajratadi. Tartibli guruhlarni, o’z navbatida, absolyut, mustaqil
(faqatgina davlat), qaram (tobe) guruhlarga ajratadi. Qaram guruhlarni siyosiy va
xususiy, xususiylarini esa qonuniy va noqonuniy turlarga ajratadi. 
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida E.Dyurkgeym, G.Tard, G.Zimmel,
L.Gumplovich, Ch.Kuli, F.Tyonnis kabilar sotsial guruh nazariyasini yaratishga
urindilar. XIX asrning oxirgi 30 yilligida sotsial jamoa va guruhlarni o’rganish
bo’yicha sotsial tadqiqotlar amalga oshiriladi. XX asrga kelib tadqiqotlar
muntazam olib boriladigan bo’ldi va fundamental ahamiyat kasb etib bordi. Sotsial
guruhlarni o’rganishda E.Dyurkgeymning hissasi katta.
1
Gobbs T. Leviаfаn, ili Mаteriya, formа i vlаst gosudаrstvа tserkovnogo i grаjdаnskogo // Izbr. proizv.: V 2 t. T.2. –
M.: Misl, 1964. – S. 747.

---

Umuman olganda, sotsiologiyada sotsial guruh muammosini o’rganishda 3
xil nuqtai nazardan yondashuvni kuzatish mumkin: funktsionalistik, konfliktli va
interaktsionistik. Birinchi yondoshuvda (strukturaviy-funktsionalizm)
tadqiqotchilar asosan guruhlarning umumiy maqsadga erishish yo’lidagi rollar va
vazifalar taqsimotiga (makrodaraja), keyingi yondoshuvda (konflikt) asosan
guruhlarning manfaatlari o’rtasidagi tafovutlarga, oxirgi yondoshuvda
(interaktsionizm) esa ular o’rtasidagi kundalik o’zaro munosabatlarga e’tibor
ko’proq qaratganligini ko’rishimiz mumkin (mikrodaraja)
2
.
Shuni ham alohida ta’kidlab o’tish lozimki, sotsial guruh tushunchasiga
ijtimoiy fanlarda turlicha ta’rif beriladi. Xususan, sotsial psixologiya va
sotsiologiya fanlari ham sotsial guruhga turlicha yondoshadi. Sotsiologiyada
hozirgi davrgacha sotsial guruhga berilgan ta’riflar, ularga xos xususiyatlar
borasida xilma-xil qarashlar mavjud. Shunday bo’lsada, ko’pchilik sotsiologlar
nisbatan turg’un sotsial o’zaro munosabat modellarida bir-biriga bog’langan va
umumiy qarashga ega ikki yoki undan ortiq individlar yig’indisini guruh deb
yuritadilar. Rollar insonlarni sotsial munosabatlar doirasida birlashtiradi. Bu
munosabatlar uzoq muddat davom etsa, ularga guruh xususiyati beriladi. Bu
jarayon natijasida quyidagilarni kuzatishimiz mumkin bo’ladi: birinchidan, biz
munosabatlarga ma’lum bir chegara doirasida amalga oshiriladigan xatti-harakatlar
sifatida qaray boshlaymiz. Shunday qilib, insonlar guruhning «ichida» yoki
«tashqarisida» bo’lib qoladilar; ikkinchidan, biz ularni voqelik sifatida qabul
qilamiz; uchinchidan, guruh biz uchun o’ziga xos submadaniyat yoki
kontrmadaniyat tashuvchisi, ya’ni o’ziga xos me’yor va qadriyatlar yig’indisi
hisoblanadi; to’rtinchidan, bizda guruhga nisbatan sodiqlik tuyg’usi paydo
bo’ladiki, biz o’zimizni boshqalardan farq qiluvchi yaxlit birlik sifatida tasavvur
qilamiz. 
Sotsial guruh – ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy xususiyatga ega
insonlar yig’indisidir. Buni umumiy maqsadlar, umumiy manfaatlar, umumiy
faoliyat bilan birlashuv sifatida tushunish lozim. 
Insonlarning umumiy ijtimoiy ahamiyatga molik xususiyatga ega har qanday
yig’indisi sotsial guruh sifatida tushuniladi. Sotsial guruh – alohida inson bilan
jamiyat o’rtasidagi ko’prik vazifasini o’taydi. Insonning ko’plab xususiyatlari –
tafakkur, nutq, til, o’zini o’zi nazorat qilish va ahloqiy qadriyat kabilar guruhiy
faoliyat natijasi hisoblanadi. Inson doimo guruhga ehtiyoj sezadi, chunki kishilar
yakka holda o’z hayotini saqlay olmaydi. Ibtidoiy jamiyat davridayoq insonlar
sotsial guruh bo’lib faoliyat yuritgan va yashaganlar. Sotsial guruh – insonlarning
sotsial tashkillashgan umumiy manfaat, maqsad va faoliyat bilan yig’ilgan
birlashmasidir. 
Sotsial ijobiy guruh individning sotsial-psixologik rivojlanishiga kuchli
ta’sir o’tkazadi. Tug’ilganidan boshlab bu guruhlarga kirgan bola sotsial malaka va
mavjud madaniyatning o’zi uchun kerakli jihatlarini o’zlashtiradi. Sotsial guruh
ichida individ o’zining qobiliyatlarini namoyon eta oladi. Unda individning qadri,
kuchli va zaif tomonlarni anglab boradi. 
2
Introduction to Sociology. OpenStax College. Rice University Houston, 2013. – R. 121-130.