Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

§. TOSHKENTNING BOSIB OLINISHI 
Toshkent bosib olinishining strategik ahamiyati 
Toshkent O
’rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy, yirik ma’muriy va savdo-sotiq 
markazlaridan biri hisoblangan. XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent 
shahrining 12 ta, ya
’ni Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Sag’bon, Chig’atoy, 
Ko
’kcha, Samarqand, Kamolon, Beshyog’och, Qo’ymas, Qo’qon, Qoshg’ar 
darvozalari bo
’lgan. Har tomondan shaharga kirish uchun qurilgan bu 
darvozalar soqchilar tomonidan qo
’riqlangan. Shaharni mudofaa qilish uchun 
qurilgan devor ortida Kaykovus arig
’ining suvi bilan to’ldiriladigan xandaqlar 
bo
’lgan. Toshkent to’rtta-Beshyog’och, Ko’kcha, Sebzor va Shayxontohur 
dahalariga bo
’linib, har bir daha o’z oqsoqoli tomonidan boshqarilgan. XIX asr 
o
’rtalarida shahar aholisi 80 mingga yaqin kishini tashkil qilgan. 
Toshkent shahrining bosib olinishiga podsho hukumati jiddiy tayyorgarlik 
ko
’rdi. Chunki Toshkentni egallash-Rossiya imperiyasining O’rta Osiyodagi 
harbiy yurishlarini keng qamrovda va tayanch hududga ega bo
’lgan holda olib 
borilishini ta
’minlar edi. Bu shahar O’rta Osiyoni bosib olish uchun asosiy 
yo
’lak, harbiy qo’shinlarning kelgusidagi harakatlari uchun tayanch nuqta 
vazifasini bajara oladigan joy hisoblangan. 
1864-yil 1-oktabrida M. Chernyayev o
’zini podshoga yaxshi ko’rsatish uchun 
tezlik bilan Toshkentni qo
’lga kiritmoqchi bo’ldi. Lekin uning bu rejasi amalga 
oshmadi. M. Chernyayev 70 nafardan ziyod askarlaridan ajralib, Chimkentga 
chekinishga majbur bo
’ldi. Uning Toshkentni egallash uchun olib borgan 
birinchi harakati natija bermagach, yangi hujumga tayyorgarlik boshladi. Uning 
bu tayyorgarligi bahorgacha davom etdi va 1865-yil aprel oyi oxirida podsho 

---

hukumatining harbiy qo
’shinlari Toshkent yaqiniga joylashtirildi. M. 
Chernyayev boshchiligidagi harbiy qo
’shin Toshkent shahridan 25 km 
uzoqlikdagi Chirchiq daryosining chap sohilidajoylashgan Niyozbek qal
’asiga 
kelib, uni jangsiz topshirishni taklif qiladi, lekin qal
’a himoyachilari rad javobini 
berib, mudofaaga o
’tadi. Himoyachilar va istilochilarning harbiy kuchlari 
o
’rtasidagi farq juda katta edi. Qal’a to’xtovsiz ravishda to’plardan o’qqa tutilib, 
devorlari buzib tashlandi. Devorlarning buzilgan joylaridan bosqinchilar qal
’aga 
kirib, uni egallashga muvaffaq bo
’ldilar. Oqibatda Toshkent darvozasi deb nom 
olgan Niyozbek qo
’rg’oni dushman qo’liga o’tdi. Ushbu qal’aning qo’lga 
kiritilishi M. Chernyayevga Toshkentni suv ta
’minotidan uzib qo’yish imkonini 
berdi. Uning buyrug
’i bilan Toshkent shahri aholisini suv bilan ta’minlaydigan 
Chirchiq daryosidagi to
’g’on buzib tashlanadi. 
M. Chernyayev boshchiligidagi istilochilar 1865-yil may oyida bevosita 
Toshkentga hujum boshladi. Toshkent mudofaasida shahar himoyachilari va 
Qo
’qon xonligi qo’shinlari amirlashkar Aliquli boshchiligida qarshilik ko’rsatdi. 
Ayovsiz janglarda Aliqulining yaralanib vafot etishi shahar himoyachilarini 
sarosimaga solib qo
’ydi. Himoyachilarning yagona harbiy boshliqsiz qolishi 
istilochilarning qo
’li ustun kelishiga olib keldi. Toshkent himoyasiga Buxoro 
amirligidan kechikib yetib kelgan qo
’shinlarning foydasi tegmadi. Chernyayev 
qo
’shinlari Kamolon darvozasi yonidan devorni buzib shaharga kirdi. Ularga 
toshkentlik sarbozlar va aholi shaharning har bir mahalla ko
’chasida tashkil 
qilingan to
’siqlarda qattiq qarshilik ko’rsatdi. Toshkentning har bir qarich yeri 
uchun ko
’cha va mahallalarda janglar davom etdi. Asosiy jang Kamolon 
darvozasidan Xadradagi markaziy bozorga boradigan ko
’chada bo’lib, podsho 
qo
’shinlari to’rtta to’p himoyasida bo’lgan to’siqdan o’ta olishmadi. Ammo M. 
Chernyayev qo
’shinining bir qismi bu vaqtda shahar qal’asini egallab, shu 
yerdan shahar ichkarisini to
’plardan o’qqa tutadi. Himoyachilar shaharni o’qqa 
tutilishidan saqlash maqsadida qal
’aga o’t qo’yadilar. Bu bilan qal’adan 
podsho qo
’shinlarini chiqib ketishga majbur qildilar. 
Kamolon darvozasi tomonga chekingan M. Chernyayev qo
’shinlari ertalab 
yana jangga o
’tishdi. Shahar yong’in ichida qoldi. Suv yo’llarining to’sib 
qo
’yilganligi yong’inlarni o’z vaqtida o’chirish imkonini bermadi. 
Shahar qurol kuchi bilan egallab olingach, M. Chernyayev 17-iyunda 
Beshyog
’och, Ko’kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalarining oqsoqollarini 
chaqirdi. Muzokarada Toshkent qozikaloni Hakimxo
’ja, Abulqosim eshon, 
Solihbek dodhoh va shaharning boshqa nufuzli kishilari ishtirok etdi. M. 
Chernyayev xalqaro doirada o
’z xatti-harakatlarini oqlash maqsadida go’yoki 
Toshkent ixtiyoriy ravishda taslim bo
’ldi va aholi tinchligi uchun toshkentliklar 
o
’zlari Rossiya askarlariga uning darvozalarini ochib berdi, degan xatni 
imperator nomiga yozishlarini talab qiladi. Oqsoqollardan 9 nafari shaharni 
`ixtiyoriy ravishda topshirish` to
’g’risidagi sulhni imzolashga majbur bo’lishdi. 
Jahon ommasi bu xatning mazmunidan xabardor bo
’lishi uchun podsho 
hukumati tomonidan barcha choralar ko
’rilgan edi. Bunday soxta xat 

---

yozilishiga qarshi bo
’lgan Solihbek dodhoh, Abulqosim eshon, Hakimxo’ja 
singari vatanparvarlar Sibirga surgun qilingan. Shu bilan Toshkent podsho 
hukumati ixtiyoriga o
’tib, Turkiston o’lkasining harbiy, siyosiy va ma’muriy 
markaziga aylantirildi. 
Harbiy istilochilik yurishlari natijasida bosib olingan hududlarda Turkiston 
viloyati tuzilib, unga harbiy qo
’shin qo’mondoni, general-mayor M. Chernyayev 
gubernator qilib tayinlandi. 1865-yil 6-avgustda qabul qilingan `Turkiston 
viloyatini boshqarish to
’g’risidagi Muvaqqat Nizom`ga muvofiq viloyatda 
harbiylashtirilgan boshqaruv tartiblari o
’rnatildi. Viloyat bo’limlarining harbiy 
asosda tashkil qilinishidan maqsad podsho hukumatining kelgusidagi harbiy 
rejalari amalga oshirilishida tayanch ma
’muriy hudud vazifasini o’tashi ko’zda 
tutilgan edi. 
Toshkent darvozalarining ramziy oltin kalitlari 
Yakunlarni chiqaramizi 
1 > 12 ta darvoza, 80 ming aholi, 4 ta daha. 
> 1864-yil 1-oktabr-Chernyayevning birinchi hujumi, Niyozbek qal
’asining 
egallanishi, 1865-yil Toshkentning egallanishi. 
> 1865-yil Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tashkil 
qilindi. Unga M. Chernyayev harbiy gubernator etib tayinlandi. 
Atamalar izohi 
Ultimatum (lotincha-so
‘nggi, oxirgi)-biror masala yuzasidan bir davlat 
hukumatining boshqa davlat hukumatiga bayon qilgan, hech qanday e
’tirozga 
o
’rin qoldirmaydigan qat’iy talabi. 
Chor Rossiyasi (
Царская Россия)-rus tilida podsho `царь` deyiladi. Bu 
mahalliy aholi tilida `chor` deb talaffuz etilgan va shu bois o
’zbek tilidagi 
adabiyotlarga shunday ko
’rinishda kirgan. 
8-