Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

To‘ra 
— yuqori tabaqaga mansub kishi. X iva xonligida xon qarindoshlari 
va yaqinlariga beriladigan unvon.
Vassal 
— bir davlatning boshqa bir davlatga b o ‘ysunish tartibi.
Savol va topshiriqlar
1. K. P. K aufm an nim a uchun Samarqandga yurish qildi?
2. Zirabuloq jangida am ir q o‘shinlari nim a uchun m ag‘lubiyatga uchradi?
3. Samarqandda xalq harakatlariga kim lar boshchilik qildi?
4. 1868-yilgi shartnomaga k o ‘ra am irlikning qaysi hududlari Rossiya impe­
riyasi ixtiyoriga o ‘tdi?
5. 1873-yildagi shartnomaning mohiyatini aytib bering.
35

---

l l - § . X IV A X O N L IG I U ST ID A N R O SSIY A IM PER IY A SI 
PR O T E K T O R A T IN IN G 0 ‘RN A TILISH I
R ossiya im periyasi 0 4rta O siyoda istilochilik yurishlari 
natijasida bosib olingan hududlarda dastlab m ustahkam
o 4rnashib oldi. X iva xonligiga qarshi olib boriladigan 
harbiy yurishga besh yil tayyorgarlik k o 4rdi. Y urish 
uchun bunday uzoq tayyorgarlik k o 4rishning asosiy sa­
babi A. B ekovich-C herkasskiy boshchiligidagi q o 4shinning magMubiyatga 
uchraganligi (1717) b o 4Isa, boshqa yana bir sabab 1839-yilda V. Perovskiy 
boshchiligidagi q o 4shinlam ing X iva xonligigacha yetib borolm ay orqaga 
qaytib ketganligi b o 4ldi. X onlikni bosib olish Rossiya im periyasi uchun 
A m udaryoni q o 4lga kiritish edi. A m udaryoni egallash birinchi navbatda suv 
m anbasi, suv orqali savdo aloqalari, daryoning quyi oqim idagi tekisliklarda- 
gi serhosil yerlardan foydalanish im koniyatlariga ega b o 4lish hisoblangan.
Rossiya im periyasi tom onidan 0 4rta Osiyo istilo qilinishining uchinchi 
bosqichi (1873—1879-yillar) davom ida X iva xonligining istilo etilishi ham
am alga oshirildi. H ujum g 4arbda M ang4ishloq, shim olda O renburg, sharqda 
T urkiston v a jan u b d a K rasnovodsk kabi to 4rt harbiy okrugdan olib borildi. 
B unda 12 m ingdan ortiq askar, 4600 ot v a 20 m ing tuyadan iborat harbiy 
q o 4shin ishtirok etgan. B u q o 4shinga K. P. K aufm an boshchilik qildi. Maz- 
kur k o 4p sonli harbiy q o 4shin 1873-yil fevralda o 4zlari o 4m ashgan jo y lari — 
Toshkent, O renburg, M an g 4ishloq v a K rasnovodskdan deyarli bir vaqtda 
y o 4lga chiqdi. X iva xonligiga olib boruvchi y o 4llarning yom onligi, dastlab 
25 daraja sovuqda, keyin 40 darajadan yuqori haroratda yoT yurish ju d a
qiyin kechdi. B undan tashqari choT larda 60 darajagacha jaziram a boTishi, 
suvsiz dashtlardagi yoTlar tufayli harbiy q o 4shin m anzilga yetm asdanoq
saflari siyraklashib bordi. U ning 
k atta qism i y o 4lda kasalga chalindi, 
bir qism i halok b o 4ldi v a bir qism i 
orqaga qaytib ketdi. X ivaga 7,5 m ing 
kishigina yetib bordi. K rasnovodsk 
v a M ang4ishloqdan X iva tom on 
yurgan q o 4shinlar jaziram a issiq va 
suv yetishm asligidan aziyat chek- 
kanligi, holdan toyganligi sababli 
y o 4lning yarm idan ortga qaytishga 
m ajbur boTdi. F aqatgina Toshkent,
36