Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

Xiva xonligidagi bozor
Savol va topshiriqlar
1. X iva xonligining bosib olinishidagi dastlabki harakatlar haqida gapiring.
2. X ivaga qarshi K. P. Kaufman nim a uchun uzoq vaqt tayyorgarlik k o ‘rdi?
3. X ivaga qarshi yurish qanday tashkil qilindi?
4. G andim iyon shartnom asi X iva xonligi ahvoliga qanday ta ’sir k o ‘rsatdi?
38

---

12-§. Q O ‘QON XO NLIG IN ING BOSIB OLINISH!
Qo‘qon xonligidagi 
ichki siyosiy 
nizolarning 
kuchayishi
Rossiya imperiyasi XIX asrning 50—60-yillarida har­
biy istilochilik y o ‘li bilan Q o‘qon xonligi hududi- 
ning bir qismini bosib oldi. K. P. Kaufm an xonlikda 
o ‘z ta ’sirini kuchaytirish m aqsadida 1868-yilda xon 
bilan shartnom a tuzdi. U nga k o ‘ra xonlikda Rossiya 
savdogarlariga katta im koniyatlar berildi. Bu davrda xonlik yerlari an- 
cha qisqarib, xazinaga tushadigan darom adlar kamaydi. U rash natijasida 
ko'rilgan zararlar xalq ommasi zim m asiga tushdi, soliq va majburiyatlar 
k o ‘paydi. Buning oqibatida xonlikda ichki nizolar, xalq noroziligi kuchaydi.
XIX asrning 70-yillarida Q o'qon xonligida k o ‘plab q o ‘z g ‘olonlar boMib 
o ‘tdi. Ulardan biri 1875-yil bahorida avj olib, unga M ulla Is’hoq Mullo Hasan 
o ‘g ‘li «Po‘latxon» nomi bilan rahbarlik qildi. Q o‘qon hukmdori Xudoyorxon 
qo‘zg ‘olonni bostirish uchun Abdurahm on Oftobachi, Iso A vliyolar bosh- 
chiligida qo ‘shin yubordi. Lekin ular 17-iyulda qo‘z g ‘olonchilar tom oniga 
o ‘tib ketdi. Xudoyorxonning o'gMi Nasriddinbek ham qo"zg"olonchilarga 
qo‘shilgandan so‘ng, 20-iyulda Xudoyorxon K. P. Kaufm andan yordam
so4 rash ga m ajbur boMdi. U ning ukasi va ikkinchi o ‘g ‘li ham qo ‘z g ‘olonchilar 
tom oniga o ‘tib ketgach, xon general-gubem atordan panoh izlab Toshkentga 
ketdi. K. P. Kaufm an uni O renburgga j o ‘natdi. Xudoyorxon Orenburgdan 
Hindi ston orqali M akkaga boradi va u yer dan qaytib kelayotganda kasalga 
chalinib, 1882-yilda A fg‘onistonda vafot etdi.
Xudoyorxondan so‘ng taxtga Nasriddinbek o ‘tirdi. Taxtni egallashga 
harakat qilgan PoMatxon N asriddinbek va Abdurahmon Oftobachiga qarshi 
boMib qoldi. Q o ‘qon xonligida siyosiy vaziyat keskinlashib, qo‘z g ‘olon 
butun vodiyni qamrab oldi. M ustamlakachi hukum at qo‘z g ‘olonchilarga 
qarshi katta harbiy kuchlarini yuborgan. Janglar keskin davom etayotgan 
vaqtda Nasriddinbek magMubiyatdan qo ‘rqib, 1875- 
yil 22-sentabrda taslim boMdi va fon Kaufm an bilan 
shartnom a imzoladi. U nda o ‘zini im peratom ing «sodiq 
quli» deb tan olishi, tashqi siyosatda hech qanday bi- 
tim lar tuza olmasligi, ikki million rubl tovon toMashi,
Sirdaryoning o ‘ng sohilidagi yerlar — N am angan va 
Chust R ossiya ixtiyoriga o ‘tganligi belgilangan edi. Bu 
yerlarda tashkil qilingan N am angan boMimiga general 
M. Skobelev boshliq etib tayinlanadi.
Nasriddinbek im zolagan shartnomadan norozi boM­
gan aholi yana qo"zg"olon ko'tardi. PoMatxonning taraf-