Soʻz birikmasidagi sintaktik munosabatlar

II Bob. So‘z birikmasi va uning turlari.
2.1.Nutqiy so‘z birikmasi (SB) haqida tushuncha. SB da hokim va tobe kengayuvchi va kengaytiruvchi so‘z.
Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug‘iladi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha ifodalovchi so‘z o‘rniga nisbiy aniq tushuncha ifodalovchi so‘z birikmasini afzal qilib qo‘yadi. Qiyoslang: o‘qimoq - tez o‘qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma‘nosini tushunish» harakati (o‘qimoq) so‘zidagiga nisbatan aniqroqdir. Chunki unga (tez) so‘zi ko‘maklashgan. Ko‘rinadiki, so‘z ham, so‘z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So‘z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, (o‘qimoq) fe‘lida harakat tez ham, sekin ham bo‘lishi mumkin), so‘z birikmasida esa ikki tushuncha o‘z mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va muayyan harakatni («harflarni tez urishtirib, ma‘nosini tushunish») ifodalagan. Demak, so‘z o‘z ma‘noviy imkoniyatini to‘laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so‘zga ehtiyoj sezadi. Bu so‘z uning ma‘noviy ehtiyojini qondirmog‘i uchun ham ma‘noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo‘lmog‘i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: olmani termoq, osmonni ushlamoq, Salim keldi, kitobni o‘qimoq
Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so‘zlari ma‘noviy jihatdan muvofiq bo‘lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (osmonni ushlamoq) da so‘zlar grammatik shakli jihatdan mos bo‘lsa-da, ma‘noviy tabiatlarining «beo‘xshovligi» ularning birikuv hosil qilishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Uchinchi birikuvda a‘zolar ham ma‘noviy, ham shakliy jihatdan muvofiqdir. Bu ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To‘rtinchi birikuv (kitobni o‘qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so‘zning ma‘no va grammatik jihatdan tobelashuvidan tashkil topib tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so‘z tobe, ikkinchisi hokim bo‘lib, ular tobelik va hokimlik xossalari hamda vositalariga egadir. Bu ularning ma‘noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) xususiyatlaridir. Demak, nutqiy so‘z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko‘rsatish mumkin:
a) birdan ortiq mustaqil so‘z
b)a‘zolarning ma‘noviy va grammatik jihatdan mosligi
v)tobelik
d)tushuncha ifodalashi
So‘z birikmasi bu to‘rt belgisining har biri bilan o‘ziga yondosh hodisalarga o‘xshaydi ham, bir vaqtning o‘zida farqlanadi ham. Masalan: Birdan ortiq mustaqil so‘zdan tashkil topganligi bilan so‘zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan u bilan o‘xshashlik kasb etadi. Gaplar birdan ortiq mustaqil so‘zning ma‘noviy va grammatik jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SB dan farqli o‘laroq, fikr ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o‘xshashlari munosabatiga alohida-alohida to‘xtalish lozim bo‘ladi.
So‘z birikmasida so‘z boshqa so‘zlarni o‘ziga biriktirib kengayishi bilan ma‘noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma‘noviy torayishni keltirib chiqarsa (so‘z birikmasida), shakliy torlik (so‘zda) ma‘noviy kenglik bilan munosibdir.
SВdagi tushunchalar o‘zaro munosabatga kirishar ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Ular bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir tushuncha ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchungina xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma‘lum bir me‘yor chizig‘idan o‘tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadilar va bir butun holda yangi ma‘no anglatadilar. Masalan, belbog‘ so‘zi dastlab belning bog‘i birikuvi shaklida bo‘lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu munosabat ularning yaxlitlanishi darajasiga yetmagan. (belbog‘) so‘zida esa munosabatning me‘yor chizig‘idan keyingi holatiga duch kelamiz.
So‘zlarning alohida ko‘rinishi bo‘lgan qo‘shma so‘zlar aslida so‘z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi - so‘z birikmasining ma‘noviy taraqqiyoti mahsulidir.