SOZ YASALISHI HAQIDA UMUMIY MALUMOT Soz yasalishi, umuman, qanday usul, qanday vosita bilan bolmasin yangi leksik manoli soz hosil qilishdir. Masalan ish-chi (-chi qoshimchasi bilan yasalgan), gulbeor (2 yasovchi asosning birikuvidan yasalgan) va boshqalar. Soz yasalishi tilshunoslikning ayrim bir bolimi bolimi sifatida sozlarning yasalishini (yasama soz), yangi leksik birlik hosil qilishning qonun-qoidalarini, vositalarini soz yasalish strukturasini (tarkibini) tekshiradi. Demak bu sozning obyekti yasama sozdir. AFFIKSATSIYAUSULI So`zga so`z yasovchi affiks qo`shish bilan yangi so`z hosil qilish affiksatsiya usuli deyiladi. Masalan, paxtakor, sinfdosh, quvonch, do`stlik, ochiq, tirishqoq, serjilo, ilmiy, o`yla, kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko`pincha, ertalab va boshqalar. So`z yasovchi affikslar o`zbek tilida asosan suffiks tarzida qo`llanib, so`z o`zagidan so`ng qo`shilib keladi. Bazan bunday affikslar o`zak oldiga prefiks tarzida qo`shilib, yangi manodagi so`z yasashi mumkin. - AFFIKSATSIYAUSULI So`zga so`z yasovchi affiks qo`shish bilan yangi so`z hosil qilish affiksatsiya usuli deyiladi. Masalan, paxtakor, sinfdosh, quvonch, do`stlik, ochiq, tirishqoq, serjilo, ilmiy, o`yla, kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko`pincha, ertalab va boshqalar. So`z yasovchi affikslar o`zbek tilida asosan suffiks tarzida qo`llanib, so`z o`zagidan so`ng qo`shilib keladi. Bazan bunday affikslar o`zak oldiga prefiks tarzida qo`shilib, yangi manodagi so`z yasashi mumkin.
- 8 O`zbek tilida so`z yasovchi affikslardan tashqari, o`z xususiyatlari bilan affikslarga juda yaqin turadigan xona, noma, obod kabi so`z- affikslar ham mavjud. Bunday so`z-affikslar Tilshunoslikda affiksiodlar deb ham yuriyiladi : ishhona, oshxona, mehmonxona, qubulxona, tabriknoma, Xalqabot, Yangiobod
KOMPOZITSIYA USULI Birdan ortiq mustaqil manoli so`z yoki so`z shakllarining qo`shiluvi, birikuvi orqali yangi so`z yasash kompozitsiya usuli bilan so`z yasash deyiladi. Bu usul bilan qo`shma, ayrimjuftso`zlarhosil qilinadi. Masalan: guldasta, gultojixo`roz,asalari, tomorqa, xushfel, rahmdil, olijanob, hozirjavob, havo rang, elon qilmoq, rad etmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, har gal, yonma-yon, zo`r-bazo`r, ketma- ket va b. - KOMPOZITSIYA USULI Birdan ortiq mustaqil manoli so`z yoki so`z shakllarining qo`shiluvi, birikuvi orqali yangi so`z yasash kompozitsiya usuli bilan so`z yasash deyiladi. Bu usul bilan qo`shma, ayrimjuftso`zlarhosil qilinadi. Masalan: guldasta, gultojixo`roz,asalari, tomorqa, xushfel, rahmdil, olijanob, hozirjavob, havo rang, elon qilmoq, rad etmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, har gal, yonma-yon, zo`r-bazo`r, ketma- ket va b.
FONETIK USUL Bu usulga kora, sozda fonetik ozgarish yuz berib, yangi soz hosil qiladi. Chunonchi soz urgusining ornini almashtirish natijasida boshqa-boshqa soz turkumiga doir so`zlar hosil bo`lishi mumkin: yózma (fel) - yozmá (sifat, súzma (fel) - suzmá (ot), fi ́́ zik (ot) fizík,(sifat), akadémik (ot), akademi ́́ k ́́ – ( sifat ). - FONETIK USUL Bu usulga kora, sozda fonetik ozgarish yuz berib, yangi soz hosil qiladi. Chunonchi soz urgusining ornini almashtirish natijasida boshqa-boshqa soz turkumiga doir so`zlar hosil bo`lishi mumkin: yózma (fel) - yozmá (sifat, súzma (fel) - suzmá (ot), fi ́́ zik (ot) fizík,(sifat), akadémik (ot), akademi ́́ k ́́ – ( sifat ).
- 11 SEMANTIKUSUL Bu usulga binoan, so`z manosida o`zgarish ro`y berib, manosi boshqa- boshqa, shaklan o`xshash yangi so`z hosil bo`ladi: kun – sutkaning yorug` qismi, kun - quyosh, planeta; ko`k – osmon, ko`k - havorangga o`xshash rang, bir – son, birga, birdan, birda – ravish, o`g`il bola (sifat) - O`g`il keldi (ot).
- 12 TAKRORLASH USULI Bunda sozlar takrorlanib yangi sozlar yasaladi: paqpaq (oyin), tur-tur (turish), bipbip (avtobus), pat-pat (mototsikl), xola-xola (oyin), manman, yol-yol (rang), es-es (zorga). Takroriy sozlarning hammasi ham yasama emas. Bunda ham yangi ma'no yasalsagina, yasama soz hisoblanadi: tеz-tеz, katta- katta kabi takroriy sozlar yasama emas, bunda ma'no kuchaytirilgan, xolos.
E'tiboringiz uchun rahmat!
Do'stlaringiz bilan baham: |
