Sport ishlari vazirligi

Xalq sayllari va marosimlarda o'tkaziladigan harakatli o'yinlar: 
“Olamon poyga”, “Uloq”, “Qiz quvlash”, “Cho‘nka shuvoq”, 
“Cho‘pon”, “Olib qochar”.
O'zbek xalq 
0‘yinlarida kasalliklarni davolash uchun va 0‘rgatish 
jarayonida keng ko'lamda foydalanish mumkin. Kasallikni oldini 
olish uchun qo'llaniladigan o'yinlar bilan kasaldan chiqqan odamda 
qo'llaniladigan o'yinlarni farqini bilish juda zarur. Chunki ulami 
jismoniy yuklanishi (nagruzkasi) bir-biridan ajralib turishi darkor. 
O'rgatish jarayonida esa ko'nikma va malakalami shakllantirishga 
muvofiq o'yinlar tanlab beriladi.
Yuqoridagilami nazarda tutib o'zbek xalq o'yinlarini quyidagi 
toifalarga ajratish mumkin:
1. Harakat sifatlarini rivojlantiruvchi o'yinlar.
2. Darsni ayrim qismlarida qo'llaniladigan o'yinlar.
3. Turli yoshdagi bolalar faoliyatida qo'llaniladigan o'yinlar.
4. Bolalar jinsiga qarab qo'llaniladigan o'yinlar.
5. Ruhiy hissiyotlarni rivojlantiruvchi o'yinlar.
6. Yorug' va qorong'u sharoitlarda qo'llaniladigan o'yinlar.
7. Hayotiy zarur malakalami egallashda yordam beruvchi va 
takomillashtiruvchi o'yinlar.
8. Sport faoliyatida qo'llaniladigan o'yinlar.
Shu tavsiflami ochib berish masalalarini keyingi snhifalnrdn 
ko'ramiz.
49

---

Alohida shuni ham ta’kidlash joizki, aksariyat xalq harakati: 
o'yinlari o ‘z mohiyati va mazmuni bilan mehnat va turli kasl; 
ko'nikmalari, odob-axloq, ma’naviy-madaniy qadriyatlar, ong 
xotira, diqqat, tafakkur, tasawur, idrok kabi hislatlami shakllan­
tirishda muhim rol o'ynaydi.
Bunday o'yinlarni ilmiy asosda yanada shakllantirish va ta’lin 
muassasalari va dam olish-sog'lomlashtirish maskanlarida 
0‘tkazila­
digan mashg'ulotlar, turli bayram tantanalari, to'y-tomoshalar vs 
sayllar kabi tadbirlarda ulardan keng foylanish milliy qadriyatlarimizn 
tiklash, sayqal topishiga turtki beradi, yosh avlod ma’nayiyati, kuch- 
qudrati, jismoniy va ruhiy imkoniyatlarini charxlaydi.
Ma’lumki, yurtimizda odil, demokratik davlat va fuqarolil 
jamiyati qurish sari shahdam qadam qo'yilayotgan hozirgi sharoitds 
erkin shaxs tarbiyasida “Sog'lom avlod” va “Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi” , “Barkamol avlod davlat dasturi”, “Mustahkan 
oila”, “Obod turmush”, “Sog'lom bola” yili davlat dasturlarin 
amalga oshishi erkin, farovon va sog'lom turmush tarziga yangicha 
tafakkur bilan yondashish imkoniyatini berdi. Eng oddiy va ayn 
paytda eng murakkab masala — insonning sog'lom va farovor 
turmush tarzini ta’minlash ekanligi isbot talab qilmaydigar 
haqiqatga aylandi.
Jamiyat a’zolarining ma’naviy qiyofasini shakllantirish, g'ururinJ 
uyg‘otish, iftixor tuyg'usini tarbiyalash milliy qadriyatlarga tayangar 
mafkuraga asoslanadi. Mustaqillik, yangilangan ruhiyat, ayniqsa. 
o'sib kelayotgan yoshlar ongida dunyoga ilmiy asosda qarasli 
imkoniyatini berdi. Axloqiy tarbiya negizida marosimlar, urf-odatlai 
va an’analarga yangicha munosabat tuyg'usi shakllandi. Bundaj 
munosabatlarni shakllantirishda o'zbek xalq harakatli o'yinlarining 
o'ziga xos о 'm i bor.
Pedagogik va psixologik adabiyotlar tahlili hamda bizning 
kuzatuvlarimiz shu narsani ko'rsatadiki, mustabid davrda o'zbeb 
xalq 
o'yinlariga 
e’tibor berilmagan. 
Bugun 
milliy 
istiqlol 
mafkurasining “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpc 
etish”, degan bosh g'oyasini har bir insonning ongi-shuuriga singib 
borishi yoshlarda o'zbek xalq harakatli o'yinlariga yangicha 
yondashuvni, yangicha tafakkur tahlilini talab etmoqda.
Pedagogik va psixologik izlanishlar shu narsani ko'rsatmoqdaki. 
toki ta’lim-tarbiya jarayonida o'quvchilarga alohida tizim yaratilmas 
ekan, o'zbek xalq harakatli o'iinlarini tarbiyaviy samaradorligi, 
ma’naviy-axloqiy va estetik qiymati to'g'risida gap bo'lishi mumkin 
emas. Shunday ekan, uzluksiz pedagogik ta’limni tashkil etish va
50

---

rivojlantirishda ushbu muammoni ilmiy jihatdan to‘liq o'z 
ycchimiga ega bo'lishi kun tartibiga qo'yilgan dolzarb vazifaga 
nylanmog'i lozim.
Shu o'rinda Yurtboshimizning 2013-yil 7-dekabrda 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 21 yilligiga bag'ishlangan tantanali 
inarosimidagi ma’ruzasida qayd etilgan quyidagi so‘zlariga urg‘u 
berish maqsadga muvofiqdir: “...Sog‘lom bolani voyaga yetkazishda 
ta’lim-tarbiya va sportning o‘mi va ta’sirini yanada kuchaytirish 
lozim”.17 Ma’lumki, milliy harakatli o'yinlar ta ’lim-tarbiya, axloq- 
odob, milliy madaniyat va ma’naviyat hamda milliy g‘urumi 
shakllantirishda muhim vosita ekanligi isbotga muhtoj emas.
O'zbek xalq harakatli o yinlari — bolaning hamma jismoniy 
xususiyatlarini har tomonlama rivojlantirish, 
sog‘lom hayot 
kechirishning 
afzalliklari, 
shart-sharoitlari, 
tashabbuskorligini 
oshirish, harakat faoliyatiga bo'lgan tabiiy intilishlarini shakllantirish 
vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Harakatli o'yin odamlarga xos faoliyatning qiziqarli shakllaridan 
biridir. O'yin tushunchasi yosh bolaning shaqildoq bilan bajaradigan 
oddiy harakatlaridan tortib, kattalarning o'zbek jang san’ati, kurash, 
ko'pkari va boshqa juda ko'p sport turlarida amalga oshiradigan 
jismoniy faoliyatlarni o'z ichiga oladi.
Harakatli o'iyinlar muayyan maqsadga erishishga qaratilgan 
ma’lum qoidalarga amal qilinadigan ongli faoliyatdir. O'yinda, 
qandaydir moddiy boyliklar ishlab chiqarilmaydi. O'yinlar shaxs 
ruhiyatiga 
ta’sir 
etuvchi 
muhim 
ahamiyatga 
ega 
bo'lgan 
mujassamlashgan ta’lim-tarbiya jarayonidir. Bu jarayonning asosini 
tashkil etuvchi bolalarning harakat faoliyati jismoniy rivojlanishiga, 
harakat ko'nikmalari va jismoniy sifatlaming shakllanishiga, 
organizmning funksional faoliyatini oshirishga va hissiy quvnoqlik 
tuyg'ularini kuchaytirgan holda salomatlikni mustahkamlashga ijobiy 
ta’sir etadi.
Harakatli o'yinlar bolalami “Hayotga tayyorlanish maktabi” 
bo'lib, ulami jismoniy, aqliy va ruhiy rivojlanishiga xizmat qiladi. 
O'yin bola ongi, tafakkurini o'stirib, xotira, diqqat, irodasini 
mustahkamlaydi, jismoniy, ruhiy, hissiy (emotsional) taraqqiy 
ettirishga xizmat qiladi. Shuningdek, o'yin bolani katta hayotga 
tayyorlashda mashq vazifasini bajarib, kelajakda hayotda duch
17Каримов И.А. Амалга оширилаётган ислохатларимизни янада чукур-лаштириш ва 
фукароликжамияти куриш - еруг келажагимизнияг асосий омилидир. 
I/ УзР 
Конституциясининг 21 йиллигигабагишланган тантанали маросимдаги маъруза., 2013 йил 
7 декабр, Т. “Узбекистон”, 2013. - 43 б.

---

kelinadigan turli holatlarga ma’naviy tayyorlaydi. “Agar bola o'yinda 
halol o'ynasa, keyinchalik hayotda ham halol bo‘ladi“, yoki 
“Bolaning o'yindagi harakatiga qarab, uni qanday odam bo'lishini 
aytish mumkin”, degan naqllar bekorga aytilmagan. Qisqa qilib 
aytganda, o'yin bolalarda ijodiy faollik, tashabbuskorlik, tashkilotchilik 
va boshqa ko'nikmalami rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. 
O'yinlar tufayli bolalarda ularni o'rab turgan dunyoni tushunish va 
unga ta’sir qilish ehtiyoji shakllanadi, aqliy, axloqiy, irodaviy va 
jismoniy sifatlari shakllanadi, bir so'z bilan aytganda, o'yin yordamida 
inson tarbiyalanadi, shaxs sifatida shakllanadi.
Harakatli o'yinlar nafaqat bolalar, balki katta yoshdagi kishilar 
hayotida ham muhim o'rin tutadi. Agar o'yinlar bolalarning ruhiy 
va jismoniy rivojla-nishi, hayotga tayyorlanishi uchun kerak 
bo'ladigan bo'lsa, katta yoshdagilar uchun ular bo'sh vaqtlarini 
mazmunli va qiziqarli o'tkazish, hordiq chiqarish, sog'liqlarini 
mustahkamlash, chiniqishlari uchun hissa qo'shadi.
Harakatli o'yinlarning ustuvorligi va hammabopligi shundaki, 
ulardan yil davomida, turli shart-sharoitlarda va ishtirokchilar 
yoshiga qarab mazmunan o'zgartirilgan hamda tabaqalashtirilgan 
holda foydalanish mumkin. Ana shu xususiyatlarni e’tiborga olgan 
holda xalq harakatli o'yinlarni tarixiy-ijtimoiy nuqtai nazaridan 
quyidagicha tasniflash mantiqiy to'g'ri bo'lishi mumkin deb 
belgilandi.
Ushbu tasniflanishi muvofiq moslashtirilgan mazkur harakatli 
o'yinlar, bir tomondan, bolalarni yil davomida sog'lomlashtirish 
imkoniyatini kengaytiradi, ikkinchi tomondan, ularda shu o'yinlar 
orqali jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanish ehtiyojini hamda 
motivatsiyasini kuchaytiradi.