Спорт метрология фани ва унинг вазифалари

Спорт метрология фани ва унинг вазифалари
Sport metrologiyasining tuzilishi
Sport metrologiyasining bo‘limlari va mustaqil bilim sohasini tashkil yetadi. Boshqa tomondan, ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Masalan, yengil atletikachilar-sprinterlarning qabul qilingan miqyosda o‘qitishning ma’lum bir bosqichida tezlikka chidamliligini aniqlash uchun tegishli testlarni (joydan balandlikka sakrash, uchlikka sakrash va boshqalar) tanlash va o‘tkazish kerak. Sinovlar paytida jismoniy miqdorni o‘lchashni aniqlik bilan bajarish kerak (sakrash balandligi va uzunligi metr va santimetrda). Shu maqsadda kontaktli yoki kontaksiz o‘lchash asboblaridan foydalanish mumkin.

Ba’zi sport turlari uchun kompleks nazoratning asosi jismoniy miqdorlarni (atletika, og‘ir atletika, suzish va h.k.) o‘lchash, boshqalari uchun sifat ko‘rsatkichlarini (badiiy gimnastika, figurali uchish va hk). Ikkala holatda ham o‘lchash natijalarini qayta ishlash uchun tegishli matematik apparatlar qo‘llaniladi, bu o‘lchovlarni tahlillari asoslangan holda to‘g‘ri xulosalar chiqarish imkonini beradi.

Nazorat savollari:

1. Sport metrologiyasi nima va uning o‘ziga xos xususiyati nimada?
2. Sport metrologiyasining predmeti, maqsadi va vazifalari nimadan iborat?
3. Sport amaliyotida qanday parametrlar o‘lchanadi?
4. Sport metrologiyasi qanday bo‘limlarni o‘z ichiga oladi?
2. Sport metrologiyasidagi o‘lchashlar va ko‘rsatkichlarning o‘lchov birliklari
O‘lchashning sodda usullari quyidagilardan iborat:

To‘g‘ridan-to‘g‘ri baholash usuli. Bunda FK ning qiymati o‘lchov asbobining ko‘rsatkichlari (masalan: tok kuchi – A ampermetr shkalasi va h.k.) bo‘yicha aniqlanadi.

Chegara (me’yor) bilan taqqoslash usuli. Bunda FK ma’lum bir o‘rnatilgan me’yor (chegara) bilan taqqoslanadi (masalan, richagli palladagi tosh (kg, g) bilan tana massasi (kg, g) va boshqalar.

Sport metrologiya – bu jismoniy tarbiya va sportda (JTS) fizik kattaliklarni o‘lchash usullari va uslublarini o‘rganishga bag‘ishlangan fan.

Sport metrologiyasidagi asosiy o‘lchov birliklari:
uzunlik – metr (m), santimetr (sm), millimetr (mm);

og‘irlik – kilogramm (kg), gramm (g), milligramm (mg);

vaqt, davr – soniya (s), daqiqa (min), soat (soat);

elektr toki kuchi – amper (A);

harorat – Kelvin (K), gradus selsiy (°S).

Sport metrologiyasida hosilaviy o‘lchov birliklari :

kuch – nyuton (1 N = kg · m/s2);

tezlik – soniyasiga metr (m/s);

hajm – litr (l);

burilish burchagi – burchak gradusi (..."), radian (rad);

soniyadagi harakat sur’ati (chastota) (s-1);

tezlanish – metr/soniya kvadrat (m/s2);

inersiya momenti – kilogramm · metr kvadrat (kg · m2);

kuch momenti – nyuton ·metr (N · m);

kuch impulsi – nyuton · soniya (N · s);

quvvat – vatt (Vt).

Sport metrologiyasida asosiy va hosilaviy ko‘rsatkichlar:
kinetik energiya – Dj;

potensial energiya – Dj;

kislorod iste’moli tezligi – ml/min;

metabolik ekvivalent – MET (1 kg. li jismga 1 daqiqada iste’mol qilinadigan kislorod miqdori);

yurak qisqarishlari chastotasi – YuQT (zarba/min);

nafas olishdagi havoning aylanishi (o‘pka ventilyatsiyasi) – LV (l/min);

qondagi laktat – mg %; mmol/kg; mmol/l;

anaerob quvvat – kkal/min;

kislorodni maksimal iste’moli – KMI (l/min);

ish quvvati – kkal/min;

qondagi glyukoza konsentratsiyasi – mg%;

maksimal aerob quvvat – % MAQ;

maksimal kislorod yetishmasligi – ml/kg;

o‘pkaning hayotiy sig‘imi – O‘HS (l);

arterial qondagi O2 ning parsial bosimi – mm.sim.ust.;

yurakdan chiqadigan qonning maksimal miqdori – l/min;

yurakning umumiy hajmi – sm3;

yurakning nisbiy hajmi – sm3/kg;

kislorod iste’moli tezligi – l/min;

fosfagen tizimning quvvati – Vt/s;

anaerob tizimning sig‘imi – kal/kg.

Agar, absolyut kattaliklar nisbatlari ko‘rilayotgan bo‘lsa, u holda ko‘rsatkich nisbiy bo‘ladi, masalan: sportchining yuragidan haydaladigan qonning miqdori – A (l/min), yurakdan haydaladigan qonning maksimal miqdori – V (l/min), bu kattaliklarning nisbati o‘lchovsiz kattalikni ifodalaydi k = A/V.

Bundan tashqari, JTS amaliyotida sportchining qandaydir harakatlarini hisoblash keng tarqalgan: himoyalanish va hujum qilish elementlari soni, ma’lum bir mashqlarni takrorlashlar soni va h.k.
Yuqorida keltirib o‘tilgan o‘lchov birliklari JTSda son izlanishlari uchun asos bo‘ladi. Bu birliklarda ifodalangan va maxsus moslamalar, o‘lchov qurilma–vositalari yordamida olingan boshlang‘ich ma’lumotlar amaliy o‘lchovlar uchun foydalaniladi.
Sportda o‘lchash shkalalar. Tadqiqotchi turli moslama va qurilmalardan foydalangan holda, doimiy ravishda shkalalar bilan ishlaydi.

«Метрология» сўзи қадимги юнон тилидан кириб келган бўлиб, «метрон» - ўлчов ва «логос» - фан, илм, фикр маъносини билдириб, ўлчаш ҳақидаги фан демакдир. Жисмоний тарбия ва спортдаги кўрсаткичларни назорат қилиш ва ўлчаш спорт метрология фанининг асосий вазифаси ҳисобланади.

Умумий метрологиянинг асосий вазифаси ўлчовларнинг ягоналиги, бирлиги ва аниқлигини таъминлашдир. Спорт метрология фан сифатида умумий метрологиянинг бир қисми ҳисобланади.
Хусусан, унинг таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин:
- спортчининг турли пайт ва вазиятлардаги, яъни тренировкадан олдинги ва кейинги, мусобақалардан олдинги ва кейинги ҳолатининг динамикасини назорат қилиш;
спортчи мусобақа ва тренировка юкламаларини назорат қилиш;
спортчининг тренировка ва мусобақа жараёнларидаги ҳаракатларни бажариш техникасини назорат қилиш;
мусобақаларда спортчининг ҳолати ва спорт натижалари динамикасини назорат қилиш;
назоратнинг ҳар бир йўналишида олинган маълумотларни таққослаш, уларни таҳлил қилиш ва баҳолаш ҳамда зарур хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқиш.
Спорт метрология фанининг мазмунини қуйидагилар ташкил этади :
Спортчининг спорт ҳолатини назорат қилиш.
Спортчининг тренировка жараёнидаги юкламасини, турли ҳаракатларнинг бажариш техникасини ва спорт мусобақаси давридаги хулқини назорат қилиш.
Юқорида келтирилган ҳар бир кўрсаткич бўйича олинган маълумотларни таққослаш, баҳолаш ва таҳлил қилиш.
Спорт метрология фанининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
Спортдаги ўлчаш техникаси тўғрисида умумназарий билимлар тизимини ташкил этиш, спорт метрологиясининг назарий асосларини ва математик – статистика услубларини ўргатиш.
Ҳозирги замонавий қўлланилаётган ўлчов тизими ва услублари ўрганилади, яъни ўлчов асбобларидан фойдаланиш ва уларда ўлчов ўтказиш, улардаги хатоликларни аниқлаш, олинган натижаларни таҳлил қилиш ва улар асосида режалар, дастурлар қабул қилишни ўрганиш.
Комплекс назоратнинг метрологик асосларини, яъни спортчининг тайёргарлиги ва унинг мусобақа ва ўқув машғулотларидаги фаолиятининг назорати мазмуни ва турларини ўрганиш, бундан ташқари жисмоний тарбия ва спортда катта ўрин тутадиган ўқув машғулот юкламаларини ҳисоблаш, юкламалар кўрсаткичлари ва спортчиларнинг тайёргарлик динамикасини аниқлаш. Спортда метрологик талаблар, танлаб олиш масалалари, спорт натижаларини олдиндан айтиш муҳим ўрин тутади.
Бирор бир қонун бўйича амалга оширилган ўлчов – бу, бир томондан, ўрганилаётган ҳодиса ёки объектларнинг характеристикалари, иккинчи томондан эса, сонларнинг ўзаро мослигидир. Шунинг учун ҳам спорт метрологияни ўрганиш бўйича дарслик дастурига бошқа предметларнинг айрим қисмлари ҳам (математик статистика асослари, инструментал услуб ва ҳоказолар) киритилган.
Спортчининг турли босқичларда тайёргарлиги даражасини ҳар томонлама - комплекс назорат қилиш кўпчилик мутахассислар - педагоглар, шифокорлар, физиологлар, биохимиклар, психологлар, биомеханикларнинг биргаликда ҳамкорлигига асосланган ёндашувида ўтказилганда юқори самара бериши мумкин.
Комплекс назорат қилиш орқали спортчининг ҳар бир ҳолати тўғрисида аниқ ва тўлиқ маълумот олиш мумкин. Назорат қилишнинг асосий вазифаларидан бири спортчининг турли босқичлардаги жисмоний, психологик, физиологик ҳолатини назорат қилишдир.
Хусусан, «жисмоний ҳолат» тушунчаси қуйидагиларни англатади:
-спортчининг соғлиги;
-гавданинг спорт турига мос ҳолда тузилиши (ёки ривожланишига эришиш);
-спортчи организмининг физиологик функциялари ҳолати.
Жисмоний тарбия ва спорт амалиётида спортчининг қуйидаги уч ҳолати мавжуддир, яъни
- тезкор ҳолат,
- кундалик ҳолат,
- босқичдаги ҳолат.
Адабиётлар:

Азгальдов Г.Г., Райхман Э.П. О квалиметрии. М., 1973 .

Бубе Х., Фэк Г., Штюблер Х., Трогии Ф. Тесты в спортивной практике: Пер. с нем.М., 1968.
Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика.Т., 1972.
Годик М.А. Спорт метрология. М., 1988.
Годик М.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. М. 1980.
Иберла К. Факторный анализ: Пер с англ.М. 1980.
Косимбеков.З.Т., Бокиев Р.Р., «Математик статистика асосларидан амалий машғулотлар», Тошкент, 1996.
Косимбеков З.Т., Толипжонов А.И. Спортчиларнинг жисмоний тайёргарлиги устидан назорат қилишнинг. (метрологик қo`лланма).Т, 1993.
Математика терминларининг русча-o`збекча изоҳли луғати /Проф. В.А. Диткин таҳрир остида. Рус-o`збекча таржима., 1974.
Масальгин Н.А. Математика-статистические методы в спорте. М. 1974.