Sport pedagogik maxoratini oshirish spmo fanidan mustaqil ishi

8. Mavzu: Futbolchilarni texnik taktik tayorgarligini amalga oshirish
Reja:
1. O’yin tizimlari guruh va jamoaviy taktik xarakatlar.
2.Fudbolchilarni o’zaro guruh taktik xarakatlari tuzilmasi.
3. Aldash harakatlari (fintlar)
4. 0 ’yin tizimlari, guruh va jamoaviy taktik harakatlar.
1. Futbol o’yining hech qaysi tarkibiy qismi, o’yin tizim kabi bunchalik qizgVin va har doim ham muhokama qilinavermaydi. Shuning uchun, futbolning bu tomoni paydo bo’lganidan beri juda ko’p o’zgarishlami boshidan kechirdi. Bahsning mohiyati shundan iboratki, ayrim mutaxassislar jamoaviy taktik harakatlarning muvoffaqiyati ko’p jihatdan o’yinchilaming maydonda joylashish tizimi bilan aniqlanishini ta’kidlaydilar. Shu bilan birga, hujumga sozlangan jamoa hujum chizig’ida qanchadir ochiq hujumchilarga ega boMishi kerak degan fikrlar ham mavjud. Bunda aniq sonlarkeltiriladi — qanchalik ko’p bolsa hujumlar shunchalik natijaviy boMadi. Yoki aksincha, himoyada muvoffaqiyatli o’ynashni istagan jamoa orqa chiziqda ko’p o’yinchilami ushlab turishi kerak. Dunyo futboli tarixida, biron bir yagona tizim ko’p yillar davomida mo’jizaviy hisoblanganligi to’g’risida juda ko’p misollar keltirish mumkin. 1940 yillaming boshlarida ispanlar 1-3-2-5 tizimni qo’llab xayratlanarli natijalarga erishdilar. Keyin esa dunyoning barcha jamoalari faqat shu tizimni qo’llay boshladilar. Ammo 1958 yil Shvedtsiyadagi jahon chempionatida brazilyaliklar 1-4-2-4 tizimini birinchilardan qo’llab jahon chempioni boMdilar. Shundan keyinoq brazilyaliklar tizimi dunyoning ko’p jamoalari uchun aqidaga aylandi. Lekin, bu 1966 yilgacha davom etdi, chunki aynan shu chempionatda inglizlar 1-4-3-3 tizimini qoMlab g’olib boMdilar. Albatta ancha vaqt bu tizim taraqqiy etgan tizim hisoblangan. Mutaxassislaming boshqa gumhi, asosan ohirgi yillarda o’yinchilaming joylashish tizimi bu faqatgina maydon markazidan o’yinni boshlash yoki o’yinni yangidan boshlashda dastlabki holat ekanligi ta’kidlaydilar. Zamonaviy futbolda hujum yoki himoya harakatlarining samaradoligi, maydonda o’yinchilaming sirli joylashish tizimiga bogMiq emas albatta. U jamoaning chiziqlar va zvenolarda o’zaro muvofiq harakatlariga hamda jamoaning barcha o’yinchilari, xususan darvozabonning himoyadan hujumga va aksincha ongli ravishda o’ta olish bilimlariga bogMiqdir. Bunday o’yinni 1974 yilgi jahon chempionatida Gollan-diya terma jamoasi boshlab bergan. Gollandiya tema jamoasi mohiyati maydonning turli joylarida hujumda ham, to’pni olib qo’yishda ham son jihatdan ustunlikni yaratish hisoblangan “total ftitbol”ni butun dunyoga namoyish etdilar. Albatt o’yinchilar universal boMishlari lozim, jamoada universal o’yinchilar qanchalik ko’p boMsa, taktik harakatlaming xilma-xilligi va variantlari ham shunchalik ko’p boMadi. Agar o’yin tizimining rivojlanish evolyutsiyasiga nazar solsak, futbol o’yining paydo boMganda, ya’ni taktika hali ishlab chiqilmagan, lekin himoya va hujum chiziqlari belgilangan paytda o’yinchilaming tuzilishi 1-1-9 va 1-2-8 tizimi bo’yicha boMganiigini ko’rish mumkin. Bunday joylashish tizimda, o’inchilar to’pning artofida yigMlib qolganlar. To’pga ega o’yinchi dribling yordamida darvozaga yakka o’tishga uringan. To’pni uzatish, ayniqsa uzoq masofaga va bosh bilan o’ynash deyarli bo’lmagan. Shotlandlar futbol o’yiniga to’p uzatishni kiritidilar. Bu yangilik individual kabi guruh taktik harakatlariga asoslangan o’yinni keskin rivojlanishiga o!ib keldi. o’ z navbatida bu, jamoada 1-2-2 so’ng 1-2-3-5 hisoblangan o’yinchilar joylashishi sabab bo’ldi. Bunday tizimda jamoada ikki himoyachi, uchta yarim himoyachi va beshta hujumchi bo’lgan. Bunday tizimda, o’yinchilaming majburiyatlari ham vujudga keladi, guruh va jamoaviy taktik harakatlar yoMga qo’yiladi. 0 ’zaro
harakatlaming asosi shundan iboratki, himoyachilar hujum chizig’iga to’p uzatganlar, chunki hujumchilar himoyachi o’yinchilarga nisbatan ancha ko’p bolgan. Maydon uzunligi bo’yicha manevr erkinligini olgan hujumchilar jarima maydoniga osongina o’ta olganlar va ko’p sonli gollarga muallif boMganlar. Lekin, hujum va himoya chiziqlari orasida katta bo’shliq paydo boMgan va bu o’z navbatida, himoya o’yinchilar to’pni olib qo’yib hujumchilarni o’yindan chiqarib yuborishlariga sabab bolgan. 0 ’yin majburiyatlarini shakllanishi o’z ortidan o’yinchilar joylashishiga o’zgartirishlar kiritilishiga olib keldi. Balki, aynan shu “dubl-ve” nomini olgan yangi taktik tizimni ishlab chiqilishiga asos boMgan bolishi mumkin. Beshta hujumchidan ikki yarim o’rta himoyachilar ikki yarim himoyachilaming oldiga joylashganlar. Ular himoyachilar va hujumchilar qatori orasida boglovchi zveno hisoblanganlar. Bunday tizimda o’yinchilaming o’zaro harakatlari anicha yaqqol namoyon boladi. Ikkita yarim himoyachi va ikkita yarim o’rta chiziq o’yinchilar hujum va himoya chiziqlari orasida bogMovchi zveno o’rta chiziqni vujudga keltiradilar. Demak, ikki yarim himoyachi ko’proq himoyachilarga ko’proq yordam beradilar, ikki yarim o’rta esa ko’proq hujum harakatlarida ishtirok etadilar. 1958 yilgi Shvetsiyada boMib o’tgan jahon birinchiligida, yana o’yinchi-larning joylashish tizimida o’zgarishlar sodir boldi. Jahon chempionlari boMgan brazilyaliklar 1-4-2-4 tizimini qoMladilar. Mutahasislar bunday tizimda o’yin-chilaming majburiyatlarini tahlil qilib shuni ta’kidlaydilarki, himoya chizigM o’yinchilari hujumda ishtirok etayotgan hujumchi raqiblarga shaxsiy vasiy qilganlar, lekin o’yin vaziyatlaridan kelib chiqdi, imkoniyat darajasida hujum harakatlarini tashkil etishda ishtirok etganlar. Bunday tizimda o’yinni o’rta chiziq o’yinchilari aniqlaganlar. Bu jismoniy tayyorgarlik darajasi yuqori boMgan, himoyada ham hujumda ham o’yinning barcha texnik taktik vositalari zaxirasiga ega boMgan asosiy o’yinchiIardir, ular qanchalik tez to’p uzatishlami amalga oshirsalar, hujum shunchalik muvoffaqitli boMgan. 1970 yilga kelib ancha yangi taktik sxema paydo bo’ldi: 1-4-3-3 va 1-4-4-2. Yetakchi jamoalar o’yinlaridan quyidagilarni ko’rish mumkin, ya’ni bunday tizimlarda himoya va o’rta zoanlarni o’yinchilar bilan to’ldirish g’oyasi yaqqol ko’rinib turadi. Bu degani, hujum harakatlarida jamoalar himoyachi va o’rta chiziq o’yinchilari o’yinga kirishib ketishlari mumkin bo’lgan maydonning o’rta zonasidan qanotlardagi ochiq zonalarga o’tish bilan aniq va tezkor to’pni o’ynashni qo’llaganlar. To’p yo’qotilgan paytlarda o’rta chiziq o’yinchilaming barchasi to’pni olib qo’yishda faol ishtirok etadilar. Ohirgi yillarda yetakchi jamolar o’yintarida o’yin tizimlarining bir nechta variantlarlarda qoMlanilishi ko’rib chiqilgan. Albatta bu tizimlar, raqib jamoa hususiyatlari, turnir holati, o’z jamoasining ayni paytdagi
holatidan kelib chiqib nafaqat o’yindan o’yinga, balki vujudga keluvchi vaziyatlardan kelib chiqib bitta o’yin jarayonida ham o’zgarib turgan. Masalan, himoyalanish maqsadida ko’pincha 1-4-5-1; 1-4-3-3, hujum harakatlarida esa 1-3-5-2,1-3-3-4 o’yinchilar joylashuvi qo’llaui!gan. Yuqorida bayon etilganlardan shuni aytish mumkinki, futbol paydo bo’lganida shunchalik sodda tashkiliy uslubiyatlar bo’yicha kurashlar olib borilgan, chunki u paytlarda taktika, u yoki bu tizim doirasida to’pni olib yurish kabi o’yinning muhim tarkibiy qismi haqida gap ham bo’lishi mumkin bo’lmagan. Lekin o’sha paytdan o’yinchilar (ayrim – raqib jamoa darvozasiga hujum uyushtiradi, boshqalar - o’z darvozasini himoya qiladi) orasida majbu-riyatlami bo’lishga boMgan urinishlar amalga oshirilgan. Vaholanki, futbolni keskin rivojlanishiga gumh taktik harakatlari asosi sifatida to’p uzatish yordam bergan.o’yin harakatlari jamoaviy tavsifga ega bo’la boshlagan, o’yinchilar joylashishi va uslubi anicha tartiblashgan, jamoalar maMum tizim bo’yicha o’yin olib boradigan boldilar. Mashhur futbol nazariyachi amaliyotchisi В.А. Ardakev bu haqida quyidagicha fikr yuritgan, birinchi boMib aldashdan bosh tortib ochiq turgan o’z sherigiga to’p uzatib bergan o’yinchi, zamonaviy futbolni yaraktuvchisi sifatida nomi (albatta futbol tarixi uni saqlab qolgan boMsa) yod olinishi lozim. A.Chanadi aynan o’sha davmi tavsiflab shunday degan, “ko’p yillar davomida har bir o’yinchi o’zi uchun oldindan ko’rsatma berilgan maydon zonasida o’z vazifalarini bajarganlar”. Lekin, tartiblashtirilgan tizimlarda o’ynashda o’yinchilaming harakatlanish zonalari ancha kengaydi. Himoya va o’rta chiziq o’yincbilarining hujum chizig’iga keskin tezkor chiqishlari va aksincha me’yorga aylandi. Har bir o’yinchining texnik-taktik harakatlari soni ko’paydi. Futbolchilaming aniq o’zaro harakatlari namoyon bo’la boshladi. Taktik harakatlar ancha uyushgan, o’yin maydoning uzunligi va chuqurligi bo’yicha ma’lum zonalarida o’yinning uyg’unlashgan holatlari ancha ko’paydi. Ingliz nazariyachisi va amaliyotchisi Ch.Xyus qiziqarli fikmi o’rtagan tashlagan. Uning ta’kidlashicha, o’yin tizimini tanlash zaruriyati, gohida ortiqcha bo’rttiriladi. Texnik kamchiliklami o’rnini to’ldiruvchi, yugurishni xohlamay-digan yoki yugura olmaydigan o’yinchilar uchun zarur bo’lgan tizim yo’q. Odatda orqa chiziqlar uchun to’rta o’yinchi, o’rta chiziq uchun kamida ikkiti va oldingi chiziqlar uchun esa kamida ikki o’yinchi talab qilinadi. Shunday qilib, sakkizta maydon o’yinchilarining joylashishi bo’yicha umumiy nuqtaiy nazar mavjud. Demak, hohishga ko’ra joylashtirilishi mumkin bo’lgan ikki o’yinchi qoladi. Ulami oldingi chiziqlarga joylashtirish mumkin, unda joylashish sxemasi 1 -4-2-4 bo’ladi. yana bu ikki o’yinchini o’rta chiziqlarga joylashtirish mumkin, bunda joylashish sxemasi 1-4-4-2 bo’ladi. o’yinchilarning bittasini o’rta chiziqqa, boshqasini esa oldingi chiziqqa joylashtirish ham mumkin, ya’ni 1-4-3-3 sxemasi bo’yicha. Bitta o’yinchini to’rta orqa chiziq
o’yinchilarining ortidan, boshqasini esa o’rta yoki oldingi chiziqqa joylashtirish mumkin, bunda joylashish sxemasi 1-1-4-3-2 yoki 1-1-4-2- 3 boladi. o’yin boy berilganda, odatda bu ulaming 1-4-3-3 tizimi bo’yicha o’ynaganlaridan emas albatta. Ayrim mualliflar shuni sabab qilib ko’rsatadilar. Ko’p hollarda o’yinni boy bergan jamoalarda o’zaro harakatlaming u yoki bu vazifalari bajarilmaydi. Son (1-4-4-2) va sifat (harakat diapazoni keng universal o’yinchilami tanlash) jihatdan o’rta chiziqni kuchaytirish bilan raqibning hujum harakatlarida noaniqlik omillari, vujudga keladi, demak maydonning hohlagan nuqtasidan bunday harakatlami amalga oshirish mumkin bo’ladi. Zamonaviy hujum va himoya, jamoada kamida sakkizta ishtirokchiga ega bo’lishi kerak va yuklama jamoaning barcha chiziqlari orasida teng taqsimlanishi lozim. Demak juda harakatchan, har tomonlama rivojlangan va chidamkor o’yinchilar kerak. Ulaming dastlabki holati, albatta hujum va himoya chiziqlaridan o’tishi shart emas. Ular maydonning istalgan nuqtasidan o’yin olib borishni bilishlari shart. Bu o’ta murakkab o’yin. Nafaqat ijro etuvchilar uchun, balki unga qarshi turuvchilar uchun ham murakkabdir. Bunday o’yinda o’yinchilaming taktik o’zaro harakatlarining roli ancha o’sadi.
2.Yuqori malakali sportchilami tayyorlash muvoffaqiyati, sport maxoratining barcha komponentlari rivojlanish darajasiga bog’liq bo’lgan ko’p yillik o’quv-mashg’ulot jarayonini nazarda tutadi. Bu avvalo, har bir sportchida mavjud bo’lgan jismoniy sifatlami rivojlantirish, texnik va psixologik tayyorgarlikni yaxshilash. Ammo, sport o’yinlarida hususan futbolda eng ahamiyatlisi taktik tayyorgarlik hisoblanadi. Sport o’yinIarida gumh taktik harakatlar, asosan yuqori malakali jamoalarda ijobiy natijalarga erishish uchun, eng muhim komponentlardan biri hisoblanadi. Buni, sport o’yinlarining barcha turlarida ish yurituvchi ko’pgina mashxur amaliyotchi murabbiylar (В.А. Arkadyev; О.Р. Bazilevich; K.l. Beskov; A.Ya. Gomelskiy; G.D. Kachalin; 1.А. Koshbaxtiev; V.V. Lobanovskiy; V.A. Maslov; M.I. Yakushin) tasdiqlaydilar. Yuqorida keltirilgan mutaxassislar, asosan yuqori malakali jamoalarda eng asosiy e’tibor guruh taktikasiga qaratilishi kerakligini ko’p marta ta’kidlaganlar. Aynan guruh taktikasida, jamoa o’yin qudratini kuchaytirish, uning darajasini ko’tarishga imkoniyat yaratuvchi qo’shimcha zaxiralar yashiringan. Dunyoning eng yetakchi terma va klub jamoalarini diqqat bilan kuzatish shuni ko’rsatadiki, hujum va himoya harakatlarida bir vaqtning o’zida sakkiz, to’qqiz o’yinchi ishtirok etib, bu harakatlarni yuqori tezlikda bajaradiiar. Tabiiyki o’yinning bunday tuzilishi, barcha jismoniy sifatlarga katta talab qo’yadi, o’yinchilaming hamma chiziqlarda va zvenolarda aniq o’zaro almashinuvi va o’zaro harakatlari esa, butun o’yin davomida yuqori o’yin tempini ushlab turishga hamda barcha sportchilarga o’yin yuklamasini bir tekisda taqsimlanishiga
yordam beradi. Futbolda o’zaro guruh taktik harakatlar juda muhimligini ta’kidlab ko’pgina mutaxassislar individual taktik harakatlar ahamiyatini e’tibordan chetda qoldir-madilar. Aksincha, ular o’yinning gumh va individual taktikasini ongli tuzilishi, jamoa qudratini yanada oshirishi mumkin deb hisoblaydilar. Dunyo futbolining mashhur murabbiyi V.V. Lobanovskiy, futbol o’yin taktikasi haqida mulohaza qilib shuni ta’kidlaydiki, gol ura oladigan futbolchi individualligiga umid qilish, vaziyatga umid qilish demakdir, vaziyat esa zamo-naviy futbolda avvalo uyushqoqligi, mantiqiyligi, jamoaviyligi bilan tavsiflanadi. Lekin bu – Individuallik maydondan yo’qol! degani emas albatta. Jamoaviy o’yinning modeli albatta, birinchi navbatda jamoa printsiplariga rioya qilishga qodir futbolchi modelidir. Aksincha jamoaviy futbol, improvizatsiyaning oliy shakli, taraqqiy etgan taktika poydevoriga, mustaxkam asoslanadi va to’liq individuallik uchun esa, agar yulduzlar bunday o’yinda hali yaraqlamagan boMsa, demak jamoaning muvoffaqiyatga erishish imkoniyatlari ancha oshadi. M.A. Godik xodimlar bilan oxirgi yillardagi futbol bo’yicha yirik musoba-qalami tahlil etib shunday xulosaga keldi: zamonaviy futbolda, o’yinchilaming universal imkoniyatlarini kengayishi kabi, har bir o’yinchining jamoada yuqori individual sifatlarini muvoffaqiyatli uyg’unlashuviga asoslangan jamoaviy o’yin olib borish ahamiyati oshadi. Aytilgan fikrlar quyidagilarga asoslanadi. Futbol-chilaming universallashuvi borgan sari keng tarqalmoqda. Bunda, o’z joyida bekomi ko’st o’ynay oladigan, kezi kelganda maydonning har qayday joyida himoya kabi qayta hujumlami yakuniga etkazadigan sportchilar universal hisoblanadi. Bundan tashqari, o’yinning boshidan ohirigacha yuqori tempni ushlab tura olish ham ahamiyatdir. 0’yinni intensifikatsiyalash bo’yicha yuqorida keltirilgan dalillar, uning sifat va miqdor olchamlariga ta’sir ko’rsatadi, va keyinchaliko’yinni tahminan quyidagi jismoniy holat ko’rsatkichlarga ega boMgan futbolchilar olib borishlari mumkin: 1) yugurishning maksimal tezligi - 11,0-11,3 m/s; 2) yugurishning masofaviy tezligi - 45,5-47% maksimaldan. Bu 3000 metmi 9 daqiqa 40 soniya - 10 daqiqada yugurib o’tishga imkon beradi; 3) MKI - 60-70 ml/kg/daq\ 4) sut kislotasining maksimal kontsentrati - 18-22 mM; 5) ikki oyoqda depsinib joydan balandga sakrash - 75-85 sm; 6) tananing yog’ og’irligi - 7-9%; 7) mushak og’irligi - 52-54%; 8) maksimal aerob quvvat (Margari bo’yicha MAQ) - 1,75 m/s; 9) taktik vazifalami hal etish tezligi 3-4 soniyadan muqobillik bilan - 0.8-10 soniya. O.P.Bazilevich, G.M.Gadjiev Rossiya chempionatida ishtirok etgan 85 ta jamoa o’yinlaridan olingan maMumotlar bo’yicha o’zaro harakatlar tuzilishini tahlil etib, o’z darvozvlaridan javob hujumlarini tashkil etishda eng ko’p sonli gollar birinchi va to’rtinchi zona hujumlaridan keyin urilganligini aniqladilar. Birinchi zonadan urilgan gollaming ko’pligini avvalo, o’z darvozalaridan tezkor hujum harakatlari bilan jamoaviy o’yinni tashkil eta olish hamda bu zonadagi hujumlaming katta ulushi hujum harkatlarining umumiy miqdoria nisbatan 42% tashkil etishi bilan tushintirish mumkin. Mualliflaming ta’kidlashicha, o’yinchilar tomonidan muayyan majburiyatlami bajarilishi, avvalo o’z vaqtida yuqori tezlikda to’ldiriladigan va yaratiladigan o’yinchilar guruhining sinxronligi va o’zaro harakatlari, keng ma’noda individual maxoratga faqatgina maqsadga muvofiq jamoaviy harakatlar bilan erishish mumkin. Darvoza zonasidan boshlanuvchi hujum harakatlarining yuqori samaradorligi ko’p jihatdan standart hujumlaming muvoffaqiyatiga asoslanadi. Jamoalar o’yin davomida o’rtacha 30 ga yaqin (hamma hujumlaming 20%) hujum harakatlarini o’yin to’xtatilgandan keym raqib maydonining yarmida boshlaydilar. M.S. Polishkis maxsus ishlab chiqilgan uslubiyat bo’yicha, turli darajadagi (yuqori malakali futbolchilaming 48 ta, 12 ta yosh futbolchilar o’yini) 60 ta kuzatish bilan birga jamoaviy va individual texnik-taktik harkatlami qayd etib, quyidagi xulosaga keldi, ya’ni guruh taktik harakatlarining ayrim ko’rsatkichlari va o’yin natijalari orasida o’zaro bogMiqlik mavjud. Bu, o’z navbatida, GTH ko’rsatkich!arini futbolchilaming jamoaviy o’yin sifatiga moMjal kabi qollash huquqini beradi. Individual texnik-taktik harakatlami o’yinchining jamoaviy harakatlarida ishtirok etish nuqtai nazaridan va uning harakatlarida taktik vazifalami guruh bilan individual hal etish nisbatini GTH ko’rsatkichlari bilan qiyoslash yoMi bilan baholash maqsadga muvofiq. Darvozalarga berilgan zarbalarning umumiy soni ko’rsatkichlari o’yin natijalari bilan ishochli statistic aloqaga ega emas. Shu bilan birga, darvoza ustunlariga tekkan zarbalar soni ko’rsatikichlari, engilganlarga nisbatan g’o!iblarda yuqori ishonchli. Bu ko’rsat-kichni, futbolchilaming hujum harakatlari samaradorligini baholash uchun qo’Ilash mumkin, chunki o’yin natijalari bilan uning o’zaro bogliqligi juda yuqori. 0 ’yin jarayonida har bir futbolchi to’p bilan yoki to’psiz xilma-xilharakatlami bajarishiga to’g’ri keladi: to’pni oiib qo’yish va qabul qilish; olib yurish va aldash; boshda uzatish; darvozaga zarbalar va hokazo. Shu kabi barcha harakatlarda, to’p uzatish, to’psiz o’yinda standart holatlarda o’ynash - jamoaviy o’yin uslubiyati asosiy bolgan vaqtda, aynan bir o’yinchining roli ko’zga tashlanadi - muvoffaqiyat esa bir nechta o’yinchilaming hamjihatligi natijasidir. Masalan, to’pni olib yurish yoki aldash, ushbu vaziyatda vujudga kelgan o’yin vazifasini individual hal etish. Lekin, agar shu paytda jamoaning qolgan o’yinchilari o’yin mantig’iga muvofiq harakatlami amalga oshirsalar, unda o’yin vaziyati jamoaviy harakatlar tavsifmi aks ettiradi. Ammo bunda eng muhimi agar shunga o’hshash vaziyatlarda to’pga ega o’yinchi, aniq va o’z vaqtida eng qulay holatni egallagan sherigiga uzatishni amalga oshirsa, demak ushbu o’yin vazifasini echimi optimal bo’ladi. Agar to’pga ega o’yinchi bunday qilmasa va to’pni olib yurishda davom etsa yoki aldashni amalga oshirsa, bu o’yinchi maqsadsiz o’ynadi yoki zamonaviy futbolda ishochsiz deb topilishi mumkin. Yuqorida bayon etilganlardan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin, jamoaviy o’yin uchun bir vaqtning o’zida eng kamida ikki futbolchining faoliyati zamr. jamoaviy o’zaro harakatlaming asosiy vositasi quyidagilar hisoblanadi: o’z darvozasidan raqib darvozasigacha 2-6 o’yinchilar ishtirokida o’yinchilar kombinatsiyasi, standart holatlarda o’ynash (jarima, ochiq, burchak va yon chiziqlardan to’pni tashlab berish, to’psiz o’yin, ya’ni holatni tashlash). Ko’rinib turganidek mutaxassilaming fikricha, jamoaviy sport o’yinlarida, asosan maxoratli jamoalar darajasida taktik tayyorgarlikning eng muhim tomoni, guruh va jamoaviy o’zaro harakatlar darajasi hisoblanadi. Aynan o’zaro harakatlar samaradorligi, noan’anaviy echimlar bilan qayta ishlangan taktik sxemalarni moxirlik bilan uyg’unlashtirish, har bir sportchining individual imkoniyatlaridan foydalanib ohirgi natija kombinatsiyalar samaradorligiga erishish mumkin. Shunga qaramay, sport-pedagogika fanida jismoniy, texnik va psixologik tayyorgarlikka bag’ishlangan ko’pgina tadqiqot ishlarida, afsuski o’yinni tashkil etish savolari to maqomi ochib berilmagan va ularga yetarli darajada e’tibor berilmayapti. Kuzatuvlar va futbol bo’yicha mutaxassislaming fikriga ko’ra taktik tayyorgarlikka juda kam e’tibor qaratilmoqda. 0 ’zbekistorming oliy va birinchi liga jamoalarining o’quv mashg’ulot jarayonlari kuzatuvi shuni ko’rsatadiki, taktik bilmlami rivojlantirish uchun amalda qo’llanilayotgan mashqlar, ko’pincha ohirgilami rivojlantirishga juda kam yordam beradi. Keyinchalik darvozaga zarbani amalga oshirish bilan maydon ichidan to’pni uzatish va to’siqlarsiz olib yurish bo’yicha mashqlar oqlanmaydigan darajada ko’p qo’llaniladi: juflliklarda, uchliklarda va hokazo. Raqib tomonidan faol qarshilik sharoitlaridagi mashqlar juda kam qoMlaniladi. Hujumning turli bosqichlarini modellashtiruvchi mashqlar deyarli qoMlanilmaydi, aynan: o’rta chiziqda hujum rivojini modellashtiruvchi mashqlar; turli usullarda darvozaga zarbalar bilan xujumlami yakunlashni modellashtiruvchi mashqlar. Himoyada guruh va jamoaviy harakatlami modellashtiruvchi taktik yo’nalishdagi mashqlar umuman yo’q. Rasmiy musobaqalarda 0 ’zbekiston terma jamoasining musobaqa faoliyati ustidan pedagogik nazorat shuni ko’rsatadiki, turli oldinga va yurishda oldiga uzatishlami bajarishda, begona maydonda va jarima maydonida bajariladigan texnik-taktik harakatlami bajarishda futbolchilar juda ko’p foiz yaroqsizlikka yo’l qo’yadilar. Himoyaharakatlarida sportchilar eng katta yaroqsizlik foiziga (60%) yo’lqo’yadilar: oldindan olib qo’yishlarda va raqibdan to’pni olib qo’yishlarda.
3. Futbol texnikasining raqib bilan bevosita yakkama-yakka kurashda bajariladigan usullar guruhi aldash harakatlarini tashkil etadi. Fintlar raqib qarshiligini yengish va yinni davom ettirish uchun qulay sharoit yaratish maqsadida ishlatiladi. Fintlardan foydalanish hujumda ham, himoyada ham ko’p taktik masalalami muvaffaqiyatli hal qilish imkonini beradi. Futbol texnikasida aldash harakatlarining qo’yidagi asosiy usullari ko’zga tashlanadi: "Qocha turib" aldash, "zarba berib" aldash, "to’pni to’xtatib" aldash. Bu fintlami va ulaming turlarini bajarishning xilma-xil usullari bor. Fintlaming tasnifi 40-rasmda berilgan. Aldash harakatlari texnikasini tahlil qilganda, ikkita umumiy bosqich ajratib ko’rsatiladi. Bulardan biri tayyorlov bosqichi bo’lsa, ikkinchisi asl niyatni amalga oshirish bosqichidir. Aldash harakatlari birinchi bosqichda raqibda qarshilik ko’rsatish uchun javob reaksiyasi uyg’otishga qaratilgan biadi. Shu bosqichdagi harakatning tabiiyligi raqibning javob reaksiyasi qanday bo’lishini belgilab beradi. Ikkinchi bosqichda aldash harakatiga javoban raqib reaksiyasidan keyin futbolchining asl niyati amalga oshiriladi. 0 ’yindagi vaziyat va taktik muloha-zalarga qarab variantlaming kop bo’lishi asl niyatni amalga oshirish bosqichiga xos xususiyatdir. Fintlami (olg’a, ongga, chapga, orqaga) qochib qolish, to’pni olib qochish, kelayotgan to’pga tegmay sherigiga otkazib yuborish hamda bajarishda to’p bilan shulaming birgalikdagi turli variantlari qo’llaniladi. Aldash harakati birinchi bosqichining tezligi qoMlanilayotgan texnik usulning tayyorlov bosqichini tabiiy qilib bajarish uchun zarur bo’lgan vaqt bilan belgbilanadi. Ikkinchi bosqichni bajarish tezligi esa taktik sharoitga bog’liq bo’lib, odatda, maksimumga yaqin boMadi. "Qochib qolish" finti. Turli usullarda bajariladigan bu texnik usul harakat yo’nalishini to’satdan va tez ozgartirish prinsipiga asoslangan. 0 ’yinchi tayyor-lov bosqichida muayyan yo’nalishda raqibdan qochib qolmoqchi bolganday harakat qiladi. Raqib ham shu tomonga intilib, uning o’tmoqchi boMgan zonasini to’sib chiqmoqchi boMadi. 0 ’yinchi °asl niyatini amalga oshirish bosqichida tezda harakat yo’nalishini o’zgartirib, to’pni qarama-qarshi tomonga olib qochadi. Qochib qoladigan aldash harakatlari ko’pincha oyoqlami yarim bukib bajariladi, chunki bu hol harakat amplitudasi keng boMishini, demak, raqib ancha chetda qolishini, shuningdek, harakat yo’nalishini tez o’zgartirishini ta’minlaydi. Tashlanib "qochish". Raqib oldindan hujum qilganida, o’yinchi uning o’ng yoki chap tomonidan otib ketmoqchidek harakat qiladi. Futbolchining chap tomonga qochish harakatini qilib, o’ng tomonga qochib qolishi jarayonini ko’rib chiqamiz. oyinchi raqibga 1,5-2 m cha qolganda o’ng oyog’ida depsinib, oldinga-chapga keng odim bilan tashlanadi. Lekin og’irlik markazi o’qining proeksiyasi tayanch sathga yetib bormaydi. Bunda muvozanat qandaydir omonatroq bo’lib qolsa ham, uning shundan keyingi harakatga yordami tegadi. Raqib uning o’tib ketish zonasini to’smoqchi bo’lib, tashlanish tomoniga o’tadi. Shunda fint qilayotgan o’yinchi o’ng tomonga qadam tashlaydi. To’pni o’ng oyoq yuzining tashqi qismi bilan oldinga - o’ng tomonga yo’naltiradi. Oyoqni top ustidan tkazib "qochish". Bu fint ko’pincha raqib orqadan hujum qilganda qoMlaniladi (41-rasm). To’pni egallab turgan oyinchi tayyorlov harakatlarida o’zini yon tomonga ketmoqchiday ko’rsatadi. Gavdasini chap tomonga buradi, o’ng oyog’ini chalishtirib to’p ustidan o’tkazadi-da, chap tomonga tashlanadi. Orqadan hujum qilayotgan raqib to’pni ko’rmaydi. 0 ’yin-chiga ergashib u ham chapga tashlanadi. Shu paytda tp’pni egallab turgan o’yinchi tezlik bilan o’ngga aylanib, to’pni oyoq yuzining tashqi qismi bilan o1g’a yo’naltiradi-da, keyin o’yindagi vaziyatga qarab harakatini davom ettirad To'pni "tepib" fint qilish. Bu fintning bajarilishini ba’zi xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. Yakkama-yakka tortishuvda qatnashayotgan raqib ro’paradan yoki oldindan - sal yon tomondan kelayotgan bo’lsa, unga yaqinlashayotib, zarba beruvchi oyoq orqaga tortiladi. Bunday holat to’p nishonga tepilishi yoki uzatib yuborilishidan dalolat beradi. Buni ko’rgan raqib to’pni tortib olishga yoki to’p uchib o’tishi kerak bo’lgan zonani to’sishga harakat qiladi. Buning uchun u harakatni sekinlashtiradigan va to’xtatib qo’yadigan tashlanish, shpagat, sirpanish harakatlarini bajaradi. Bundan tashqari, shunday holatlardan yakkama-yakka tortishuv harakatlariga o’tish uchun bir qadar vaqt kerak bo’ladi. 6 ’yindagi vaziyat, sheriklar-u raqiblarining turishi, qarshilik ko’rsatayotgan raqibning holati qandayligiga qarab, asl niyatni amalga oshirish bosqichini tegishli usulda sekingina tepilib, raqibdan oldinga, o’ngga, chapga yoki orqaga qochib ketiladi. Bordi-yu, to’p uzatilgan bo’lib, sheriklardan biri to’pning harakat yo’lida (qulayroq) vaziyatda turgan bo’lsa, asl niyatni amalga oshirish bosqichida to’p ochiq turgan sherikka o’tkazib yuboriladi. Tpga bosh bilan "urib" fint qilish. Tayyorlov bosqichida to’pga bosh bilan zarba beriladigan dastlabki holat egallanadi, gavda orqaga engashtirilib, zarba bermoqchidek harakat qilinadi (43-rasm). To’p olayotgan o’yinchining oldida yoki yon tomonida bo’lgan raqib buni ko’rib, zarba berilishini kutib to’xtaydi yoki to’p uchib ketishi kerak bo’lgan tomonga harakatlanadi. 0 ’yinchi zarba berish o’miga o’z taktik rejasini amalga oshirib, tpni ko’krak bilan to’xtatadi yoki to’pga tegmay tkazib yuborib, keyin 180“ aylanadi va tpni egallab oladi. Tpni oyoqda "txtatib" fint qilish. To’pni oyoqda to’xtatib qilinadigan aldash harakati to’p olib yurganda va uni sheriklaridan biri oshirib bergandan keyin turli usullarda bajariladi. To’p olib ketilayotganda, raqib uni yon tomondan va yondan - orqaroqdan kelib olib qyishga harakat qilganda, to’pni tagcharm bilan bosib va bosmasdan "to’xtatish" finti ishlatiladi. Birinchi holda to’p olib ketilayotganda, o’yinchi navbatdagi yugurish qadamida tayanch oyoqini tp ortiga yaqin qo’yib, uni raqibdan uzoqroq oyoqining tagcharmi bilan bosib qoladi. Go’yo tp bilan birga to’xtamoqchidek aldamchi harakat qilinadi. Raqib bunga javoban harakatini sekinlashtiradi, shu paytda to’p olg’a tomon sekingina tepiladi-da, olib ketilaveradi. Ikkinchi holda esa tayyorlov bosqichida to’pni to’xtatayotganga o’xshash harakat qilinadi o’yinchi harakatini sal sekinlatib, oyoq kaflini to’p ustiga qo’yadi. Asl niyatini amalga oshirish bosqichi oldingi yo’nalishda tezlab ketilaveradi. Sherik to’pni uzatgandan keyin "to’xtatib" aldash harakatini bajarishda bir oyoqqa tayangan holga o’tib, to’xtatuvchi oyoq to’p kelayotgan tomonga uzatiladi. Raqib to’pni qabul qilib olayotgan o’yinchiga hujum qiladi. Shu paytda o’yinchi to’pni to’xtatish o’rniga uni o’tkazib yuboradi-da, 180° ga burilib, to’pni egallab oladi. Tpni kkrak va bosh bilan "txtatib" fint qilish. To’pni boshda va ko’krak bilan "txtatib" aldashdagi tayyorlov bosqichi shu usulda to’pni chinakam to’xtatish texnikasining tayyorlov bosqichiga o’xshaydi. Asl niyatni amalga oshirish bosqichida esa to’xtatib qolish o’miga to’p o’tkazib yuboriladi-da, o’yinchi 180° ga burilib, topni egallayveradi Asosan, raqib to’pni olib ketayotganda yoki qabul qilib olayotganda, undan to’pni olib qo’yishga harakat qilinadi. To’pni olib qo’yishning samarali chiqishi futbolchining vaziyatni baholash qobiliyatiga, ya’ni raqibgacha va to’pgacha bo’lgan masofani, ulaming harakatlanishi tezligini, o’yinchilar qanday turgan-ligini va h.k. ni aniq mo’ljallay bilish qobiliyatiga bog’liq. Raqibga yaqinlasha borayotib yoki ungacha blgan oraliq masofani saqlab turib, raqib tpni sal o’zidan uzoqlashtirganda unga hujum qilish kerak. Shu paytda hujum qilayotgan o’yinchi otilib boradi, to’pni tepib, to’xtatib yoki raqibni oyoq bilan turtib, to’pni tortib oladi. Tp olib qo’yish ikki xil bo’ladi: tla olib qo’yish va chala olib qyish. To’la olib qo’yishda olib qo’yuvchining o’zi yoki uning sherigi to’pni egallab oladi. Chala olib qo’yishda esa to’p ma’lum masofaga tepib yoki yon chiziqdan chiqarib yuboriladi. Bunda to’pni raqib egallab olsa ham uning hujum qilish harakatiga halaqit beriladi va himoyani oqilona qayta qurish uchun vaqtdan yutiladi. Raqib hujum sur’ati va jabhasini o’zgartirishga majbur bo’ladi. Murakkab yin vaziyatlarida to’pni olib qo’yish maqsadida tashlanib olib qo’yish, sirpanib olib qyish degan maxsus usullar qo’llaniladi. To’pni olib qo’yishning tasnifi 45-rasmda berilgan. Tpni tashlanib olib qyish raqibdan o’zib, 1,5-2 m masofadagi to’pni olib qo’yish imkonini beradi. Raqib o’ng yoki chap tomondan tib ketmoqchi bo’Iganida shu usul qo’llaniladi. To’p tomonga tez harakat qilib o’nga tashlanadi (46-rasm). Tashlanish kengligi to’pgacha boMgan masofa qanchaligiga bogliq. Yetish qiyin bo’lgan to’plami yarim shpagat yoki shpagat qilib olib qo’yiladi. Tashlanib to’pni olib qoyishda to’pni tepish yoki to’xtatishdan foydalaniladi. Birinchisida raqib oyoqidagi to’p ko’proq oyoq uchi bilan tepib yuboriladi. To’xtatishga harakat qilganda esa oyoq kafti bilan to’p yo’li tosiladi va uning harakat yonalishida olib ketilishiga imkon berilmaydi. Sirpanib topni olib qyish o’yinchiga 2 m dan ham uzoqroqda bo’lgan to’pni egallab olish imkonini beradi. Bunda to’p ko’proq orqadan yoki yon tomondan kelib olib qo’yiladi. Hujum qiluvchi oyinchi raqibga yaqinlashib qolganda yiqila turib oyoqlarini oldinga uzatib yuboradi. 0 ’yinchi o’t ustida sirpanib borib, to’p yolini to’sib qo’yadi yoki uni tepib yuboradi. Raqibni yelka bilan turtib yuborib to’pni olib qoyish o’yin qoidalariga muvofiq ijro etilishi kerak. Topni boshqarayotgan o’yinchiga o’yin masofasida faqat yelka bilan raqibning yelkasiga turtishga ruxsat etiladi . Faqat to’pni olib qo’yish maqsadida turtish mumkin bo’lib, bu hech qachon qo’pol va xavfli tarzda bo’lmasligi lozim. Bu usuldan muvaffaqiyatliroq foydalanish uchun yelka bilan turtishni raqib bir oyoqqa tayanib turganida bajarish kerak. To’pni tashlash - maydon o’yinchilari qo’lda bajaradigan yagona usul. To’p tashlash harakatining tuzilmasi ko’p jihatdan futbol qoidalarining talabiga qarab belgilanadi va unchalik murakkab hisoblanmaydi. Biroq to’pni uzoqroq masofaga yetkazib tashlash uchun maxsus ko’nikma hosil qilingan bo’lishi va qorin, yelka kamari hamda qo’ldagi mushak gumhlariga muayyan darajada kuch berilishi kerak. To’pni tashlashda keng yozilgan barmoqlar uni yon tomonidan (o’yinchiga qaragan tomoniga yaqinroq) qamrab turadigan qilib, bosh barmoqlami qariyb bir-biriga tekkizgan holatda ushlash kerak To’pni tashlash 49-rasmda ko’rsatilgan. Qo’lni yuqoridan orqaga tortish tayyorlov bosqichi hisoblanadi. Dastlabki holat - oyoqlami kerib yoki qadam tashlagan holatda turish. To’pni tutgan qo’llar tirsakdan sal bukiladi va yuqori ko’tarilib, boshdan orqaga o’tkaziladi. Gavda orqaga egiladi, oyoqlar tizzasi bukilib, gavdaning og’irligi orqadagi oyoqqa tushadi. Ishchi bosqich - oyoqlar, gavda, qllami keskin rostlashdan boshlangan to’pni tashlash harakati uloqtirish tomonga barmoqlar yordamida kuch berish bilan tugallanadi. Yakunlash bosqichini bajarish tashlash vaqtida futbolchining ikkala oyog’i yerga tegib turishi lozimligi to’g’risidagi qoida talablariga muvofiq bo’lishi kerak. Shunga binoan yakunlovchi bosqichni bajarishning bir qancha variantlari bor. Birinchi holda o’yinchi qo’llari frontal tekislikdan o’tayotganda to’pni qo’yib yuboradi va gavdaning olg’a tomon harakati darhol tormozlanadi. Ba’zan uloqtirish paytida orqadagi oyoq oldingi oyoq bilan juftlanadi. Nihoyat, yakunlovchi bosqichda ataylab yiqilish mumkin. Bunda gavda frontal tekislikdan o’tganidan keyin, to’p tashlab yuborilgan zahoti oldga-pastga tomon harakat davom etadi. Qo’llar gavdadan ilgarilab ketib, yerga tushadi-da, yiqilishni amortizasiyalaydi. Tashlash uzoqligini oshirish uchun ba’zan yugurib kelib uloqtiriladi. Yugurib kelish to’pni tashlashda qatnashdigan a’zolaming tezligini oshirishga yordamlashadi.
4. Futbol o’yining hech qaysi tarkibiy qismi, yin tizim kabi bunchalik qizgVin va har doim ham muhokama qilinavermaydi. Shuning uchun, futbolning bu tomoni paydo bo’lganidan beri juda ko’p zgarishlami boshidan kechirdi. Bahsning mohiyati shundan iboratki, ayrim mutaxassislar jamoaviy taktik harakatlarning muvoffaqiyati ko’p jihatdan o’yinchilaming maydonda joylashish tizimi bilan aniqlanishini ta’kidlaydilar. Shu bilan birga, hujumga sozlangan jamoa hujum chizig’ida qanchadir ochiq hujumchilarga ega boMishi kerak degan fikrlar ham mavjud. Bunda aniq sonlar keltiriladi — qanchalik ko’p boMsa hujumlar shunchalik natijaviy boMadi. Yoki aksincha, himoyada 295 muvoffaqiyatli o’ynashni istagan jamoa orqa chiziqda ko’p yinchilami ushlab turishi kerak. Dunyo futboli tarixida, biron bir yagona tizim ko’p yillar davomida mo’jizaviy hisoblanganligi to’g’risida juda ko’p misollar keltirish mumkin. 1940 yillaming boshlarida ispanlar 1-3-2-5 tizimni qllab xayratlanarli natijalarga erishdilar. Keyin esa dunyoning barcha jamoalari faqat shu tizimni qo’llay boshladilar. Ammo 1958 yil Shvedtsiyadagi jahon chempionatida brazilyaliklar 1-4-2-4 tizimini birinchilardan qo’llab jahon chempioni boMdilar. Shundan keyinoq brazilyaliklar tizimi dunyoning ko’p jamoalari uchun aqidaga aylandi. Lekin, bu 1966 yilgacha davom etdi, chunki aynan shu chempionatda inglizlar 1-4-3-3 tizimini qoMlab g’olib boMdilar. Albatta ancha vaqt bu tizim taraqqiy etgan tizim hisoblangan. Mutaxassislaming boshqa gumhi, asosan ohirgi yillarda o’yinchilaming joylashish tizimi bu faqatgina maydon markazidan o’yinni boshlash yoki o’yinni yangidan boshlashda dastlabki holat ekanligi ta’kidlaydilar. Zamonaviy futbolda hujum yoki himoya harakatlarining samaradoligi, maydonda o’yinchilaming sirli joylashish tizimiga bogMiq emas albatta. U jamoaning chiziqlar va zvenolarda o’zaro muvofiq harakatlariga hamda jamoaning barcha o’yinchilari, xususan darvozabonning himoyadan hujumga va aksincha ongli ravishda o’ta olish bilimlariga bogMiqdir. Bunday o’yinni 1974 yilgi jahon chempionatida Gollan-diya terma jamoasi boshlab bergan. Gollandiya tema jamoasi mohiyati maydonning turli joylarida hujumda ham, to’pni olib qo’yishda ham son jihatdan ustunlikni yaratish hisoblangan “total ftitbol”ni butun dunyoga namoyish etdilar. Albatt o’yinchilar universal boMishlari lozim, jamoada universal o’yinchilar qanchalik ko’p boMsa, taktik harakatlaming xilma-xilligi va variantlari ham shunchalik ko’p boMadi. Agar o’yin tizimining rivojlanish evolyutsiyasiga nazar solsak, futbol o’yining paydo boMganda, ya’ni taktika hali ishlab chiqilmagan, lekin himoya va hujum chiziqlari belgilangan paytda o’yinchilaming tuzilishi 1-1-9 va 1-2-8 tizimi bo’yicha boMganiigini ko’rish mumkin. Bunday joylashish tizimda, o’inchilar to’pning artofida yigMlib qolganlar. Tpga ega o’yinchi dribling yordamida darvozaga yakka tishga uringan. To’pni uzatish, ayniqsa uzoq masofaga va bosh bilan o’ynash deyarli boMmagan. Shotlandlar futbol o’yiniga to’p uzatishni kiritidilar. Bu yangilik individual kabi guruh taktik harakatlariga asoslangan o’yinni keskin 296 rivojlanishiga o!ib keldi.  z navbatida bu, jamoada 1-2-2 so’ng 1-2-3-5 hisoblangan o’yinchilar joylashishi sabab bldi. Bunday tizimda jamoada ikki himoyachi, uchta yarim himoyachi va beshta hujumchi blgan. Bunday tizimda, o’yinchilaming majburiyatlari ham vujudga keladi, guruh va jamoaviy taktik harakatlar yoMga qo’yiladi. 0 ’zaro harakatlaming asosi shundan iboratki, himoyachilar hujum chizig’iga to’p uzatganlar, chunki hujumchilar himoyachi o’yinchilarga nisbatan ancha ko’p boMgan. Maydon uzunligi byicha manevr erkinligini olgan hujumchilar jarima maydoniga osongina o’ta olganlar va ko’p sonli gollarga muallif boMganlar. Lekin, hujum va himoya chiziqlari orasida katta bo’shliq paydo boMgan va bu o’z navbatida, himoya o’yinchilar to’pni olib qo’yib hujumchilarni o’yindan chiqarib yuborishlariga sabab boMgan. 0 ’yin majburiyatlarini shakllanishi o’z ortidan o’yinchilar joylashishiga o’zgartirishlar kiritilishiga olib keldi. Balki, aynan shu “dubl-ve” nomini olgan yangi taktik tizimni ishlab chiqilishiga asos boMgan boMishi mumkin. Beshta hujumchidan ikki yarim o’rta himoyachilar ikki yarim himoyachilaming oldiga joylashganlar. Ular himoyachilar va hujumchilar qatori orasida bogMovchi zveno hisoblanganlar. Bunday tizimda o’yinchilaming o’zaro harakatlari anicha yaqqol namoyon boMadi. Ikkita yarim himoyachi va ikkita yarim o’rta chiziq yinchilar hujum va himoya chiziqlari orasida bogMovchi zveno o’rta chiziqni vujudga keltiradilar. Demak, ikki yarim himoyachi ko’proq himoyachilarga ko’proq yordam beradilar, ikki yarim o’rta esa kproq hujum harakatlarida ishtirok etadilar. 1958 yilgi Shvetsiyada boMib o’tgan jahon birinchiligida, yana o’yinchi-larning joylashish tizimida o’zgarishlar sodir boMdi. Jahon chempionlari boMgan brazilyaliklar 1-4-2-4 tizimini qoMladilar. Mutahasislar bunday tizimda o’yin-chilaming majburiyatlarini tahlil qilib shuni ta’kidlaydilarki, himoya chizigM o’yinchilari hujumda ishtirok etayotgan hujumchi raqiblarga shaxsiy vasiy qilganlar, lekin o’yin vaziyatlaridan kelib chiqdi, imkoniyat darajasida hujum harakatlarini tashkil etishda ishtirok etganlar. Bunday tizimda o’yinni o’rta chiziq o’yinchilari aniqlaganlar. Bu jismoniy tayyorgarlik darajasi yuqori boMgan, himoyada ham hujumda ham o’yinning barcha texniktaktik vositalari zaxirasiga ega boMgan asosiy o’yinchiIardir, ular qanchalik tez to’p uzatishlami amalga oshirsalar, hujum shunchalik muvoffaqitli boMgan. 297 1970 yilga kelib ancha yangi taktik sxema paydo bo’ldi: 1-4-3-3 va 1-4-4-2. Yetakchi jamoalar o’yinlaridan quyidagilarni ko’rish mumkin, ya’ni bunday tizimlarda himoya va o’rta zoanlarni o’yinchilar bilan to’ldirish g’oyasi yaqqol ko’rinib turadi. Bu degani, hujum harakatlarida jamoalar himoyachi va o’rta chiziq o’yinchilari o’yinga kirishib ketishlari mumkin bo’lgan maydonning o’rta zonasidan qanotlardagi ochiq zonalarga o’tish bilan aniq va tezkor to’pni o’ynashni qo’llaganlar. To’p yo’qotilgan paytlarda o’rta chiziq o’yinchilaming barchasi to’pni olib qo’yishda faol ishtirok etadilar. Ohirgi yillarda yetakchi jamolar o’yintarida o’yin tizimlarining bir nechta variantlarlarda qoMlanilishi ko’rib chiqilgan. Albatta bu tizimlar, raqib jamoa hususiyatlari, turnir holati, o’z jamoasining ayni paytdagi holatidan kelib chiqib nafaqat o’yindan o’yinga, balki vujudga keluvchi vaziyatlardan kelib chiqib bitta o’yin jarayonida ham o’zgarib turgan. Masalan, himoyalanish maqsadida ko’pincha 1-4-5-1; 1-4-3-3, hujum harakatlarida esa 1-3-5-2,1-3-3-4 o’yinchilar joylashuvi qo’llaui!gan. Yuqorida bayon etilganlardan shuni aytish mumkinki, futbol paydo bo’lganida shunchalik sodda tashkiliy uslubiyatlar bo’yicha kurashlar olib borilgan, chunki u paytlarda taktika, u yoki bu tizim doirasida to’pni olib yurish kabi o’yinning muhim tarkibiy qismi haqida gap ham bo’lishi mumkin bo’lmagan. Lekin o’sha paytdan o’yinchilar (ayrim - raqib jamoa darvozasiga hujum uyushtiradi, boshqalar - o’z darvozasini himoya qiladi) orasida majbu-riyatlami bo’lishga boMgan urinishlar amalga oshirilgan. Vaholanki, futbolni keskin rivojlanishiga gumh taktik harakatlari asosi sifatida to’p uzatish yordam bergan.o’yin harakatlari jamoaviy tavsifga ega bo’la boshlagan, o’yinchilar joylashishi va uslubi anicha tartiblashgan, jamoalar maMum tizim bo’yicha o’yin olib boradigan boMdilar. Mashhur futbol nazariyachi amaliyotchisi В.А. Ardakev bu haqida quyidagicha fikr yuritgan, birinchi boMib aldashdan bosh tortib ochiq turgan o’z sherigiga to’p uzatib bergan o’yinchi, zamonaviy futbolni yaraktuvchisi sifatida nomi (albatta futbol tarixi uni saqlab qolgan boMsa) yod olinishi lozim. A.Chanadi aynan o’sha davmi tavsiflab shunday degan, “ko’p yillar davomida har bir o’yinchi o’zi uchun oldindan ko’rsatma berilgan maydon zonasida o’z vazifalarini bajarganlar”. Lekin, tartiblashtirilgan tizimlarda o’ynashda o’yinchilaming harakatlanish zonalari ancha kengaydi. Himoya va o’rta chiziq o’yincbilarining hujum chizig’iga 298 keskin tezkor chiqishlari va aksincha me’yorga aylandi. Har bir o’yinchining texnik-taktik harakatlari soni ko’paydi. Futbolchilaming aniq o’zaro harakatlari namoyon bo’la boshladi. Taktik harakatlar ancha uyushgan, o’yin maydoning uzunligi va chuqurligi bo’yicha ma’lum zonalarida o’yinning uyg’unlashgan holatlari ancha ko’paydi. Ingliz nazariyachisi va amaliyotchisi Ch.Xyus qiziqarli fikmi o’rtagan tashlagan. Uning ta’kidlashicha, o’yin tizimini tanlash zaruriyati, gohida ortiqcha bo’rttiriladi. Texnik kamchiliklami o’rnini to’ldiruvchi, yugurishni xohlamay-digan yoki yugura olmaydigan o’yinchilar uchun zarur bo’lgan tizim yo’q. Odatda orqa chiziqlar uchun to’rta o’yinchi, o’rta chiziq uchun kamida ikkiti va oldingi chiziqlar uchun esa kamida ikki o’yinchi talab qilinadi. Shunday qilib, sakkizta maydon yinchilarining joylashishi byicha umumiy nuqtaiy nazar mavjud. Demak, hohishga ko’ra joylashtirilishi mumkin bo’lgan ikki o’yinchi qoladi. Ulami oldingi chiziqlarga joylashtirish mumkin, unda joylashish sxemasi 1 -4-2-4 bo’ladi. yana bu ikki o’yinchini o’rta chiziqlarga joylashtirish mumkin, bunda joylashish sxemasi 1-4-4-2 bo’ladi. o’yinchilarning bittasini o’rta chiziqqa, boshqasini esa oldingi chiziqqa joylashtirish ham mumkin, ya’ni 1-4-3-3 sxemasi bo’yicha. Bitta o’yinchini to’rta orqa chiziq o’yinchilarining ortidan, boshqasini esa o’rta yoki oldingi chiziqqa joylashtirish mumkin, bunda joylashish sxemasi 1-1-4-3-2 yoki 1-1-4-2- 3 boMadi. o’yin boy berilganda, odatda bu ulaming 1-4-3-3 tizimi bo’yicha o’ynaganlaridan emas albatta. Ayrim mualliflar shuni sabab qilib ko’rsatadilar. Ko’p hollarda o’yinni boy bergan jamoalarda o’zaro harakatlaming u yoki bu vazifalari bajarilmaydi. Son (1-4-4-2) va sifat (harakat diapazoni keng universal o’yinchilami tanlash) jihatdan o’rta chiziqni kuchaytirish bilan raqibning hujum harakatlarida noaniqlik omillari, vujudga keladi, demak maydonning hohlagan nuqtasidan bunday harakatlami amalga oshirish mumkin bladi. Zamonaviy hujum va himoya, jamoada kamida sakkizta ishtirokchiga ega bo’lishi kerak va yuklama jamoaning barcha chiziqlari orasida teng taqsimlanishi lozim. Demak juda harakatchan, har tomonlama rivojlangan va chidamkor o’yinchilar kerak. Ulaming dastlabki holati, albatta hujum va himoya chiziqlaridan o’tishi shart emas. Ular maydonning istalgan nuqtasidan o’yin olib borishni bilishlari shart. Bu o’ta murakkab o’yin. Nafaqat ijro etuvchilar uchun, balki unga qarshi turuvchilar uchun ham murakkabdir. Bunday o’yinda o’yinchilaming taktik o’zaro harakatlarining roli ancha o’sadi. 299 Zamonaviy futbolda, u yoki bu futbolchining maydonda egallangan o’mi, uning o’yin davomida qanday vazifalami bajarishiga javob bo’la olmaydi. Buni faqat o’yin vaqtida uni kuzatibgina bilish mumkin. Ya’ni maydonda kuchni taqsimlanishi emas, jamoaviy vazifalami amalga oshirish muhim rol o’ynaydi. Orqaga qancha o’yinchi qo’yiladi, o’rtada qancha, oldinda qancha gap bunda emas. Balki, maydonda ishtirok etayotgan barcha o’yinchilaming hujum va himoya harakatlarining nisbati qanday ekanligi ahamiyatga ega. So’zsiz, o’yinchilar maydonda joylashishlari lozim, lekin oldindan berilgan jamoaviy vazifalaming hajmidan kelib chiqib o’yin jarayoni o’zgarib ketadi. Ma’Jum zonaga tushgan futbolchi aibatta shu zona uchun tavsifli vazifalami bajarishi kerak. To’liq o’zaro almashinuv amalga oshiriladi. Masalan, ikki himoyachi qanot va markaziy hujumga jalb etildi va harakat davomida ular shunchalik ilgarilab ketdilarki, oldingi chiziqda boTib qoldilar. Lekin, hujum boy berilganda himoyadagilar birinchi navbatda ikkinchi eshelon bo’lib hujum uyushtirgan hujumchi va yarim himoyachilami yopishlari shart. Shunday qilib, futbolda dialektik qonuniyatlar o’z ta’sirini o’tkazadi deb aytish mumkin. 0 ’zgarmas o’yin tizimi mavjud emas. u yoki bu vaqt boMagi davomida har qanday o’yin tizimi qayta shakllanadi va o’zgartiriladi. Futbol, qachonki uning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar, hususan, texnika, taktika, jismoniy sifatlaming rivojlanish darajasi hamda o’yin qoidalarining o’zgarishi hisobga olingandagina taraqqiy etadi. 0 ’yin tizimining uyg’unligi muvoffaqiyat garovidir. Agar o’yinni o’tgan kunning toifasi bilan fikrlaydigan, ongli taktikani qo’llamaydigan, etarli darajada jismoniy, texnik va odob-ahloq tayyorgarligiga ega boMmagan o’yinchilar tashkil etsa, unda tizim eng hamonaviy bo’lgani bilan o’z o’zidan muvoffaqiyatsizlikka olib keladi. Bu dunyo futboli tarixidagi eng yaxshi jamoalar tajribalarida ham tasdiqlanadi. Himoya va o’rta chiziqda o’yinchilar sonini ko’payishi, keng maydonda joy o’zgartirib qo’qisdan va tezkor hujumlar bilan harakatlanayotgan hujumchilarga etarlicha qarshilik ko’rsata oladi. Shu vaqtning o’zida hujum maydonini qismlariga ajratib zich himoyani cho’zishning eng muhim usullardan biri bo’lib qoladi. Shunday qilib, boMim yuzasidan xulosa qilib shuni aytish joizki, zamonaviy futbolga hos boMgan qirralar quyidagilar hisoblanadi: - futbolchilaming taktik harakatlarini universallashtirish; 300 - hujum harakatlarini awali, davomi va yakunida futbolchilaming o’zaro harakatlari sonini oshiruvchi, o’yin harakatlarini jadallashtirish; - darvozaga zarbalar soni ko’paydi, bu esa o’z navbatida qoida buzilishlari sonini ko’payishiga olib keldi, to’pni o’yinga kiritish esa asosiy guruh taktik harakatlar (jarima, ochiq, burchak, autdan to’pni tashlab berish) hisoblangan stardart holatlardan boshlanadi; - futbolchilaming o’yin harakatlarini universallashtirish va jadallashtirish o’zaro harakatlami tartiblashtirishni, ulaming uyg’unligini oshirishni talab qiladi.