Sırtqı tálim bólimi Mektepke shekemgi tálim baǵdarı “Matematıkalıq túsiniklerdi qáliplestiriw teoriyası hám texnologiyası”

Kurs jumısınıń maqseti: mektepke shekemgi tálim shólkemindegi úlken topar balalarına geometriyalıq formalar menen tanıstırıw, oyın arqalı elementar matematıkanı úyretip barıw.
Kurs jumısınıń wáziypası: Mektepke shekemgi tálim shólkeminde úlken topar balalarına shınıǵıwlar alıp barıwda túrli didaktikalıq materiallardan hám
geometriyalıq figuralardı jas ózgesheligine say tárizde, oyın arqalı úyretiw, matematıkaǵa balalardıń qızıǵıwshılıǵın asırıw, mektepke tayarlap barıw.
K urs jumısınıń obekti: Úlken topar balalarına geometriyalıq formalar hám daslepki matematıkalıq túsiniklerdi qáliplestirip barıw.
Kurs jumısınıń jańalıǵı: Mektepke shekemgi tálim shólkemi úlken topar balalarına túrli usıllar arqalı; didaktikalıq materiallar, oyın tárizli shınıǵıwlar, kórgizbeli qurallar arqalı mektepke shekemgi elementar matematıka shınıǵıwların shólkemlestiriw.
Matematıkalıq shınıǵıwlarda balalar eń ápiwayı geometriyalıq formalar menen, olardı ayırım ózgeshelikleri menen tanısadı, buyımlardı geometriyalıq etalonlar menen salıstırıw tiykarında olardıń (buyımlardıń) formasın analiz qılıwdı hám bahalawdi uyrenedi.
Balalarda aste-aqırınlıq penen forma haqqındaǵı ulıwmalıq oy-pikir sáwlelenedi, bunday oy mektepte geometriya, sızıw kibi pánlerdi ózlestiriw ushın tiykar boladı. “Balajan” tayansh dástúrinde geometrik formalar menen tanıstırıwǵa qoyılǵan wáziypalar mazmunı menen tanıstıradı.

I bap. Balalarda predmetler forması, ólshem birlikleri hám geometriyalıq formalar menen tanıstırıw.

1. 
   1 Úlken topar balalarında predmetler forması, ólshew, sheńberde móljel alıwdıń ayrıqshalıǵı.
   

Balalar kórsetilgen zatlardıń ortasındaǵı ólshew múnásibetlerin anıqlap ǵana qalmay, bálkim oylawi boyınsha usılarǵa uqsas munasebetlerdi de jaratadı. Tárbiyashı olarǵa uqsas munasábetlerdi de jaratadı. Tárbiyashı olarǵa, sonday tapsırmalar beredi: «Biri ekinshisinen uzınlaw bolǵan eki toatuar súwretin sızıń; uzınlıǵı birdey, keńligi hár túrlı yamasa uzınlıǵı da, keńligi de birdey 2 qayıstıń suwretin sızıń», — hám taǵı basqa.
Ólshewdi uyrenip algannan son balalar putkiley basqa bolgan zatlardı predmetlerdi salistira aladı.
Balalarda kóz benen shamalaw qábiletin ósiriwge úlken itibar beriledi. Balalar zatlar ólshemlerin tikkeley salıstırıw, ústine qoyıw, qasına qoyıw, ólshew járdeminde ólshew usılların iyelewleri tiykarında kóz benen jáne de anıqlaw shamalanıwı talap etiwshi máselelerdi sheshedi. Áwele balalarǵa ólshemleri úlgiden úlken hám kishi zatlardı shamalap tabıw tapsırması beriledi. Tapsırmalardı orınlaw processinde pedagog ólshew qaǵıydasın anıqlawda balalarǵa járdemlesedi. Barlıq aralıqta ólshew birdey bolıwı kerek. Balalar terekke shekem, qum salınǵan yashıkke hám basqa zatlarga shekem neshe qádem ekenligin qızıǵıwshılıq penen anıqlaydı.
Úlken topar jasındaǵı balalardı geometriyalıq sırtqı kórinislerdi ajıratıw.
Balalar matematıka shınıǵıwlarında forma tárepinen bir-birine jaqın figuralar (sheńber hám sopaq) menen shegaralanǵan figuralardı úyrenedi.
Modeldi parıq etiwdi, sáwlelendire alatuǵın figuralardı analiz qılıwdı, olardıń geypara ózgesheliklerin ajıratıp kórsetiw hám sopaq formasındaǵı figuralar menen tanıstırıladı, forması boyınsha ózgerislerdi kóriw, uqsas figuralardı tabıwǵa úyretiledi. Didaktik oyınlar balalardıń tek forma haqqındaǵı kóz-qarasın anıqlap hám bekkemlep ǵana qalmastan, bálki olardıń áne sol kóz-qarasların bayıtadı.
Úlken toparda balalarǵa hár bir figura hár túrli reńde, hár túrlı ólshemde hám tárepleri hár túrlı munasábette, hár túrlı materialdan (qaǵaz, karton, faner, plastilin hám basqa zatlardan) jasalǵan model formasında kórsetiledi. Bunda birdey yamasa hár túrlı kórinistegi figuralardıń suwreti túrli jaǵdayda jaylastırıladı. Barlıq jumıstı figuralar modelin salıstırıw tiykarında alıp barıladı. Figuralar hár biriniń xarakterli ózgeshelikleri, reńi, ólshemi, materialı menen bir-birinen parıq etetuǵın 4-5 modelin salıstırıw jolı menen anıqlanadı
Salıstırılatuǵın figuralar hám figura túrleriniń sanı asırıp barıladı. Áyne birdey modeller hár túrlı belgileri, forması, reńi, ólshemi boyınsha toparǵa ajratıladı. Toparlawǵa tiyisli shınıǵıwlar tártip boyınsha sanawǵa úyretiw menen qosıp alıp barıladı. Bunda birliklerden payda bolǵan sanlar hám de sanlar ortasındaǵı baylanıslılıq úyretiledi. Figuralardıń óz-ara jaylasıwın anıqlaw shınıǵıwları kóbinese didaktik formalarda ótkeriledi. Ne ózgerdi? Tap sonday naǵıstı tap! Jubın tap! Balalar az-azdan quramalı naǵıstı onı shólkemlesken elementlerge ajıratıw, olardıń forması hám de keńislikdegi jaǵdayın aytıw ilmiy tájriybelerin iyelep baradı.

Sheńberde móljel alıw.

Balalardıń átirap daǵı zatlardıń ózine salıstırǵanda jaǵdayın sóz benen ańlatıw kónlikpesin bekkemlew: ońda, shepte, aldında, arqada, uzaqta, jaqında.
Balalardı kórsetilgen jóneliste móljel alıwǵa, berilgen shárt boyınsha óz jaǵdayınıń ornın belgilewge úyretiw (sonday turıwın kerek, mashına oń tárepinde, top aldıńda bolsın).
Ol yamasa bul predmetti basqa bir predmetke salıstırǵanda jaylasqanlıǵın sóz benen ańlatıwǵa úyretin (kúshiktiń shep tárepinde - qoyan, kúshiksheniń oń tárepinde - ayıwsha). Balalardı qaǵaz betin móljelge alıwǵa, qaǵazdıń oń, shep, joqarı, tómen bólimlerin, ortasın anıqlawǵa úyretiw.
Mektepke shekem jasındaǵı balalardıń keńislikdegi sáwlelendiriwi iskerliginiń hámme túrleri processinde keńeyedi hám bekkemlenedi. Shınıǵıwlar quramına keńislik móljel alıwǵa tiyisli arnawlı shınıǵıwlardı kiritiliwi hám buǵan múmkinshilik beredi. Tárbiyashı balalarǵa shepte eń biyik, ońda eń tómen buyım turatuǵın qılıp, buyımlardıń shamaları boyınsha qoyıwdı usınıs etedi, yamasa onıń ózi stolǵa oyınshıqlardı (iyt, pıshıq, siyir, qoy, qoyan) jaylastıradı hám balalarǵa shaqırıq etedi: “Siyirdıń janında ne turǵanın qarań hám aytıń. Pıshıqtan shep jaginda ne turıptı? Qoy qaysı haywanlar arasında turıptı?” Sońra tárbiyashı oyınshıqlardı biri-birewiniń arqasında turatuǵın qılıp aralastırıp qoyadı hám soraydı: “Ne birinshi ketip baratır? Neden keyin pıshıq ketip baratır? Neden aldında siyir ketip baratır? Qoydan keyin ne ketip baratır?” hám t.b.
Balalar átiraptaǵı buyım arasında óz jaǵdayların anıqlaytuǵın shınıǵıwlar da nátiyjeli: “Stoldıń arqasında turıppan, stoldıń qasında, áynektiń aldında turıppan”
Úlken toparda mektepke shekemgi jastaǵı balalar qaǵaz betine móljel alıwǵa úyretile baslanadıTárbiyashı basshılıǵında balalar málim muǵdarda buyımlardı kórsetilgen baǵdarda: qaǵaz betiniń joqarı, tómengi bóliminde, shep bóliminde, oń bóliminde jóneltiriw mamanlıǵın iyeleydi. Bunday tapsırmalar da bolıwı múmkin: bettiń shep bóliminde 5 sheńbershe; ońina bolsa 1 artıq sheńbershe qoy; bettiń tómengi hám ústki bolimlerinde 8 den úsh múyesh jaylastır. Tapsırmanı atqarganınan keyin bala qanday sırtqı kórinislerden neshewin jaylastırganın hám qay jerlerge jaylastırǵanın sóylep beredi. Balalardı buyımlardıń qaǵaz betinde, stoldaǵı, poldaǵı jaǵdayın belgilew ushın sózlerdi tuwrı, mánisi boyınsha isletiwge úyretiw kerek.^3v
Jıl aqırına kelip balalar ózlerine, basqa adamlarǵa salıstırǵanda ornın sózler menen ańlatpalay alatuǵın bolıwı kerek.

1.