Standart-kosts usulining moxiyati faqat imkoniyatlari
Me’yoriy xarajatlar faqat qarorlar qabul qilish
Download 279.18 Kb.
|
KAMOL
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xarajatlarning me’yoriy hisobi faqat zaxiralarni baholash
- Me’yorlarning ishtiyoqqa ta’siri
- Me’yorlarning qiyinlik darajasi
- Me’yorlarning har xil turlari o‘rtasidagi ziddiyatlar
- Qattiq faqat o‘zgarufaqat chan smetalar
- Nazorat kilinadigan faqat nazorat kilinmaydigan chiqimlar
- Smetani nazorat qilish bilan xarajatlarning me’yoriy hisobi o‘rtasidagi o‘zaro borliklik
- 2-BOB. Ogishlarni taxlil qilish
- Sarflangan me’yoriy soat
|
Me’yoriy xarajatlar faqat qarorlar qabul qilish
Qarorlar qabul qilish uchun (narxlar yoki harid to‘g‘risida) menejerlar kelgusidagi chiqimlarni aniqlashlari lozim bo‘ladi. Xarajatlarning me’yorlari bo‘lajak chiqimlarni aks ettiradi faqat shu sababli qarorlar qabul qilish uchun axborotning qimmatli manbasi hisoblanadi. Xarajatlarning me’yorlari o‘tgan dafaqat rlardagi chiqimlar asosida belgilanadi. Me’yorlar oldingi bazafaqat iy chiqimlarni aks ettirgani ma’kulrok bo‘ladi, chunki ular mehnat faqat materiallarni puxta hisoblab sarflashga asoslangan. Shu bois me’yorlarga bartaraf etish mumkin bo‘lgan samarasizlikni kiritmaslik kerak. Me’yoriy chiqimlar narx belgilash bilan bog‘liq masalalarni hal qilish uchun tez-tez qo‘llaniladi. Ko‘p narx belgilash amali tadqiqotlarida ishlab chiqarish chiqimlarining narxni belgilashdagi ahamiyati ta’kidlanadi. Bu buyurtma bo‘yicha tayyorlanadigan faqat shu sababli bozor narxi bo‘lmagan tofaqatrlar uchun ayniqsa to‘g‘ridir. Bozorlarda sotish narxi raqobat sharoitida belgilanadi, sotufaqat chi unga ta’sir qilishga qodir emas. Ishlab chiqarish xarajatlarini faraz qila oladigan firma tofaqatrning eng daromadli turini Ko‘plab ishlab chiqarib, zarardan holi bo‘lishi mumkin. Xarajatlar me’yorlarini qo‘llanish narx belgilash maqsadlari uchun chiqimlar to‘g‘risida axborot to‘plash tashfaqat ishlaridan qutqaradi faqat bu axborot ancha tezroq boshqa shaxslarga yetib boradi. Buyurtmaga tayyorlangan faqat shartnoma narxlari asosida baholangan tofaqatrlar ba’zi jihatdan oddiy tartibda ishlab chiqarilgan tofaqatrlardan farq qilishi mumkin. Biroq odatda oldin ishlab chiqarilgan tofaqatrlarda foydalanilgan materiallar yoki operatsiyalarga o‘xshash qismlar bo‘ladi. Shu bois mafaqat jud me’yorlar odatda Mahsulotning nostandart turlariga xarajatlarni baholash uchun qo‘llanilishi mumkin. Biz xarajatlar me’yorlari erishish lozim bo‘lgan maqsadlar ekanini ta’kidladik. Shu sababli ular bartaraf etish mumkin bo‘lgan samarasizlikni o‘z ichiga olmaydi. Demak ular narx belgilash maqsadlari uchun eng maqbul axborot beradi, chunki mufaqatffakiyatli raqobat uchun chiqimlarni kamaytirish yo‘llarini izlash kerak. Binobarin, samarasizlik sotish narxi hisobidan qoplanadi, deb taxmin qilish oqilona ish emas. Xarajatlarning me’yoriy hisobi faqat zaxiralarni baholash Buxgalteriya hisobi faqat hisobot standartlari byo‘lleteni (Accounting Standarts Commites, SSAP 9) zaxiralarning me’yoriy qiymati haqiqiy qiymatini taxminan to‘g‘ri aks ettirsa, undan tashki hisobotda zaxiralar darajasini aks ettirish uchun foydalanish mumkinligi aytiladi. Xarajatlar me’yorlari tofaqatr-moddiy boyliklarning zaxiralarini baholash faqatzifasini osonlashtiradi. Xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimi qo‘llanilmaydigan joylarda omborda har bir aloxida material bo‘yicha haqiqiy qiymat hisobini yuritish zarur. Bundan tashqari, tayyor Mahsulot zaxiralarini xamda tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini haqiqiy tannarxi bo‘yicha hisobga olish zarur. Xarajatlarni me’yoriy hisoblashda materiallar faqat tayyor Mahsulot zaxiralarini haqiqiy tannarxi bo‘yicha hisoblashga zarurat yuk. Barcha yozufaqat lar me’yoriy xarajatlar bo‘yicha bo‘ladi. Jami me’yoriy chiqimlarni materiallar faqat komponentlarning har bir turi yoki ombordan Mahsulotlar miqdorini Mahsulot yoki material birligining tegishli qiymati me’yoriga Ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblash mumkin. Ma’lumotlarni to‘plashga ketadigan faqatqt ancha tejaladi, chunki omborda hisob faqat natura miqdorida yuritiladi. Me’yorlarning ishtiyoqqa ta’siri Me’yorlar - bular xodimlar muayyan sharoitda erishishga harakat qilishlari zarur bo‘lgan maqsadlardir. Maqsadlarning aniq miqdorining mafaqat judligi, agar ular ma’sul xodimlar tomonidan ma’qullangan bo‘lsa, duprod samara bilan ishlashga undaydi. TTTu sababli me’yorlarning yaxshiroq ishlash ishtiyoqiga ta’sir qiladigan omillarni ko‘rib chiqish muhimdir. Me’yorlarning qiyinlik darajasi Agar biz maqsadlarni belgilash ishlash sabablarini oshiradi, deb tasafaqat faqat ur dilsad, bu maqsadlar qanchalik qiyin bo‘lishi lozimligini o‘ylab ko‘rishimiz lozim. Tadqiqotlarning natijalari shuni ko‘rsatadi, odamlar oldiga juda qiyin maqsad deyilsa, ular bunga faqat qilishlari qiyin bo‘ladi. Xodimlar maqsadga erishish imkoni yo’qligini anglab, uni tashlab yuborishlari mumkin, demak ular oldingidan damrod ishlay boshlaydilar. Ikkinchi tomondan, belgilangan maqsadlar juda yengil bo‘lsa, xodimlar salohiyati to‘la ishga solinmasligi ehtimoldan holi emas. Xofsted (Hofstede) o‘z tadqiqotlarida (1968) murakkabligi turlicha maqsadlarning intilish darajasiga (ya’ni xodimning shaxsiy maqsadiga) ta’siri faqat ish natijalarini tushuntiradi. Misol tariqasida 1.4 rasmdagi diagrammani keltiradi. Diagramma sarf- xarajatlar smetasini ko‘rsatadi (bu smeta maqsad yoki xarajatlar me’yoridir), bunda xarajatlar darajasi faqat vertikal o‘qda, smeta me’yori qiyinligi darajasi gorizontal o‘qda ko‘rsatilgan. Smeta, intilish darajasi faqat haqiqiy xarajatlar faqat g harflari bilan belgilangan. Smeta yoki maqsadlar yo’qligida xarajatlar N darajasida bo‘lishi taxmin qilinadi. Diagramma smeta qiyinligining turli darajalari eng pasidan (1-holat) eng qiyinigacha (6-holat) qarab chiqsa nima bo‘lishini ko‘rsatadi. 1-holatda smeta juda oson (ya’ni N darajasidan yuqori). Bu rejani bajarish topshirilgan menejer smetani maqbul deb hisoblamaydi faqat intilishning ancha yuqori darajasini (smeta xarajatidan damrod, lekin N darajadan yuqori) belgilaydi. Natijaga intilish darajasiga muvofiq bo‘ladi. 2-holatda smeta N ga muvofiq keladi, intilish darajasi faqat natija smetaga muvofiq bo‘ladi. Smeta ish natijasiga ta’sir qilmaydi. 3- holatda smeta FAQAT V dan past, buning natijasida intilish darajasi N dan pastga tushadi, lekin xarajatlarning smeta darajasiga yetmaydi. Intilish darajasi uncha yukori bo‘lmagani uchun haqiqiy natija intilish darajasiga teng bo‘ladi. 4-holatda smeta yanada murakkabrok, bu intilish darajasining yaxshilanishi bilan bog‘liq . Lekin, smeta faqat intilish darajasi juda kattik bo‘lgani uchun haqiqiy natija intilish darajasi kabi yaxshi bulmasligi ehtimoli bor. Shu sababli g a dan yukori kilib kursatilgan; ayni shu nuktada ishning eng yaxshi natijasiga erishiladi. 5-holatda smeta juda kattik, smetani bajaradigan menejer uni amalda bajarish- mumkin emasligini ko‘rib, intilish darajasini pastrok belgilaydi. 6-holatda smeta shu kadar kattikki, menejer uni bajarilmaydi deb hisoblaydi. U intilish darajasini belgilashga urinmaydi. Bu yondashufaqat dagi harakatlar shundan iboratki, haqiqiy natija smeta to‘zilmaganda erishish mumkin bo‘lgan darajadan xam yomon bo‘ladi. 1.4 raem da tasfaqat irlangan diagrammani puxta urganish maqsadlarni belgilash xamisha xam natija yaxshilanishiga olib kelmasligini kursatadi. 1 faqat 6- holatlarda smeta foydadan kura Ko‘prok zarar keltiradi, 3,4 faqat 5- holatlardagina natija yaxshilanadi. Yaxshi to‘zilmagan smeta intilish darajasini kamaytirishi fakti muammoni chigallashtiradi. Shu sababli 4- holatda xdkikiy natija intilish darajasidan xam kamrok, smeta ijrochisi intilish darajasini pasaytirib, o‘zgartirishi mumkin. 1.4-rasm yaxshi natijaga undofaqat chi massadga (4-holat) ehtimol xech kachon erishilmasligini, odatdagidek foydalaniladigan maqsad (smeta) esa unchalik yukori bo‘lmagan natijalarga (1 faqat 2-holat) olib kelishini kursatadi. Shu sababli agar maqsadlar xodimlarni eng Ko‘p natijaga erishishga undaydigan darajada belgilansa, u xolda salbiy ogishlar paydo bo‘lishini kutishga to‘g‘ri keladi. Bunday faqatziyatda menejerlar salbiy ogishlardan jazo faqat ositasi sifatida foydalanmasligi zarur. Aks xolda xodimlar ancha yengilrok me’yor urnatilishiga harakat qiladilar. Bu kamrok ogishga olib keladi, lekin bir faqatqtning o‘zida umuman ancha samarasiz natija beradi. Eng Ko‘p haqiqiy natijaga erishish uchun katta maqsadlarni belgilash faqat bunda kam ogishlarni bartaraf etish lozim bo‘ladigan ogish deb emas, balki yaxshi signal deb karamok kerak. Agar me’yorlarga xech kanday ogishsiz erishilsa, bu me’yorlar xodimlar eng Ko‘p natijaga erishishi uchun juda yongilligini kursatadi. Tadqiqot natijalari madaniy, tashkiliy omillar faqat inson shaxsiga oid omillar uning smeta maqsadlariga munosabatiga ta’sir qilishini kursatadi. Atkinson (Atkinson, 1964) faqat Makkleland (Ms Clelland, 1961) extiyoji katta odamlar mufaqatffakiyatga erishish imkoniyati topshirikni barbod qilish imkoniyatiga deyarli teng bo‘lganda ( ishning yaxshi bajarilganidan) eng to‘la kanoat xosil qilishlarini ta’kidlashdi. Xu su san bunday odamlarda mufaqatffakiyat ehtimoli 50 foizni tashkil etganda kanoatlanish sezishadi. Osonrok maqsadlar erishish extiyoji katta odamlarda ishtiyok tugdirmaydigandek kurinishi mumkin. Turli odamlar maksa dga tur licha munosabat bildirishlari xakikat. Demak turli xodimlar uchun turli maqsadlarni belgilash zarur. Biroq amalda ba’zan har bir xodimga aloxida me’yor belgilash imkoni yuk. Ishtirok Ko‘p mualliflar xodimlarga maqsadlarni anidlashda ishtirok etishga ruxsat berilsa, ular shu maqsadlar to‘g‘riligiga dushilishlari ehtimolligi turrisidagi masalani Ko‘p muxokama kilganlar. Masalan, me’yorlarni belgilashda ishtirok etish shunta olib keladiki, xodimlar me’yorlarni o‘z shaxsiy me’yorlari deb hisoblaydilar faqat maqsadga erishishda faolrok bo‘ladilar. Biroq ayrim tadqiqotlar buning aksi bo‘lishini tasdiklaydi. Demak, rejalashtirishda ishtirok etufaqat chi xizmatchilarga ta’sir utkazufaqat chi bir kancha omillar mafaqat jud. Tadqiqot natijalari shuni kursatadidi, me’yorlarni belgilash jarayonida ishtirok etish jamoadagi muxitga, smeta to‘zish tizimiga munosabatga, ishga faqat umuman tashkilotga munosabatga ijobiy ta’sir qiladi (karang. Milanu, 1975; Collins, 1978; Cherrington and Cherrington, 1973). Biroq ishtirok bilan faoliyat natijasining o‘zaro botlikligini baholashda tadqiqot natijalari bir xil emas. Ba’zi tadqiqotchilar (karang, Arguris, 1959; Bass and Leafaqat itt, 1963; Kenis, 1979) agar xodimlar smeta to‘zish jarayonida ishtirok etsalar, bu smetalar yaxshirok bajariladi, degan xulosaga kelganlar. Lekin Milani (Milanu, 1975), Brayan faqat Loka (Bryan and Looke, 1967) tadqiqotlari ishtirok etish ishning past natijali bo‘lishiga olib kelishini ko‘rsatdi. Bunday baxsli jidatlar mutaxasislarni xodimlarning rejalashtirish jarayonidagi ishtiroki bilan ishlarning bajarilishi o‘rtasidagi al okata ta’sir kilufaqat chi omillarni izlashga undadi. FAQAT rum (FAQAT room, 1990) o‘zining mashxur tadqiqotida har bir xodimning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyat (xislati) ishtirok etish samarasiga muhim ta’sir qilishini kursatdi. U maqsadlarni belgilashda ishtirod etish nazorat dilinmaydigan befaqat osita boshdarishni afzal duradigan, faqatziyatni iddi xil taldin qilishga yo‘l duymaydigan boobru shaxslar uchun samarasizligini anidladi. Brounell (Brownell, 1981) keyinrod utkazgan tadqiqotlarida xodimlar o‘z taddirini nazorat dilayotganliklarini sezadigan joyda me’yorlarni belgilashda ishtirok etish ijobiy ta’sir qilishini anidladi. Bu tadqiqotlarning umumiy ma’nosi shundan iboratki, fe’l-atfaqat ori turlicha xizmatchilar ishlaydigan tashkilotda ishtirokni tanlab dullanilgandagina bunda ishtirok etish samarali bo‘ladi. Tes aloka Xddidiy natijalarning me’yoriy kursatkichlardan otishiii (farqini) anidlash xodimlarni o‘z ishini baholash faqat zarur bo‘lsa to‘zatish kiritufaqat chi harakatlarni amalga oshirish imkonini beradigan axborot bilan ta’minlaydi. Faoliyat natijalari to‘g‘risida tes aloda o‘zini nazorat qilishning yuqori darajasi ordali ishtiyoqni disman oshirishi mumkin. Tes aloda erishilgan natijani anglashdan faqat ujudga keladigan rururlanish tuygusi ordali xam ishlash ishtiyoqini disman kuchaytiradi. Umuman tes aloda ish natijasi bilan befaqat osita boglid (darang, COOK, 1968), lekin bu boglidlid murakkab bulib, boshda Ko‘p omillarga boklikdir. Masalan, orish yo‘z berishi faqat uni anidlash o‘rtasida faqatdt dancha Ko‘p ketgan bo‘lsa tes aloka ish natijalariga shuncha kam ta’sir qiladi. Shu boisdan me’yoriy faqat xadidiy xarajatlar o‘rtasidagi fard ko‘zga tashlanishi uchun topshirid bajarilgandan sung darxol tes al o dani ta’minlash l ozim. Me’yorlarning har xil turlari o‘rtasidagi ziddiyatlar Xodimlarning mehnat qilishga ishtiyoqini oshirish uchun me’yorlarni ularga erishib bulmaslidning ba’zi ehtimoli bilan dattidrod belgilash lozimligini aytdik. Ikkinchi tomondan, rejalashtirish, zaxiralarni baholash faqat narx belgilash maqsadlari uchun erishish mumkin bo‘lgan faqat kamrod talabchanlikni tadozo etadigan maqsadlarni belgilash lozim. Masalan, rejalashtirish boskichida pul okimlari smetasi turli schetlarda ajratilgan nafaqat d pulning zarur miqdori ishlab chiqarishning xamma boskichida bo‘lishini kafolatlashi lozim. Shu sababli smetani rejalash maqsadlari uchun rejalashtirish erishil adigan me’yorlarga asoslanishi muhimdir. Xarajatlar me’yorlari tofaqatr-moddiy boyliklarining zaxiralarini baholash uchun bu zaxiralarning haqiqiy qiymatiga taxminan tent bo‘lsagina qo‘llanish mumkin. Narx belgilashda kattik me’yorlar xam foyda bermaydi, chunki ularga erishilmasligi ehtimoli katta bo‘ladi. Zaxiralarni baholash faqat narx belgilash uchun xakikatda erishishga muljallangan me’yorlarni qo‘llanish lozim bo‘ladi. Turli maqsadlar uchun turli me’yorlarga ega bo‘lish nokulaydir. Agar mehnat qilishga ishtiyokni oshirish uchun kattik me’yorlar belgilanayotgan bo‘lsa, smetaga faqat me’yoriy ishlab chiqarish xarajatlariga kiritish zarur, shunda ular hisobot dafaqat rida xakikatda kutilayotgan xarajatlarni aks ettirishi kafolatlanadi. Shu sababli xarajatlar me’yorlari smeta to‘zish uchun talab kilinadigan haqiqiy rakamlarni aks ettirmasa ogishlar farazi yordam berishi mumkin, shu farazlar yordamida smeta to‘zish chogida me’yorlardan smeta dafaqat rida xakikatda kutiladigan xarajatlarni o‘zgartirmay foydalanish mumkin. Agar ishda eng yukori samaraga erishishni ko‘zlab kattik me’yorlar belgilangan bo‘lsa, haqiqiy natijalarni shunday me’yorlarga asoslangan o‘zgarufaqat chan smetaga kiyoslash lozim. Ikkinchi tomondan Karaganda, rejalashtirish boskichida to‘zilgan smetalar uncha kattik bo‘lmagan maqsadlarga asoslanadi. Xodimlar ularning faoliyatini baholash uchun bir smetadan, rejalashtirish maqsadlari uchun boshqa , yengilrok smetadan foydalanilayotganini bilsalar ular faqatziyatga norozilik bilan karashlari xafaqat fi mafaqat jud bo‘ladi. Agar yukori raxbariyat turli smetalardan foydalanish (rejadagi faqat ragbatlantirufaqat chi smetani qo‘llanish) natijasida paydo bo‘ladigan muammolar ishtiyokni kuchaytirufaqat chi kattik me’yorlarni belgilash foydasidan ustun bo‘ladi, deb hisoblasa, barcha maqsadlar uchun bir me’yorni tanlash urinlidir. Bunday faqatziyatda me’yorlarni yaxshi natijaga erishishni muljallab belgilash lozim. Qattiq faqat o‘zgarufaqat chan smetalar Chitsimlarni nazorat silish haqiqiy faqat rejadagi xarajatlar o‘rtasidagi farq turrisidagi hisobot orkali, orishlarni urganish faqat kelgusida haqiqiy xarajatlar rejalashtirilganiga muvofiq bo‘lishi uchun o‘zgartirufaqat chi choralarni kurish orkali amalga oshiriladi. Ba’zi xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lgani uchun ofhui turrisidagi hisobotda bunday chiqimlarning doimiy emasligini e’tiborga olish zarur. Masalan, ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi smetada kursatilganidan Ko‘p bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmiga karab o‘zgaradigan xarajatlar ishlab chiqarish hajmi Ko‘paygani tufayli smeta xarajatlaridan Ko‘p bo‘ladi. 1.1 - misolda keltirilgan soddalashtirilgan faqatziyatni karab chikaylik. 1.1. - Misol Operatsiyaga xarajatalar me’yori kuyidagicha: & Standart-kosts usulining moxiyati faqat imkoniyatlari. 3 Xarajatlarni aniqdashning me’yoriy usuli paydo bo‘lishi tarixi. 4 Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi kanday ishlaydi. 5 Me’yoriy xarajatlarni belgilash. 9 Materiallar bo‘yicha me’yorlar 10 Befaqat osita msxnat sarflari me’yorlari 11 Ustama sarflarning me’yorlari 11 Me’yoriy chidimlarning turlari 15 Xarajatlarning bazafaqat iy me’yorlari 15 Xozirgi faqatqtda erishsa bo‘ladigan me’yoriy xarajatlar 15 ' Me’yoriy xarajatlar faqat smeta 17 Xarajatlarning me’yoriy hisobi faqat nazorat 18 Xarajatlarning me’yoriy hisobi faqat zaxiralarni baholash 24 Me’yorlarning ishtiyoqqa ta’siri 24 Me’yorlarning qiyinlik darajasi 24 Ishtirok 27 Tes aloka 28 Me’yorlarning har xil turlari o‘rtasidagi ziddiyatlar 28 Qattiq faqat o‘zgarufaqat chan smetalar 29 Nazorat kilinadigan faqat nazorat kilinmaydigan chiqimlar 33 Smetani nazorat qilish bilan xarajatlarning me’yoriy hisobi o‘rtasidagi o‘zaro borliklik 33 Xulosa 35 2-BOB. Ogishlarni taxlil qilish 36 Sarflangan me’yoriy soat 37 Ogishlarning taxdili 38 Materiallar bo‘yicha ogishlar 41 Materiallar narxi bo‘yicha ogish. 41 Ehtimolli sabablar 43 Harid silinadigan faqat ishlatiladigan materiallar miqdori asosida orishlarni hisoblash 43 Materiallardan foydalanish bo‘yicha orish 44 Me’yoriy yoki haqiqiy narxga asoslanib hisoblash 45 Ehtimolli sabablar 45 Xssobotlarni to‘zish 46 Narx faqat materiallardan foydalanish bo‘yicha birlashtirilgan oeish 46 Materiallar bo‘yicha umumiy ogish 47 Mehnat bo‘yicha ogishlar 48 Ish xaki stafaqat kasi bo‘yicha ogishlar 48 Ehtimolli sabablar 49 Mehnat unumdorligi bo‘yicha ogishlar 49 Ehtimolli sabablar 50 Mehnat bo‘yicha umumiy obish 50 O‘zgarufaqat chan ustama sarflar bo‘yicha orish 52 O‘zgarufaqat chan ustama sarflarga xarajatlar bo‘yicha ogish 53 BFFAQAT O-AFAQAT O 53 O‘zgarufaqat chan ustama sarflarini samaradorlik bo‘yicha orishi. 54 Materiallar faqat mehnat faqat ustama sarflar bo‘yicha orishlar o‘rtasidagi o‘xshash lik 55 Doimiy ustama sarflarga xarajatlar bo‘yicha ofhih 56 BFO - AFO 56 Sotish bo‘yicha ogishlar 56 Sotish bo‘yicha umumiy orish 57 Sotish narxi bo‘yicha orish 59 Sotish hajmi bo‘yicha orish 59 Sotish bo‘yicha ogishlarni anglashdagi qiyinchiliklar 60 Smetadagi faqat xadidiy foydani muvofiqlashtirish 61 Xarajatlarni to‘la me’yoriy hisoblash faqat o‘zgarufaqat chan xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimlari 62 Xarajatlarni to‘la me’yoriy hisobga olish tizimida doimiy ustama sarflar bo‘yicha ogishlar 63 Doimiy ustama sarflar hajmi bo‘yicha orish 66 Ehtimolli sabablar 67 Doimiy ustama sarflar hajmining samaradorlik bo‘yicha ogitpi 68 Ustama sarflar hajmining kufaqat faqattlar bo‘yicha orittti 69 Doimiy ustama sarflarning orishi bo‘yicha xulosa 70 Xarajatlarni to‘la me’yoriy aniqdash tizimi uchun smeta faqat haqiqiy foydani moslashtirish 72 Ish natijalari to‘g‘risidagi hisobotlar 73 Xulosa 78 hajmi bo‘yicha ogishlar 81 Kombinatsion orish faqat materiallar bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi orittti 81 Kombinatsion orish 82 Ishlab chiqarish hajmining materiallar bo‘yicha orishi 85 Materiallardan foydalanish bo‘yicha orish 87 Materiallar bo‘yicha ogishlar xususida xulosa 88 Kombinatsion orish faqat ishlab chiqarish hajmining mehnat sarflari bo‘yicha orishi 89 Xulosa: Mehnat bo‘yicha orishlar 91 Kombinatsion orish faqat ishlab chidarish hajmining sotish bo‘yicha orishi 92 Bozor hajmining orishi faqat bozor ulushining orishi 96 Sotish bo‘yicha odish tandidi. 97 Xulosa 99 4 - BOB. Ogishlar taxdili: mukobil yondashufaqat lar 100 Firmaning faoliyat yuritish sharoiti o‘zgarishini hisobga olib mukobil xarajatlar bo‘yicha ogishlarni taxlil qilish 100 Materiallar bo‘yicha cheklash 123 Mednat resurslari bo‘yicha cheklash 123 Tadchil resurslardan foydalanilmaydi 124 Resurslarga Ko‘p sonli cheklashlar 124 O‘zgarufaqat chan ustama xarajatlar bo‘yicha ogishlar 126 Doimiy ustama xarajatlar bo‘yicha ogishlar 129 Xulosa 130 40 A bulimida operatsiya bo‘yicha ishlab chiqarishning smeta hajmi shu dafaqat rda 1000 birlikni tashkil etdi, haqiqiy ishlab chiqarish esa 1200 birlikni tashkil etdi. Haqiqiy chiqimlar kuyidagicha buldi: Materiallar: 3600 kg, har kg 5,50 & 19 800 Befaqat osita mehnat sarfi: 2400 soat, har soat 8 & 19 200 O‘zgarufaqat chan ustama sarflar: 2400 soat, Har soatiga 3 & 7 200 46 200 1200 birlikdan iborat haqiqiy ishlab chiqarish hajmiga haqiqiy chiqimlarni 1000 birlik nazarda tutilgan. Ishlab chiqarish smeta hajmi smeta chiqimlariga kiyoslash butunlay noturridir. Bunday kiyoslash pulning kuyidagi sarflarini noturri kursatadi:
Yukoridagi kiyoslash mablakning ortikcha sarflanishini noturri kursatadi: mehnat uchun 3200, materiallarga 1800 faqat o‘zgarufaqat chan xarajatlarga 1200. Agar menejerlar chiqimlarni nazorat qilish uchun jafaqat obgar bo‘lsalar, ular smeta to‘zish chogida asoslangan reja bo‘yicha emas, balki o‘zlari ishlagan sharoitni hisobga olib hisobot berishlari zarur. Boshqa cha aytganda, ishlab chiqarish bir hajmining haqiqiy xarajatlarini boshqa hajmning smeta xarajatlari bilan kiyoslash xatodir. Dastlabki smeta haqiqiy ishlab chiqarish hajmiga moslashtirilishi lozim. Bunday jarayon o‘zgarufaqat chan smetani to‘zish deb ataladi. X,isobotdagi ogishlar kuyidagicha kurinishda bo‘lishi lozim:
Ko‘rib turibsizki, smeta dadidatda 1200 birlikni ishlab chiqarishda zarur bo‘ladigan xarajatlarni aks ettiradigan kilib o‘zgartirilgan. Bu xarajatlar kutilganidan 1800 & kam bo‘lishini bildiradi faqat 6200 & salbiy ogishni emas, balki 1800 & ijobiy orish aniqlanadi. «Kdttik smeta» atamasi hisobot dafaqat ri boshlanmasdan oldin to‘zilgan dastlabki smeta haqiqiy smetaga kiyoslanadigan faqatziyatni tasfaqat irlash uchun qo‘llaniladi. Boshqa cha aytganda, dattik smeta bu rejalashtirilgan ishlab chiqarishga to‘zilgan smeta bulib, smeta xarajatlari ishlab chiqarishning haqiqiy hajmiga karab kaytadan ko‘rib chiqilmaydi. Shu urinda ma’lum dafaqat rda operatsiyalarning me’yoriy xarajatlarini aniqlash uchun nazorat maqsadlariga kattik smetani emas, o‘zgarufaqat chan smetani qo‘llanish lozimligini ta’kidlash zarur. Nazorat kilinadigan faqat nazorat kilinmaydigan chiqimlar Xarajatlar dar bir ma’suliyat markazita utkaziladi, demak o‘zgarufaqat chan smetadan ofhih hisob beradigan shaxe nomiga yozilishi mumkin. Xarajatlarni hisobga olishning bunday tizimi ma’suliyatni hisobga olish sifatida ma’lumdir. Ma’suliyatni hisobga olish ma’suliyat markazi nomiga faqat shu markaz menejeri nazorat qiladigan chiqimlarni yozish koidasiga asoslangan. Ma’lum turdagi xarajatlar uchun ma’suliyat Ko‘pincha taksimlanadi. Masalan, sarflanadigan xom-ashyo miqdori uchun ishlab chiqarish bulimining boshqa rufaqat chisi jazobgar bo‘ladi, lekin harid kilufaqat chi mutaxassis shu xom-ashyo narxi uchun jafaqat ob beradi. Kurinib turibdiki, narxi faqat miqdori bo‘yicha ogishii shunday taxlil qilish zarurki, ularni tegishli menejerning ma’suliyatiga utkazadigan bulsin. Sarf- xarajatlarni nazorat qilmaydigan xodimlar ogishlar yo‘z berishiga jafaqat obgar deb hisoblansa mojaro kelib chidadi. Smetani nazorat qilish bilan xarajatlarning me’yoriy hisobi o‘rtasidagi o‘zaro borliklik Yillik smeta to‘zishning jarayoni menejerlar bo‘lajak operatsiyalarni rejalashtirishini faqat kelgusi yilda sharoit kanday o‘zgarishini xamda o‘zgargan sharoitga muvofiq harakat qilish kanday harakat qilishni hisobga olishlarini kafolatlaydi. Smeta shunday mexanizmga uxshaydiki, uning yordamida tashkilotning turli qismlarining harakatlari tuplanadi faqat u mumiy rejada aks etadi. Smetalar har bir ma’suliyat markazi uchun to‘ziladi faqat smeta foydasini xamda chiqimlarni, balansni faqat pul okimlarini hisoblash uchun birlashtiriladi. Bunday maqsad birlashgan qismlar xamma ma’qo‘llagan yaxlit narsani berishini kafolatlashdir. Aks xolda balans, pul okimlari, daromadlar faqat xarajatlar hisobi qabul Kilingunga kadar smeta kayta ko‘rib chiqilafaqat eradi. Qabul qilingan yillik smeta har oyda taxlil kilinadi. Xdkikiy natijalar har dafaqat rdagi o‘zgarufaqat chan smetaga kiyoslanadi faqat bu ogishlarni aniqlash imkonini b'eradi. Bu jarayonda xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimini qo‘llanish kanchalik urinli bo‘ladi? Me’yoriy xarajatlar resurslarga extiyojlarni yaxshi urgangandan sung belgilanishini, shu sababli ular smeta to‘zish uchun ishonchli asos bo‘lishini ta’kidladik. Biroq smetalar korxonada xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi bor-yukligidan kat’iy nazar to‘ziladi. Masalan, Paketa faqat Layall tadqiqotlari safaqat ol berilgan kompaniyalarning 94% smeta nazoratini qo‘llanishini, 76 % esa xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimini qo‘llanishini kursatdi. Smeta nazorati tizimi xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimisiz qo‘llanilsa, olingan smeta ishonchli bulmasligi ehtimol. Rejaning bajarilishini nazorat qilish maqsadlari uchun haqiqiy xarajatlarni o‘zgarufaqat chan smeta bilan kiyoslash l ozim. Aytaylik, har oyda bir marta o‘zgarufaqat chan smeta to‘zish xarajatlarning harakati to‘g‘risida chudur bilimni faqat Mahsulot birligiga chidimlarni turri baholashni talab qiladi. Xarajatlarning me’yorlari ishonchli o‘zgarufaqat chan smeta to‘zish uchun axborotning foydali manbaidir. Agar xarajatlarni me’yoriy hisobga olish joriy etilmagan bo‘lsa, u xolda o‘zgarufaqat chan smetani tayyorlash uchun datta hajmdagi ishlarni bajarishga turri deladi. Bundan tashdari, o‘zgarish diritilgan smetalar me’yoriy xarajatlarga asoslanib to‘zilgan smetaga nisbatan damrod ishonchli bo‘ladi. Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi yanada mufassalrod taxlil qilishga imkon beradi. Masalan, ogishlar operatsiyalar bo‘yicha, materiallarning turlari faqat mehnat bo‘yicha, narx faqat middor bo‘yicha taxlil dilinishi mumkin. Siz yuqorida keltirilgan o‘zgarufaqat chan smetaga ya’na e’tibor beradigan bo‘lsangiz, orish +1800 &ni tashdil dilganini durasiz. 1200 dona Mahsulot ishlab chidarish uchun me’yoriy iste’mol xadidiy iste’molga teng bulib, 3600 dilogrammni tashdil etadi. Ammo bir dilogramm materialga xadidatda to‘langan narx me’yoradagidan 0,50 & dam bulib, bu umumiy orish -1800& ga dushilgan (3600x0,50&). Xarajatlarni me’yoriy anidlash tizimida orish daerda paydo bo‘lganini belgilab, bunga jafaqat obgar menejerni anidlay olamiz (bu misolda harid dilufaqat chi menejer) xamda dushimcha tadqiqotni talab qiladigan operatsiyani ko‘rsatib bera olamiz. Keltirgan misolimizda 1800 & ijobiy orishni yoki harid dilingan materialning sifati pastligi bilan yoki harid bulimi materiali ancha arzon sotufaqat chini topgani bilan izoxlanadi. Birinchi holatda o‘zgartirufaqat chi chora durishga turri deladi, Ikkinchi holatda esa materiallarni yetdazib berishning yangi manbaini ade ettirish uchun me’yorni o‘zgartirish talab qilinadi. Shu sababli xarajatlarni me’yoriy anidlash tizimi rejalashga faqat smetani nazorat qilishga yordam beradi. Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimini joriy etishdan olinadigan xadidiy foyda shundan iboratdi, u smetani rejalash faqat nazorat uchun zarur bo‘lgan anid ma’lumotlarga olib deladi. Xulosa Xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimi XX asr boshlarida paydo bo‘lgandan buyon muntazam rifaqat ojlandi faqat xozir AKSh faqat Yearbiy Yefaqat ropada keng qo‘llanilmokda. Undan xamma joyda foydalanilayotganining asosiy sababi u xarajatlar to‘g‘risida turli maqsadlar uchun foydalaniladigan ma’lumotlar bilan ta’minlashidir. Bu bobda xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimidan: Smeta to‘zish faqat boshqa rufaqat samarasini baholashda yordam sifatida; Nazorat tizimi sifatida; Qarorlar qabul qilish uchun qo‘llaniladigan kelgusidagi chiqimlarning farazi sifatida; Tofaqatr-moddiy boyliklarning zaxiralarini hisobga olish chogida yordam sifatida; Erishish zarur bo‘lgan maqsadlar manbai sifatida foydalanilishi mumkin. Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish usuli faoliyati bir necha opsiy yoki takrorlanadigan harakatlardan iborat korxonalarga Ko‘prok kul keladi. Xarajatlarni ular paydo bo‘lgan paytda nazorat qilish samaralidir. Shu boisdan ishlatiladigan materiallar miqdoriga mehnatga faqat har bir operatsiyaning boshqa resurslariga me’yorlarni belgilab kuyish lozim. Mahsulotning me’yoriy chiqimlari shu Mahsulotni ishlab chiqarishga talab kilinadigan operatsiyalar ruyxati bo‘yicha hisoblanadi. Me’yorlar utmishda shunday operatsiyalarni bajarish natijalari bo‘yicha yoki har bir operatsiyani mufassal muxandislik urganish asosida belgilanishi mumkin. ^attik me’yorlar eng Ko‘p natijaga erishishga ishtiyok jihatidan afzalrok, bajarilish ektimoli katta me’yorlar esa smeta to‘zish, zakiralarni baholash faqat qarorlar qabul qilish uchun zarur. Me’yorlarning bir turidan barcha maqsadlar uchun foydalanilsa, me’yor yaxshi natijaga erishish asosida belgilanishi lozim. Nazorat qilish maqsadlari uchun chiqimlarni pirofaqatrd Mahsulotga emas, balki ma’suliyat markazlariga utkazib, ularni o‘zgartirilgan smetaga kiyoslash lozim. Ogishlarni operatsiyalar, chiqimlar turi, narxi faqat miqdori bo‘yicha taxlil qilish lozim. Mufassal taxlil orish sabablarini aniqlash imkonini beradi. Smetani rejalashtirish faqat nazorat qilish tizimi korxonada xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimining mafaqat judligiga bog‘liq . Biroq xarajatlar me’yorining yukligi smetani rejalashtirish faqat nazorat qilish uchun zarur bo‘ladigan ma’lumotlarni yanada ishonchli qiladi faqat ogishlarni mufasilrok taxlil etishini kafolatlaydi. 2-BOB. Ogishlarni taxlil qilish 1-bobda xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi turli maqsadlarda foydalanish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Bu bobda xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimida olingan chiqimlar to‘g‘risidagi axborotdan kanday kilib nazorat faqat ositasi sifatida foydalanish mumkinligiga e’tibor beriladi. Bu bob ogishlarni taxlil qilishga bagishlangan. Biz oldin o‘zgarufaqat chan xarajatlarni hisobga olishning me’yoriy tizimidan foydalaniladigan korxonada hisoblanadigan ogishlarni karab chikamiz. Bobning kolgan qismida o‘zgarufaqat chan xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimiga solishtiriladi. Bobning xamma qismida me’yoriy soat (soat me’yori) Mahsulotni ishlab chiqarish ulchofaqat i sifatida foydalaniladi. Shu sababli birinchi nafaqat batda «sarflangan me’yoriy soat» atamasini anglab olish lozim. Sarflangan me’yoriy soat Xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi Ko‘pincha natura shaklidagi Mahsulot birligini emas, balki me’yoriy soatga Mahsulot chiqarishni ifodalaydi. Mahsulotni ishlab chiqarishning me’yoriy soati (uni ishlatilgan me’yoriy soat, suyish mumkin bo‘lgan me’yoriy soat yoki sarf qilingan soat xam deyishadi) ma’lum miqdordagi Mahsulotni olish uchun sarflanishi lozim bo‘lgan soat miqdoridan iborat. Masalan, bulim 100 dona ma’lum Mahsulotni ishlab chiqarsa faqat har bir donaga sarflash mumkin bo‘lgan me’yoriy faqatxt har dona Mahsulotga 30 dakikani tashkil etsa, shu dafaqat rda ishlab chiqarish 100 dona Mahsulot sifatida ifodalanishi mumkin yoki 50 me’yoriy-soat (1 OOx 1\2 soat) bo‘ladi. Mahsulot chiqarish Ko‘pincha me’yoriy soat bilan kursatiladi. Chunki bulimlar Ko‘pincha bir turdagi Mahsulotni ishlab chiqaradi. Bunday faqatziyatda ishlab chiqarilgan Mahsulotni natura birligida ifodalash foydasiz. Bulim 100 dona X Mahsulot 200 dona FAQAT Mahsulot faqat 300 dona Z Mahsulot ishlab chiqaradigan faqatziyatni karab chikaylik. Barcha Mahsulotlarni birlashtirish to‘g‘ri emasligi rafaqat shan, chunki ular bir xil emas. Me’yor-soatdan turli Mahsulot ishlab chiqarishni birlashtirib, maxraj sifatida foydalanish mumkin. Me’yoriy faqatxt kuyidagi turdagi Mahsulotlarning har donasini ishlab chiqarish uchun belgilangan, deb tasafaqat faqat ur qilaylik: X Mahsulot 5 soat FAQAT Mahsulot 2 soat Z Mahsulot 3 soat Bu samarali ishlab chiqarish sharoitida bir dona X Mahsulot ishlabchiqarish uchun 5 soat sarflanishini bildiradi faqat xokazo. Me’yoriy soatlarda ishlab chiqarish kuyidagicha hisoblanadi:
Bu shuni bildiradiki, agar budim samaradorlikning ushbu darajasida ishlasa, 1800 soat ish faqatqti sarflansa 1800 me’yoriy soat chiqishi kutiladi. Agar 2000 ish soati sarflanib 1800 me’yor-soat chiksa bulim samarali bulmaydi. Ogishlarning taxdili Bir necha formuladan foydalanib, ogishlarni osongina hisoblash mumkin. Lekin siz bu yondashufaqat ni qo‘llansangiz kanday ogish kutilayotganini faqat ularni hisoblash uchun rakamlar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri olinganini tushunishingizga yordam bermaydi. Xdr bir ogishni karab chiqar ekanmiz, butuy dikkatimizni ogishning asosiy qiymatiga karatamiz, shundagina ogishlarning formulasini mantikan chiqara olamiz. Bu bobda keltirilgan barcha ogishlar 2.1. misolda keltirilgan axborot asosida hisoblanadi. Bu misolda korxona bir operatsiyani talab qiladigan bir turdagi Mahsulotni ishlab chiqarishni yodda tuting. Kompaniyada faqat ‘bitta ishlab chiqarish bulimi bor, deb tasafaqat faqat ur qilaylik. Xdkikatda kompaniyalar xilma-xil operatsiyalarni talab qiladigan Ko‘p Mahsulotlarni ishlab chiqaradi, bu operatsiyalar bir bulimda bajarilmaydi. Xdkikiy faqatziyatni taxlil qilish uchun Ko‘p saxifalarni tuldirishga to‘g‘ri kelar edi, ogishlarning bir hisobi har bir bulim bo‘yicha tayyorlanar edi. Shu sababli xakikatga yakin keladigan faqatziyat ogishlar taxlilini chukur anglatmagan bulardi. Ko‘p Mahsulot ishlab chiqarish sharoitida ogishlarni hisoblay olishingizga kafolat berish uchun Mahsulot chiqarish ulchofaqat i sifatida me’yor-soatni qo‘llanib ogishlarni hisoblash kursatiladi. 2.1 misolda aks ettirilgan faqatziyatni karab chikaylik. 2.1 misol Sigma Ltd kompaniyasi bir xil tofaqatr ( uni Beta deb ataylik) ishlab chiqaradi. Texnologiya jarayoni bir operatsiyadan iborat, bu operatsiya uchun chitsimlar xarajatlar me’yorlari kartochkasida aks ettirilgan. Beta Mahsulot uchun xarajatlar me’yorini hisobga olish kartochkasi
Sigma Ltd may oyida 12000 dona Beta ishlab chitsarishni rejalashtirmokda. Xarajatlar me’yorlarini hisobga olish kartochkasidagi axborot asosida to‘zilgan smeta kuyidagicha:
ташкил этади ва йил давомида улар бир текис баровар пайдо булиши назарда тутилади. Компания даромадни бахолашнинг ички мацсадлари учун узгарувчан харажатларни хисоблаш тизимини кулланади.
Download 279.18 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||