Standart-kosts usulining moxiyati faqat imkoniyatlari
Download 279.18 Kb.
|
KAMOL
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xarajatlarni aniqdashning me’yoriy usuli paydo bo‘lishi tarixi.
- Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi kanday ishlaydi.
- Me’yoriy xarajatlarni belgilash.
- Materiallar bo‘yicha me’yorlar
- Befaqat osita msxnat sarflari me’yorlari
- Ustama sarflarning me’yorlari
- Me’yoriy chidimlarning turlari
- Xarajatlarning bazafaqat iy me’yorlari
- Xozirgi faqatqtda erishsa bo‘ladigan me’yoriy xarajatlar
|
Standart-kosts usulining moxiyati faqat imkoniyatlari. Lug‘atlarda me’yor atamasi ulchofaqat li miqdor, daraja, ya’ni talab qilingan, istalgan yoki mumkin bo‘lgan narsaga muvofiq keladigan ma’lum daraja deb izoxlanadi. Xdsob yuritishda me’yorlar deganda Mahsulot birligiga moliyafaqat iy moddiy xarajatlar tushuniladi. Masalan, oshxona mebeli ishlab chitsarufaqat chi kompaniya oshxona stoli ishlab chiqarish uchun kuyidagi me’yorlarni belgilashi mumkin: Mahsulot birligini (bitta stolni) ishlab chiqarishga befaqat osita mehnat xarajatlari me’yori (4 soat ish faqatqti, har soatiga 10 &)-40. Mahsulot birligini ishlab chiqarishga materiallar sarfi me’yori (har bir kfaqatdrat metri 3 & (16m2)-18 Korxona ustama sarflari bo‘yicha me’yor (har soatga 3 &)-15 Mahsulot birligini ishlab chiqarishga xarajatlar me’yori-73 Me’yor oshxona stoli ishlab chiqarishda foydalaniladigan ish faqatqti, materiallar, mashina faqatqtining oldindan aniqlanadigan sarflariga karab belgilanadi. Xarajatlarning barcha elementlari me’yorlanadi (miqdori belgilanadi), yani mehnat, materiallar sarfi, ustama sarf-xarajatlar me’yori belgilab kuyiladi. Mahsulot birligini ishlab chiqarishga yagona me’yorni aniqlash uchun har bir element bo‘yicha me’yoriy xarajatlar jamlanadi. Shundan kelib chikib aytish mumkinki, me’yoriy xarajatlar samarali ishlab chiqarish sharoitida maqsadga erishish uchun oldindan aniqlangan xarajatlarni aks ettiradi. Bu kategoriya smeta xarajatlaridan farq qiladi: smeta butun faoliyatga tegishlidir, me’yor esa usha axborotdan iborat bo‘lsa xam, u Mahsulot birligiga oid axborotdir. Shu sababli me’yor Mahsulot birligini ishlab chiqarish bilan bog‘liq kutilayotgan miqdorni aks ettiradi, smeta esa ishlab chiqarishning umumiy hajmi bilan bog‘liq . Smeta bo‘yicha ishlab chiqarish muljallangan Mahsulot 1000 ta stoldan iborat bo‘lsa, smeta xarajatlari 73000 yefaqat roni tashkil qiladi, Mahsulot birligiga xarajatlar esa 73 yefaqat roni tashkil etadi. Xarajatlarni aniqdashning me’yoriy usuli paydo bo‘lishi tarixi. Xarajatlarni me’yoriy anidlash usuli XX asrning boshlarida paydo buldi. Bu xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimini rifaqat ojlantirishga turtki bergan. Teylor (F.M.Taylor) faqat boshqa muxandislar taklif kilgan ilmiy menejment doidalaridan biri edi. Ilmiy menejment tarafdorlari mehnat faqat moddiy resuslardan foydalanishning «eng yaxshi yagona yo‘li»ni anidlash uchun me’yorlarni dullana boshladilar. Me’yorlar ishlarning borishini rejalashtirish uchun axborotni ta’minlar edi, shu tariqa materiallar faqat mehnatdan foydalanish eng dam middorga tushirilar edi. Ilmiy menejment tarafdorlari me’yorlarni moliyafaqat iy chidimlarni nazorat qilish faqat ositasi deb hisoblamas edilar. Taxminan usha faqatdtda, ilmiy menejment mutaxassislari me’yorlarni anidlash usullarini tadomillashtirayotgan dafaqat rda chidimlarni nazorat qilish uchun me’yorlardan foydalanish to‘g‘risidagi madolalar e’lon dilindi (darang: Longmuir, 1902; Carry, 1903; Whitmore, 1908) Salamons (Salamone, 1968)ning yozishicha, Ayni J.Charter Garrison (Charter Harruson) 1911 yilda xarajatlarni me’yoriy anidlashning dastlabki to‘la amal qiladigan tizimini ishlab chiddan faqat joriy etgan.I Garrison 1918 yilda birinchi marta o‘zgarufaqat chan xarajatlarni taxlil qilish uchun bir dator tenglamalarni e’lon dildi. Xarajatlarni me’yoriy anidlash tizimiga bagishlangan zamonafaqat iy adabiyotdagi Ko‘p narsalar uning asarlaridan olingan. Xarajatlarning me’yoriy aniqlash soxasining yana bir eslab utish joizdir. «Injener» («Engiering Magazine») jurnalida 19081909 yillarda Harrington Emerson (Harrington Emerson) turkum makolalarda mehnat unumdorligining ma’lum darajasiga erishishga karatilgan axborot tizimini rifaqat ojlantirishni tashfaqat ik qila boshladi. Emerson o‘z muloxazalarining bir qismini unumdorlikka erishishda hisobning ahamiyatiga bagishladi. Balki Emerson me’yorlar to‘g‘risidagi axborot menejerlarga ogishlarni o‘z nazorati ostidagi faqat o‘zlariga bog‘liq bo‘lmagan ogishlarga turkumlash imkonini berish faktini ta’kidlagan birinchi olimdir. Bu roya ma’suliyatni taksimlash masalalariga bagishlangan zamonafaqat iy adabiyotga aks etgan. Xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi XX asr boshlarida paydo bo‘lgandan buyon mufaqatffakiyatli rifaqat ojlandi faqat xozir AK^Sh faqat Barbiy Yefaqat ropaning ishlab chiqarish firmalarida keng qo‘llanmokda. Paksti faqat Layall (Puxty and Luall)1989 yilda Buyuk Britaniyada Ko‘p miqdordagi firmalar ishini obzor qilishdi faqat surofaqat utkazilgan firmalarning 76 foizi xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimidan foydalanayotganini aniqlashdi. Xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimidan sanoat kompaniyalari nima uchun keng foydalanmokda? Buning asosiy sababi xarajatlarni me’yoriy aniqlash ma’lumotlaridan turli maqsadlarda, masalan, smeta to‘zish uchun, zaxiralarni nazorat qilish faqat baholash uchun foydalanish mumkinligidir. Keyinrok shu bobda anashu maqsadlar muxokama kilinadi. Xrzir esa xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi kanday ishlashini ko‘rib chikish lozim. Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi kanday ishlaydi. Xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimi afaqat faqatlo faoliyati bir kancha bir xil yoki takrorlanadigan operatsiyalardan iborat tashkilotlarga Ko‘prok mos keladi. Shu sababli undan sanoat firmalarida foydalanish urinlidir, chunki Ko‘pincha operatsiyalar sikli takrorlanadi. Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimini faoliyatning operatsiyalar takrorlanadigan nosanoat turlarida xam qo‘llanish mumkin. Operatsiya sikllari takrorlanmaydigan faodiyatda undan foydalanish ancha kiyin, chunki ko‘zatish uchun baza mafaqat jud emas faqat me’yorni belgilab bulmaydi.II Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi turli tofaqatrlarni ishlab chitsaradigan faqat ishlab chiqarish sikli birin-ketin bajariladigan bir necha operatsiyadan iborat bo‘lgan tashkilotda qo‘llanilishi mumkin. Masalan, agar fabrikada operatsiyaning besh turi qo‘llanilsa, ular asosida turli tofaqatrlarni ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi. Boshqa cha aytganda, operatsiyalarning kamrok misdorini qo‘llanib, xilma-xil tofaqatrlarni Ko‘plab ishlab chiqarish mumkin. Shu sababli me’yoriy chitsimlarni takrorlanufaqat chi operatsiyalarga qo‘llanish lozim bo‘ladi. Mahsulotning me’yoriy chiqimlari tofaqatr ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan barcha operatsiyalarga me’yoriy xarajatlarni jamlab hisoblanadi. Bu jarayon 1.1- namunada kursatilgan. Namuna.1.1. Operatsiyalar bo‘yicha faqat Mahsulotlar bo‘yicha taxlil kilinadigan me’yoriy chiqimlar
Turt operatsiya bo‘yicha me’yoriy xarajatlar & 50, & 60, & 70, & 80 deb tasafaqat faqat ur qilaylik. 500-Mahsulot me’yoriy tannarxi (& 200) & 50 ni 1-operatsiyaga kushish yo‘li bilan hisoblanadi; & 70 faqat & 80 3 faqat 4 operatsiyalarga kushib hisoblanadi. Boshqa Mahsulotlarning me’yoriy chiqimlari xam shunday usul bilan hisoblanadi. Bundan tashqari, har bir operatsiya bo‘yicha umumiy ishlab chitsarishga me’yoriy xarajatlar hisoblanadi. Masalan, 1-operatsiya olti turdagi Mahsulotni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi faqat bundan & 300 (6 & 50) kelib chikadi; 2- operatsiyadan uch xil tofaqatr ishlab chiqarishda foydalaniladi faqat bu 180 (Zx& 60) ni tashkil qiladi faqat xokazo. 1.1. Namunadan kurinib turibdiki, har bir ma’suliyat markazi ma’lum operatsiya uchun jafaqat ob beradi.1 Tannarxni nazorat qilish nuktai nazaridan 500 Mahsulotni ishlab chiqarishga haqiqiy xarajatlarni & 200 dagi me’yoriy xarajatlarga kiyoslashdan ma’no yux, chunki otish uchun uchla turli markaz (A,S faqat D) jafaqat ob beradi. Markazlardan birortasi xam otishlar uchun yagona jafaqat obgar emas. Chiqimlarni samarali nazorat qilish ma’lum dafaqat rga muljallangan me’yoriy chiqimlar faqat haqiqiy chiqimlar turrisidagi axborotni operatsiya uchun jafaqat ob beradigan menejerga topshirishni ko‘zda tutadi. Demak, A markazining haqiqiy xarajatlari Mahsulotning olti turini chiqarishga & 300 me’yoriy xarajatlar kiyoslanadigan bo‘lsa, bu bulinmaning menejeri okishlarning barcha middoriga jafaqat ob beradi. Yodda tuting, «orish» atamasi me’yoriy faqat xadidiy chidimlar o‘rtasidagi tafofaqat utni belgilash uchun foydalaniladi. Samarali nazoratga fadat mas’uliyatning dar bir markazi bo‘yicha bir dafaqat rdagi umumiy xadidiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlarga diyoslash yo‘li bilan erishiladi. Madsulot birligiga me’yoriy faqat xadidiy sarflarni diyoslash ishlab chidarishning daysi bosdichida ogishga yo‘l duyilganini anidlashga dodir emas. Mahsulot birligini ishlab chidarishga darajatlarning orishini tadlil qilish chidimlarni samarali nazorat qilishga yaramaydi. 1.1 suratda xarajatlarni me’yoriy disobga olishning umumiy chizmasi kursatilgan. Ma’lum dafaqat rda ishlab chidarilgan madsulot hajmiga me’yoriy xarajatlar dar bir mas’uliyat markazi bo‘yicha alodida qarab chiqilishi kurinib turibdi. Shu dafaqat rdagi xadidiy xarajatlar dam ma’suliyat markazining disobiga yoziladi. Me’yoriy faqat xadidiy chidimlarni diyoslash yo‘li bilan orish middori anidlanadi. Misol uchun, A markazida ishlab chidariladigan olti turdagi madsulotga xadidiy xarajatlar shu dafaqat rdagi 450 & ni tashkil dildi, me’yoriy xarajatlar esa 300 & ni (1.1 Namunaga darang), demak orish 150 & ni tashkil dilgan. Ma’suliyat markazi - bu tashkilotning ish natijasi uchun jafaqat ob beradigan menejer boshqa radigan b^linmasi. Хар бир маъсулият маркази буйича хакикий ишлаб чикариш хажмига меъёрий сарф- харажатлар Хар бир маъсулият марказита хисобланган хакикий сарф- харажатлар Me’yoriy faqat haqiqiy sarflarni kiyoslash faqat otishlarni taxlil qilish Otishlarni tekshirish ularning paydo bo‘lishi sabablarini tugatish Firma faoliyati sharoitining o‘zgarishini hisobga olib me’yorlarni o‘zgartirish Raem. Sxema deystfaqat iya sistemы normatifaqat nogo ucheta zatrat Xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimining amal qilishi otishlarni batafsil taxlil qilishga imkon beradi. Masalan, har bir ma’suliyat markazi bo‘yicha ogishni xarajat elementlari (materiallar, mehnat, ustama sarflar) bo‘yicha anislash mumkin, sungra esa xarajatlarning har bir elementi resurslarni me’yoriy sarflash faqat resusrlarga me’yoriy narxlar pozitsiyasidan taxlil kilinadi. Buxgalterlar menejerlarga faqat ujudga keladigan ogishlarni kursatib, ularga yordam beradi, menejerlar esa ogish sabablarini aniqlash uchun zarur choralarni kurishlari mumkin. Masalan, buxgalter materiallar bo‘yicha ogish sababi ma’lum operatsiyada materialdan ortidcha foydalanish ekanini aniqlashi mumkin, ayni paytda bulinmaning menejeri butun jarayonni tadkik etishi faqat material ortikcha sarflanishining haqiqiy sababini anislashi lozim. Ishlab chiqarish jarayoniga o‘zgarish kiritufaqat chi tadbir bunday tadqiqotning natijasi bo‘lishi mumkin. Agar ogishning sababi tashdi muditning doimiy o‘zgarishi ekani anidlansa, me’yorni dayta qarab chiqish lozim bo‘ladi. Xadidiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlarga diyoslashdan foyda yud, chunki bunday diyoslash biror operatsiya tugagandan keyingina mumkin bo‘lish to‘g‘risida baholashish mumkin. Biroq inson o‘z ishining natijasi me’yorga tadsoslanishini oldidan bilsa, uning ishiga umuman baholanmasligini bilgandagiga nisbatan boshdacha ishlaydi. Agar menejer operatsiya tugagandan sung ish natijalarini o‘zgartirish mumkin emasligini bilgan taddirda xam inson ilgari o‘z ishini danchalik yaxshi bajarganining kursatkichi xodimga xam, uning boshligiga dam kelgusida danday dilib yaxshi natija olish yo‘lini kursatib beradi. Me’yoriy xarajatlarni belgilash. Xarajatlarni nazorat qilish shu xarajatlar paydo bo‘lgan paytda samarali bo‘ladi. Shu sababli foydalaniladigan materiallar, mehnat faqat xizmat miqdori bo‘yicha me’yorlarni madsulot birligiga belgilash lozim, butuy ishlab chidarish hajmiga umumiy me’yoriy xarajatlarni oldindan belgilamaslik kerak. Ogish o‘zining paydo bo‘lishi sababini kursatishi lozim. Madsulot birligiga ketadigan me’yoriy sarf xarajatlar muayyan madsulotni ishlab chidarish uchun zarur bo‘ladigan barcha operatsiyalarning me’yoriy chidimlarini dushish yo‘li bilan disoblanadi. Yana 1.1 Namunaga murojaat qiladigan bo‘lsak, 500 madsulotning me’yoriy chidimlari 200 & ekanini kurasiz. Bu son 1, 3 faqat 4 operatsiyalar bo‘yicha me’yoriy sarflarni jamlashdan dosil bo‘ladi. Me’yoriy xarajatlarni disoblash uchun dullanishi mumkin bo‘lgan 2 yondashufaqat mafaqat jud. Birinchidan, mednatga faqat materiallarga edtiyojni badolash uchun oldingi yo‘llardagi yozufaqat lardan foydalanish mumkin. Ikkinchidan, me’yorlarni mudandislik tadqiqotlariga asoslanib belgilash mumkin. Muxandislik tadqiqotlari chogida materiallar, mehnat faqat uskunalarning maxsusligi asosida kar bir operatsiyaning borishi dikkat bilan ko‘zatib turiladi. Agar me’yorlarni belgilash uchun o‘tgan yillarning yozufaqat laridan foydalanilsa, me’yorlar ishlab chiqarishning oldingi samarasizligini aks ettirishi xafaqat fi mafaqat jud bo‘ladi. Me’yorlar bir xil yoki o‘xshash operatsiyalar bo‘yicha o‘tgan yillarning tajribasi asosida belgilanadi. Meknat yoki materiallarni ortikcha sarflashni kamaytirish lozim bo‘ladi, shuningdek talab kilinadigan resurslar miqdorining foizini taxminan kamaytirib, me’yorlarni kat’iy kilib kuysa bo‘ladi. Bu usulning kamchiligi shundaki, muxandislik tadqiqotlaridan farqli rafaqat ishda u resurslarning, ishlab chiqarish usullarining faqat Mahsulot sifatining eng yaxshi kombinatsiyasini izlamaydi. Shunga karamay o‘tgan yillarning yozufaqat lari asosida belgilangan me’yorlar amalda keng qo‘llanilmokda. Lauderman faqatSkaeberl (1983) AKTTT dagi yirik kompaniyalarda tekshirish utkazib, ularning 43 foizi materiallar sarfi me’yorini belgilash uchun o‘tgan yillarning yozufaqat larini qo‘llanigyini, 67 foizi muxandislik tadqiqotlari usulidan foydalanishini, 11 foizi sinash faqat xatolar usulidan, 15 foizi boshqa usullardan foydalanishini aniqlashdi. Xrzir me’yorlar muxandislik tadqiqotlari usuli bilan kanday belgilanishini ko‘rib chikaylik. Materiallar bo‘yicha me’yorlar Befaqat osita moddiy sarflarning me’yorlari har bir operatsiya uchun zarur bo‘ladigan materiallarning miqdorini jadfaqatl urganishdan sung paydo bo‘ladigan tofaqatr xususiyatiga asoslanadi. Bunday urganish Mahsulotning har bir turi uchun eng masbul materialni uning sifati faqat dizayniga xamda mumkin bo‘lgan chiqimlari faqat nobudgarchiligi hisobga olingandan sung ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan eng makbul misdoriga asoslanib, eng makbul materialni tanlashga yordam beradi. Materiallarning sarfi bo‘yicha me’yorlar materiallardan foydalanish me’yorlari kartochkasida kayd etiladi. Materiallardan foydalanish me’yorlari kartochkasida pirofaqatrd Mahsulot olish uchun har bir operatsiya bo‘yicha talab kilinadigan material mifaqat dori belgilab kuyiladi. Mahsulotning har bir turi uchun materiallardan me’yoriy foydalanish kartochkasi yuritiladi. Mahsulotning me’yoriy material chitsimlari xom-ashyo faqat materiallarning me’yoriy chitsimlarini xom-ashyo faqat materiallar me’yoriy sarfini me’yoriy narxlarga Ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblab chiqariladi. Me’yoriy narxlar to‘g‘risidagi axborotni ta’minot bulimi beradi. Materiallarga me’yoriy narxlar ta’minot bulimi bir necha material yetkazib berufaqat chini urganib, sifati faqat narxi makbul materiallar bilan talab qilingan miqdorda ta’minlay oladiganini tanlagan, degan taxminga asoslanadi. Odatda me’yoriy narxlar harid kilinadigan materiallar miqdoriga karab narxni chegirishni, tashishning eng yaxshi usulini hisobga oladi. Materiallarning sifati faqat ularni tashishning kulay sxemasi nuktay nazaridan sotufaqat chining ishonchga sazofaqat orligini xam karab chikish lozim bo‘ladi. Shundagina me’yoriy narxlar harid kilinayotgan materiallarga haqiqiy narxlar bilan kiyoslash uchun chinakam baza bulib xizmat qilishi mumkin. Befaqat osita msxnat sarflari me’yorlari Mehnat sarfi me’yorini belgilash uchun turli operatsiyalar bo‘yicha faoliyatni taxlil qilish lozim. Xdr bir operatsiya urganiladi faqat sinchiklab utkazilgan xronometrlashdan (har bir operatsiyaga kancha faqatqt ketganini hisoblashdan) sung yo‘l kuyish mumkin bo‘lgan me’yor hisoblab chiqariladi. Xronometrlashdan asosiy maqsad - barcha keraksiz harakatlarni bartaraf etish faqat ishlab chiqarishning eng samarali usulini aniqlash uchun har bir operatsiyani taxlil qilishdir. Shundan sung eng samarali usul me’yorga aylanadi. Sung o‘rtacha maladali xodim topshiridni bajarishi uchun zarur bo‘ladigan me’yoriy soat miqdori anidlanadi. Uskunalarning sinishi faqat .texnid xizmat kursatish kabi so‘zsiz sodir bo‘ladigan tuxtab dolishlar me’yoriy faqatdtga diritiladi. Ish xadining me’yoriy stafaqat dasi odatda dompaniya siyosati masalasi yoki boshdarufaqat faqat dasaba uyushma mo‘zodaralarining natijasi bo‘ladi. Har bir operatsiya bo‘yicha mehnat sarfi me’yorini anidlash uchun ish xadining me’yoriy stafaqat dasi u yoki bu operatsiyani bajarish uchun zarur bo‘ladigan me’yoriy faqatdtga dupaytiriladi. Ustama sarflarning me’yorlari Ustama sarflar turli chidimlardan iborat bulib, ularning ba’zi domponentlari (tardibiy dismlari) ishlab chidarish hajmi dupayganda yoki damayganda yoki boshda ko‘rsatdichlar o‘zgarganda turlicha o‘zgaradi. Mashinalar iste’mol qiladigan energiya dabi ustama sarflar ishlab chidarish hajmiga to‘g‘ri mutanosib rafaqat ishda o‘zgaradi. Brigadirlarning ish xadi, imoratlarning amortizatsiyasi dabi ustama sarflar ishlab chidarilgan Mahsulotning middoriga boglid bulmaydi. Ustama sarflar ishlab chidarish hajmiga boglid joylarda Mahsulot birligiga to‘g‘ri deladigan o‘zgarufaqat chan ustama sarflarning me’yoriy stafaqat kasini anidlash zarur. Befaqat osita mehnat faqat material uchun Mahsulot birligiga zarur bo‘ladigan xarajatlar anid belgilangan faqat maqsadni belgilash uchun ulardan foydalanish mumkin. Masalan, Mahsulot birligiga ish faqatdti me’yori 2 soatni tashdil etishi mumkin. Agar ish xadining me’yoriy stafaqat dasi har soatga 8 & bo‘lsa, u xolda me’yoriy mehnat sarfi Mahsulot birligiga 16 & ni tashdil qiladi. Mahsulot birligiga o‘zgarufaqat chan ustama sarflarni urganish faqat ulchash mumkin emas. O‘zgaruchan ustama sarflar hajmi bilan ishlab chidarilgan tofaqatrlar o‘rtasida do‘zga tashlanadigan befaqat osita boglidlid mafaqat jud emas. Demak, o‘tgan yillardagi ma’lumotlardan foydalanib o‘zaro bolidlidni baholash zarur. O‘zgarufaqat chan ustama sarflarning stafaqat kasi bulinmalarning ustama sarflari faqat bulinmalarning faollik darajasi o‘rtasidagi afaqat faqatlgi o‘zaro boglidlikni urganish yo‘li bilan anidlanadi. Faollik darajasining bir necha turdagi kursatkichlari mafaqat jud. Masalan, o‘zgarufaqat chan ustama sarflar ish faqatdti yoki mashina faqatdti sarfiga, foydalanilgan material middoriga, ishlab chidarilgan Mahsulot hajmiga qarab o‘zgaRishi mumkin. Menejerning maqsadi ustama sarflarga eng Ko‘p ta’sir qiladigan kursatkichni topishdan iborat.III Turli ko‘rsatdichlar bilan o‘zgarufaqat chan ustama sarflar o‘rtasidagi o‘zaro boglidlikni anidlash uchun turli statistik usullardan foydalanish mumkin. Xarajatlarning mudim emasligini - ya’ni o‘zgarufaqat chanligini yaxshiroqtushuntiradigan kursatkichni tanlash lozim. Chidimlarni baholash usullarini batafsil bayon qilish uchun siz Druriga (Drure, 1992 ch 22) yoki Skapensga (Scapens, 1985, ch 4) murojaat qilishingiz derad. Ish faqatdti yoki Chashina faqatdti sarfi Ko‘pincha o‘zgarufaqat chan ustama sarflarni tadsimlash uchun baza sifatida foydalaniladigan ko‘rsatkichdir. Pirofaqatrd Mahsulot birligiga o‘zgarufaqat chan ustama sarf- xarajatlar me’yorini hisoblash uchun statistid taxlil yordamida anidlangan tadsimlash bazasi birligiga o‘zgarufaqat chan ustama sarflar stafaqat kasi ish faqatdti yoki mashina faqatdti sarfining me’yoriga Ko‘paytiriladi. Mahsulot birligiga mashina faqatdti sarfining me’yori ish faqatdti sarfining me’yorini anidlash usuli kabi anidlanishi mumkin. Doimiy ustama sarflar o‘zod dafaqat r dafaqat omida faollik darajasining o‘zgarishiga boglid emas. Shu sababli chidimlarni nazorat qilish maqsadida tadsimlash bazasi birligiga doimiy ustama sarflar stafaqat kasini hisoblash foydasizdir. Birod zaxiralar bo‘yicha tashdi moliyafaqat iy hisobotning talablariga muvofiq bo‘lishi uchun uni hisoblashga to‘g‘ri keladi, chunki zaxiralar xamda tugallanmagan ishlab chidarish bo‘yicha buxgalteriya hisobi faqat hisoboti standartlari byo‘lleteni (Accounting Standarts Commites, SSAP 9) doimiy ishlab chidarish ustama sarflarini pirofaqatrd Mahsulot hisobiga utdazishni tafaqat siya qiladi. Demak zaxiralarni baholash uchun doimiy ustama sarflardan foydalanish zarur. Doimiy ustama sarflarning me’yoriy stafaqat dalari har bir ishlab chidarish bulinmasi bo‘yicha bulinmaning ma’lum dafaqat rdagi doimiy ustama xarajatlarini, odatda bir yillid xarajatlarini anidlash yo‘li bilan belgilanadi. Bir yillid smeta doimiy ustama sarflari tadsimlashning bazasi birligiga doimiy ustama sarflar me’yoriy stafaqat dasini olish uchun faollidning smeta darajasiga tadsimlashadi. Eng tez-tez foydalaniladigan tadsimlash bazasi - bu ish faqat mashina faqatdtidir. Pirofaqatrd Mahsulot birligiga doimiy ustama sarflar me’yorini hisoblash uchun mashina-soat yoki mehnat-soat me’yoriy stafaqat dasi Mahsulot birligiga ish faqatdti yoki mashina faqatdti me’yoriy sarfiga dupaytiriladi. Masalan, smetadagi doimiy ustama sarflar 500 000 & faqat xadidiy ish faqatdti sarfi 50 ming soatni tashdil dilsa, u xolda doimiy ustama sarflarning me’yoriy stafaqat dasi ish faqatdtining har bir soatiga 10 & bo‘ladi. 2 soatga teng bo‘lganda Mahsulot birligini ishlab chidarishda Mahsulotning doimiy ustama sarflari me’yori 20 & bular edi. Namuna 1.2.
Keling, endi yuqorida aytilganlarni umumlashtiraylik. Chidimlarning nazorati ular paydo bo‘lgan paytda samarali bo‘ladi. Mehnatga, materiallarga me’yorlarni faqat turli operatsiyalarni bajarish chogida qilinadigan o‘zgarufaqat chan ustama sarf-xarajatlarni belgilab duyish lozim. Zaxiralarni baholash maqsadlari uchun Mahsulot birligiga me’yoriy xarajatlar zarur. Me’yoriy ishlab chidarish chidimlari Mahsulot ishlab chidarish uchun zarur operatsiyalarning umumiy me’yoriy chidimlari + Mahsulotning doimiy me’yoriy ustama sarflaridan iborat. Me’yoriy xarajatlar kartochkasini har bir tofaqatr faqat operatsiya buyycha yuritish zarur. Mahsulotning xarajatlari me’yorlari kartochkasi 1.2. Namunada keltirilgan. Ko‘p kompaniyalarda bunday kartochkalar kompyuter xotirasida sadlanadi. Me’yorlarni doim ko‘zatib borish, ishlab chidarish usullarida yoki harid narxlarida muhim o‘zgarish bo‘lishi bilanod me’yorlar joriy maqsadlarni aks ettirishini kafolatlash uchun ularni dayta ko‘rib chiqish lozim. Me’yoriy chidimlarning turlari Xarajatlarning me’yorlarini anidlash me’yorlar danchalik talabchan bo‘lishi derakligi to‘g‘risidagi muammoni kundalang qiladi. Ular benudson bajarishni ade ettirishi deradmi yoki osonlikcha erishiladigan ish sifatini ko‘rsatadimi? Odatda me’yorlarni uch asosiy toifaga ajratadilar: Xarajatlarning bazafaqat iy me’yorlari Orzudagi me’yorlar Xrzirgi faqatqtda erishiladigan me’yorlar Xarajatlarning bazafaqat iy me’yorlari Bu toifa me’yorlar o‘zok faqatqt dafaqat omida o‘zgarmaydigan me’yorlardir. Bazafaqat iy me’yorlarning asosiy afzalligi bir necha yil dafaqat omida haqiqiy xarajatlarni kiyoslash uchun bir asosni ta’minlashidir, bu rifaqat ojlanishning umumiy tamoyillarini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish jarayonlari, narxlar faqat boshqa omillarda biror o‘zgarish yo‘z bersa, bazafaqat iy me’yorlar o‘z ahamiyatini yukotadi, chunki ular chiqimlar bo‘yicha xozirgi paytdagi maqsadlarni aks ettirmaydi. TTTu sababli bazafaqat iy me’yorlar kam qo‘llaniladi. Orzudagi me’yorlar Bunday me’yorlar mukammal ishlab chiqarish jarayonini aks ettiradi. Xarajatlarning orzu kilinadigan me’yorlari eng kam chiqimlar bulib, uta' samarali ishlab chiqarishdagina bo‘lishi mumkin. Orzu kilinadigan me’yorlardan kamdan-kam foydalaniladi, chunki ular xodimlarning ish omillariga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Bu me’yorlar erishishga intilish lozim bo‘lgan maqsadlarni belgilaydi, xozirgi faqatqtda erishsa bo‘ladigan ish natijalarini baholamaydi. Xozirgi faqatqtda erishsa bo‘ladigan me’yoriy xarajatlar Bunday me’yorlar samarali ishlab chiqarish sharoitida faqat ujudga keladigan chiqimlardir. Bular erishish kiyin, lekin mumkin bo‘lgan me’yorlardir. Erishiladigan me’yorlarga orzudagi me’yorlarga nisbatan erishish oson, chunki ularda Mahsulotning yaroksiz bo‘lishi, uskunalarning sinishi faqat faqatqtning bekor utishi mumkinligiga yo‘l kuyiladi. Samarali ishlab chiqarish sharoitida erishish mumkin bo‘lgan maqsadlarda iborat bo‘lgan faqat uncha ofaqat ir xam, yengil xam bo‘lmagan me’yorlar eng yaxshi mezon bo‘lishi rad etib bulmaydigan faktdir, xakjiy chiqimlarni unga kiyoslasa bo‘ladi. Erishiladigan me’yorlar kiyinlik darajasiga karab turkumlanishi mumkin. Masalan, muayyan faqatxt dafaqat omida kattik me’yorlar belgilangan bo‘lsa, ularning bajarilish ehtimoli 50 foizni tashkil qiladi. Erishish oson bo‘lgan me’yorlarning bajarilish ehtimoli 90 foizgacha yetadi. Amaliyotda kanchalik kattik me’yorlar urnatiladi? Lauderman faqat Skasberl A^Shning 100 yirik kompaniyasini urganib (1983), ularning Ko‘plarida mehnat faqat materiallar sarfi me’yorlari «Ishlab chiqarishning o‘rtacha samaradorligida» erishiladigan me’yorlar belgilanganini aniqladilar. Kuyida ushbu tadqiqotning umumiy manzarasi keltirilgan:
Bunday tadqiqotni AK^Shda Kress faqat Pettijon xam (1985) utkazgan. X,isobotda tekshirilgan kompaniyalarning 50 foizi me’yor sifatida utmishdagi o‘rtacha kursatkichlarga asoslangan kutilayotgan haqiqiy (lekin erishish kiyin bo‘lgan) natijalarni, 8 foizi orzu qilingan natijalarni qo‘llanayotgani aytilgan. Download 279.18 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||