Statistik ma’lumotlarni taqdim etish usullari

Grafiklar haqqında túsinik, statistikada olardıń roli hám áhmiyeti

Grafik – bul statistik ma’lumatlardi ta’sirsheń hám anıq qilib kársetip beredi.

Statistikalıq maǵlıwmatlardı keń kópshilik ushın túsinikli, tásirli, dıqqatqa iye hám qısqasha etip bayanlaw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Grafik usılı áne sol maqset ushın xızmet etip, ámelde keń qollanıladı.
Statistikada grafiklar degende socialliq ómir haqqındaǵı maǵlıwmatlardı shártli alınǵan normada tuziluvchi hár túrlı geometriyalıq forma hám sızıqlar, predmetlerdiń suwretleri (páti) hám de geografiyalıq kartalarda bayramlanǵan shártli belgiler járdeminde súwretlew túsiniledi. Olar kisiniń dıqqatın ózine tez qosıw menen birge maǵlıwmatlardı este jaqsılaw saqlaw, tolıqlaw hám tereńrek oyda sawlelendiriwge múmkinshilik beredi. Sol sebepli grafiklar ekonomikalıq, materiallıq hám ulıwma social rawajlanıwdıń barlıq tarawlarında eriwilayotgan tabıslarımızdı ǵalabalastırıwda zárúrli qural wazıypasın oteydi.
Sonday etip, statistikalıq maǵlıwmatlardı grafiklarda súwretlew nátiyjesinde olardı ápiwayılastırıw, ayanlastırıw, ulıwmalastırıw, juwmaqlawtırıw hám sońıında oyda sawlelendiriwimizni bayıtıw sıyaqlı zárúrli pazıyletlerge iye bolamız.
Bul usıl túrli hádiyselerdi salıstırıwlawda, olardı dinamikası hám óz-ara baylanısıwların analiz qılıwda, jobalardı, mámleket buyırtpaların orınlaw ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıwda, úyrenilip atırǵan quramalı jıynaqlardıń dúzilisin tekseriwde, ayırım waqıyalardıń jayılıw kólemin súwretlewde qollanıladı.

Grafiklardıń túrleri hám tiykarǵı elementleri

Grafiklar dúzılıw forması hám qanday processlerdi súwretlewi tárepinen hár túrlı túrlerge, klassifikaciyaiy gruppalarǵa bólinedi. Tómende olardıń túrleri suwretlengen.

Statistikalıq grafik túrleri.

Diagramma degende statistikalıq maǵlıwmatlardı geometriyalıq sırtqı kórinisler járdeminde súwretlew túsiniledi. Eger maǵlıwmatlar shártli belgilerdi geografiyalıq kartalarǵa túsiriw jolı menen suwretlansa, bunday grafiklar kartogrammalar dep ataladı. Kartodiagrammalar diagramma hám kartogrammalarning qospasınan dúziledi. Bul halda geografiyalıq kartalar hádiyselerdiń aymaqlıq bólistiriliwine qaray konturlarǵa (bóleklerge) bólinedi hám olarda maǵlıwmatlardı suwretleytuǵın diagrammalar keltiriledi. Kartogramma hám kartodiagrammalar hádiyselerdiń mákanda (territoriyada) jaylanıwın súwretlewde qollanıladı.

Grafiklardıń tiykarǵı túri diagrammalar bolıp tabıladı. Olardı dúzip atırǵanda kóbinese tegis geometriyalıq sırtqı kórinisler hám sızıqlardan paydalanıladı.
Statistikalıq maǵlıwmatlardı grafiklarda súwretlew ushın áwele masshtab qabıl etiledi hám oǵan qaray shkala dúziledi.
Masshtab - bul kórsetkishlerdi tegisliktegi suwretleytuǵın koefficientlerge aylantıriwshı shártli norma bolıp tabıladı.
Masshtab dep sanlar menen kórsetilgen kórsetkishlerdi tegisliktegi suwretleytuǵın koefficientlerge aylantıriwshı shártli normaǵa aytıladı. Ol úyrenilip atırǵan hádiysediń qanday muǵdarı tegisliktegi sızıqtıń bir birligine teń dep shártli túrde qabıl etilgenligin ańlatadı. Mısalı, Ózbekstanda paxta jetistiriw diagrammasın dúzip atırǵanda 1 mln. t.paxtanı 1 santımetrga teń dep qabıl qilsak, bul norma bul grafikdıń masshtabı esaplanadı.
Shkala - bul sonday sızıqki, onıń ayırım noqatları suwretlenip atırǵan hádiysediń málim muǵdarların ańlatadı.
Shkala degende sonday sızıq túsinilediki, onıń ayırım noqatları suwretlenip atırǵan hádiysediń málim muǵdarlarına teń boladı hám, sonday eken, sol muǵdar dep o'qilishi múmkin. Ol ush elementten ibarat esaplanadi (4. 2-sızılma ).

0 10 20 30 40 50

4. 2-sızılma. Shkala (teń normalı ).

1) shkala súyenishi dep atalıwshı sızıq ;
2) chiziqchalar menen bayramlanıp málim tártipte shkala súyenishine jaylasqan noqatlar ;
3) shu noqatlarǵa tiyisli sanlardı belgileytuǵın nomerler.
Shkala súyenishiniń hár bir noqatına úyrenilip atırǵan hádiysediń málim muǵdarı sáykes keledi hám, kerisinshe, hádiysediń hár bir muǵdarın sızıqtaǵı málim noqat ańlatadı. Mısalı : 2000 jıl Ózbekstanda 3. 8 mln. tonna paxta ónimi alınǵan edi. Eger masshtabtı, joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, 1 sm. 1 mln tonna paxtaǵa teń dep alsaq, ol halda shkala súyenishi sızıǵınıń sanaq baslanatuǵın “0” noqatınan 3. 8 sm uzaqlıqta jatqan noqatı jámi jetiwtirilgan paxtanı ańlatadı yamasa kerisinshe, 3. 8 mln tonna paxta “0” noqatınan 3. 8 sm alshaqlıqta jatqan noqat arasındaǵı aralıq ólshemi menen suwretlenedi.
Shkala súyenishi tuwrı sızıqtan yamasa iymek sızıqtan ibarat bolıwı múmkin. Soǵan qaray shkalalar tuwrı sızıqlı hám iymek sızıqlı shkalalarǵa bólinedi. Tuwrı sızıqlı shkalaǵa ápiwayı millimetrli sızǵısh (lineyka) mısal bóle aladı. Saattıń siferblati bolsa iymek sızıqlı shkalaǵa mısal bolıp tabıladı. Kóp ólshew ásbapları taǵa tárizlı iymek sızıqlı shkalaǵa iye. Bunnan tısqarı shkalalar teń normalı hám ózgeriwshen normalı bolıwı múmkin. Grafiklardı statistikada qollayotganda ádetde teń normalı shkalalardan paydalanıladı. Suwretlenip atırǵan muǵdarlar bir-birinen keń kólemde parq qilsa, grafiklardı dúziwde ózgeriwshen normalı shkalalar isletiledi. Bul túrdegi shkalalar qatarına logarifmik yamasa nimlogarifmik shkala kiredi. Ol jaǵdayda shkala súyenishindegi kesindiler suwretlenip atırǵan muǵdarlardıń logarifmlerine proporsional bolıp tabıladı.
Sızıqlı grafiklardı dúzip atırǵanda ádetde koordinat sisteması yamasa maydanından paydalanıladı. Onıń ushın koordinat oqlarına shkalalar jaylastırıladı. Ayırım payıtlarda shkalalar súyenishinde bayramlanǵan noqatlardan (jińishke) tuwrı sızıq ótkeriledi hám nátiyjede cifrlı setka payda boladı (4. 3-sızılma ).

70
60
50
40
30
20
10
0			5		10		15		20		25		30		35		40		45

Cifrlı setka.

Cifrlı setka statistikalıq maǵlıwmatlardı grafiklarda anıqlaw súwretlew múmkinshiligin jaratadı hám olardan paydalanıwdı anaǵurlım ańsatlashtiradi.
Tómende statistikalıq grafiklardıń strukturalıq elementleri suwretlengen (4. 4-sızılma ).
4. 4-sızılma. Statistikalıq grafikdıń strukturalıq elementleri.
Endi eń zárúrli diagrammalardı sızıw tártibi menen jaqınnan tanısıp shıǵayıq.

4. 5. Sızıqlı hám tegis diagrammalar

Sızıqlı hám tegis diagrammalardıń júdá kóp túrleri ámeldegi bolıp, olar arasında eń áhmiyetlileri tómendegilerden ibarat.

Sızıqlı diagrammalar. Bul diagrammalar eń keń tarqalǵan bolıp, olar járdeminde dinamika qatarları, hádiyseler arasındaǵı baylanısıwlar, bólistiriliw qatarları hám shártnama (joba ) ni orınlaw kórsetkishleri suwretlenedi. Sızıqlı diagrammalar koordinat maydanı yamasa cifrlı setka tiykarında dúziledi. vertikal o'qqa (ordinata oǵı ) alınǵan masshtabda dinamika qatarınıń kórsetkishleri yamasa juwmaqlawshı belginiń bahaları noqatshalar menen bayramlanıp jaylastırıladı. Gorizontal o'qqa (absissa o'qi) málim masshtabda qatardıń dáwirleri (waqıtları ) yamasa faktor belginiń bahaları noqatshalar menen bayramlanadı. Keyin oqlar daǵı hár qaysı noqatshalardan keri o'qqa salıstırǵanda parallel túrde perpendikulyar sızıqlar ótkeriledi. Olardıń óz-ara ushrashqan noqatları (ordinata shıńları ) bir-biri menen birlestiriledi hám nátiyjede sınıq sızıq payda boladı. Bul sınıq sızıq dinamika qatarın yamasa úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń óz-ara baylanısıwın suwretleydi.
Tómendegi maǵlıwmatlardı sızıqlı diagramma formasında ańlatpalaylik.