Statistikasi

Korxona foydasi va rentabelllgini inflatsiya ta’siri ostida
№
O m ilia r n o m i
J o riy
tiavT 
h a q iq iy
ko*TSal- 
k ic h lari
In d a is iy a
h is o b g a
o lin g a rv d a g i
lia q iq iy
k o T s 3 t l( it h la r
О m il 
h a jm i 
< l- 2 )
In H a islya
hissasi, %
(3 :2 )
A
1
2
4
1.
K o rxo n a sotgan
b o 'ljja n b a h c la rm n y c 'z g a r is h i
2 0 0 0 0 0
SOOOO
120000
6 0 .0
2.
M oddiy 
Ttarajatlarga 
b o 'lg a n
baholam m j» o"7giirjshi
128000
5446B
7 3 5 3 2
57,4
3.
A s o i;iy гЪ п Л аг v j ка р л а 1 
q o 'y t lm iib m i b a h o b s h n in g
o *7 ^ a ri$ h i
KOOO
4 4 4 4
35 5 6
44,5
4.
In jla ts iy a b ila n o 'd a c h a b h
k ig in in g o 'z ^ a r is K i
2 4 0 0 0
13714
10286
4 2 .9
5.
' I V b
U nnatK
160000
7 2 6 2 6
873 74
5 4,6
6.
M a h s u lo t s o lis h d a n o lin g a n
fovdi»
4 0 0 0 0
7374
3 2 6 2 6
8 1,6
7.
M a h s u lo i rtM ita b e llig i ( 6 :5 )
2 5.0
10.2
-
298

---

10.10-jadvtil ma’kimotlaridan bir qancha xiilosalar chiqarisli 
mumkin. Inflatsiya jarayoni la’siii oslida fbydalilik darajasi 14,8 punktga 
(25,0' 10,2) oshdi. Tannarx (hainma moddalar bo'yicha) 87374 ming 
so‘mga osligan. I,ckin sotilgan mahsalot tannarxiga inflyatsion jara- 
yonning salbiy ta'siri ijobiy ta ’siridan ko‘ra kamroq. Bu liolai sotil- 
gan malisulot bahosini kobarilib kclishiga olib keldi va natijada niah- 
xuiotni sotisbdan olingan niablag" (20000 ming,so‘mga osbdi. Sotil- 
gan mahsulot bahostning yuqorilab o ‘sishi korxonaga 32626 ming 
so'mlik fbyda berdi yoki 81,6 % (32626 * 100/40000),
Foyda va rentabellik darajalariga inflatsiya jarayonning la’sirini 
0‘rganishni boshqa omillar hisobidan yana ham chnquriashtirish va 
kengaytirish mumkin.
10.4. Moliyaviy ahvol, natijalar haqidagi 
ma’Iumot manbalari
Iqtisodiyotning barclia sektoriarida faoliyat ko‘rsatayotgan kor- 
xona va tashkilotlarning moliyaviy ahvoli va natijalari to‘g‘risidagi 
m a’kimot manbalariga quyidagilar kiradi:
l “Sonli skakJ — Buxgalteriya balansi. Balans birinchi navbatda ak- 
tiv va passivlarga boOinadi. Aktivlar esa uzoq muddatli va joriy aktiv- 
larga boMinadi. Passiv qism o‘z mablagdari manbalari va majburiyat- 
larga bo'linadi. Balansdan tashqari schyotlarda hisobga olinadigan 
qiymatlar mavjudligi haqida alohida m a’lumotlar beriladi.
2-sonli shakl — Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi kisobot. Uslibu 
hisobotda korxonaning mahsulot (tovar, ish va xizmatlar)ni sotfsh- 
ning yalpi foydasi (satr 010-020), asosiy faoliyat foydasi (satг 
030+040-1-090), umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (satr 240-250­
260) summasi beriladi. Budjctga to'lovlar U)‘g‘risidagi alohida 
ma'lumot tuziladi. Unda daromad solig‘i, yalpi daromad solig‘i, 
yagona yer solig'i, yagona soliq, qo'shilgan qiymat solig‘i, aksiz 
soiig‘i, ycrosti boylikiaridan va suv rcsurslaridan foydaianganlik udiim 
soliq, ekologiya solig'i, import bo‘yicha bojxona boji, yer, infras- 
irukturani rivojlantirish va boshqa soliqlar, mahalliy budjctga yi- 
grimlar, budjctga todovlarning kechiktirilganligi uchun moliyaviy 
jazolar bo‘yicha toMovlar summasi beriladi. Jami budjetga lodovlar 
summasi 440-satrda kelliriladi.
2a-sonli shakl — Debitorlik va kreditorlik qarzlar haqida 
ma’Iumot noma. Ushbti hisobotda qarzlar korxonaga bog’liq va bogOiq
2 9 V

---

bo‘lmagan qarzlarga bo'linadi. Ulardan muddati o‘tgani aloliida 
ko‘rsati[adi, Dcbitorlik va kreditorlik qarziari resptiblika ichidagi, ichki 
idoraviy, respiiblikadan tashqaridagi qarzlarga bo'lib ko‘rsaliladi.
5f-shakl — Korxonaning moliyaviy ahvoli to ‘g‘risidagi liisobot 
(oylik). Hisobot davridan keying! oyning 15-sanasldan kechiklirmay 
yuridik shaxsiar, ularning atohida bo‘Unmalari uy-joydagi tuman, 
shahar statistika bo‘!imiga taqdim etiladi.
Hisobot to‘rt bo‘iimdan iborat bo‘lib, birinchi bolim da ustav 
fondida davlat ulushi (% da) hisobot davri oxiriga (yii boshidan 
ortib boruvchi yakunda) daromad solig‘i to'lagunga qadar foyda 
(zarar) sumniasi joriy va o ‘tgan yilning tegishli davriga keltiriladi. 
Ikkinchi bo‘limda o‘zaro hisob-kitoblar liolati, ya’ni debitor va 
kreditor qarziari bcriladi. Uchinchi bodimda O'zbekiston Respub- 
likasi va xorijiy mamlakatlarning xo‘jalik ynrituvchi subyektlari bi­
lan o'zaro hisob-kiloblari holati 1-yanvar, i-aprel, 1-iyul va I- 
oktabrga to‘ldiriladi. T o ‘rtinchi boMimda ishlab chiqarish zaxiralari 
va tugallanmagan ishlab chiqarish sumrnasi yil boshiga va hisobot 
davrining oxiriga beriladi.
Hisobotni barcha mulk shaklidagi korxona va tashkilotlar (kichik 
korxonalar, mikrofirmalar, budjet tashkilotlari, fermer va dehqon 
xo'jaliklaridan tashqari) taqdim etadi,
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar 
faqat yillik hisobotni taqdim etadi. Banklar va sug‘urta tashkilotlari 
faqatgina 1-bo‘lim “Moliyaviy natijalar”ni to'ldiradi. 010-satr “Ustav 
fondi (kapitali)”da davlatga tegishli bo'lgan aksiya paketi (ulushi) % 
da to'Idiriladi.
Foyda, qarzdorlik, ishlab chiqarish zaxiralari va tugallanmagan 
ishlab chiqarish ko'rsatkichlari O'zbekiston Rcspublikasi Moliya 
vazirligi tomonidan 2002'уП 2-dekabrda 140-son bilan tasdiqlangan 
“ Moliyaviy hisobot shakllari va Lilarni toMdirish bo'yicha qoidalarni 
tasdiqlash to‘g'risida”gi buyrug'i tasdiqlangan. Moliyaviy hisobot 
shakllarini to‘ldirish bo'yicha qoidalardagi 1-sonli “ Buxgalteriya 
balansi”, 2-sonIi “ Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot” va 2a- 
sonli “Debitor va kreditor qarzlar to‘g‘risidagi m a’kimot” singari 
to'ldtriladi.
097-satrda dehqon, buyum va ixtisoslashgan bozorlarda tovarlar, 
buyumlar va qishloq xo'jaligi mahsulotiari bilan savdo-sotiq qiluv- 
chi jismoniy shaxsiar toMaydigan bir martalik yig'im to‘ldiriladi.
300

---

I-MB (yillik) sli.iklgii ilovit — Xorijiy sannoy;! isiUirokidagi kor- 
xoiKining asosiy moliyaviy ko rsatkidilari lo'g i isid.igi liisobot (yil- 
(ik). Hisobul 25-marldan kcdiikiirmay \orijiy sarmoya isluirokidagi 
kidiik korxonalar va firm;dar tomonidaii o'z joyidagi uiman, slia- 
liar statistika boMimiga taqdim eliladi. Uslibu xliaklda korxonaning 
quyidagi asosiy moliyaviy ko‘rsatkidi!an yi! bosliiga va oxiriga be- 
riladi: A. Debitoriik va kreditorlik qarzlari; B. Tovar moddiy za- 
xiralari; V. M oliyaviy nalijalar: 1) malisiilot (tovar, isli va 
xizniallar)ni sotishdan tusligan tiislumi (qo'shilgan qiymat solig'i va 
aksizni bisobga olgan bolcla); 2) soliqlar (OQS va aksiziar); 3) 
niahsulot (tovarlar, isli va xizniallar)ni sotishdan tusligan tusluim; 
4) sotilgan mahsLilot tannarxi; 5) yalpi tbyda (3-4); 6) davr xara- 
jailari; 7) asosiy raoiiyatdaii olingan bosliqa daromadkir; 8) moliyaviy 
faoliyat boWicha daromadlar; 9) nioliyaiviy faoliyat bo'yidia xara- 
jatlar; 10) favqiilodda foyda (zararlar); 11) daroniad (loyda) solig'i 
toiangLinga qadar foyda (zarar) (5-6-t-7+-8-9+10); 12) daromad 
(foyda) solig'i, boshqa soliqlar va foydadan yig'inilar, 13) yagona 
soMq (o'iovi; 14) sof foyda (11-12); G. Tashqi iqtisodiy laoliyaidan 
olingan yalpi foyda va budjetga toMovlar (soliqlar); D. Mavjud va 
foydaplanilgan pul mab lag‘lari; E, Mavjud asosiy vositalar va ular- 
ning harakati; J. Xarajatlar; Z. Nomoddiy xizmatlar uchun lodovlar 
va asosiy vositalarni kapital la’mirlashga qilingan xarajatlar.
5s-sliakii (choraklik) — Korxona xarajatlar! to'g'risidagi hisobot, 
(Jshbu hisobot 1-3 choraklar udiun hisobot davrining keying! oy- 
ning 25-sanasidan kechiktirmay yiiridik shaxslar, ularning alohida 
bodinmalari (davlat statistika organlari tomonidan bdgilangan ro‘yxat 
bo‘yic!ia) — o ‘z joyidagi tuman, shahar statistika bo'iimiga taqdim 
ctiladi. Hisobotda korxona xarajatlar! ikki gumhga ajratib hisoblana- 
di: a) asosiy faoliyat turi bo'yiclia; b) asosiy bo'lmagan faoliyat 
turlari bo‘yicha.
4-sonli shaki — Pul oqimlari to ‘g‘risidagi hisobot. Ushbu hiso­
botda pul oqimlari quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi; 1) ope- 
ratsion faoliyat; 2) investitsiya faoliyat!; 3) moliyaviy faoliyat, 4) 
soliqqa tortish.
Btilarning har biri hisobot davrida pul qoAilislii va chiqimini 
tavsiflaydi. Masalan, moliyaviy faoliyat boAidia sof pul kiritni/chi- 
qimi quyidagicha aniqlanadi. Olingan va (o'langan foizlar pltis/mi- 
mis olingan va to'langan dividendlar plus aksiyalar cliiqarislidan 
yoki xususiy kapital bilaii bog'liq bo‘lgan boshqa instrumentlardan
3 0 [

---

kelgan pill Uisliumlari minus xususiy aksiyalar sotib olingandagi 
pul to‘lovlari pitis/miiiLis iizoq va qisqa muddatli kredit va qarziar 
bo‘yicha pu! lushumlari va to ‘lov!ari plus/minus uzoq iiuiddatii ijara 
(lizing) bo‘yicha pul tusliumlari va to'lovlari plus/minus moliyaviy 
faoliyatning boshqa pul tiishumlari va to'lovlari.
Korxona va tashkilotlar chet el valutasidagi pul mablagMarining 
harakati to‘g‘risida alohida ma’lumotnoma tuzadi. Yil boshidagt qoldiq 
summaga kclib tushgan valuta mablag'iari (sotishdan olingan tushum, 
konvertatsiya, moliyaviy faoliyat bo'yicha va boshqalar qo‘shilib 
sarflangan valuta mablag'lari ajratiladi, kelib chiqqan summaga chet 
el valutasidagi pul mablag'larini qayta bahoiashda yuzaga kelgan 
kurslar saldosi qo'shilsa (ayrilsa), yil oxiridagi valuta qoldig'i kelib 
chiqadi.
Korxona va tashkilotlar xususiy kapital to‘g‘risidagi (5-sonli shakl) 
liisobotni va asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi (3-sonli shakl) 
hisobotni va boshqa hisobot (Moliya vazirligi va davlat statistika 
qo'mitasi tasdiqlagan) larni taqdim etadilar.
Davlat statistika qo'mitasida 5f-shakl ma’lumotlari asosida oylik 
va choraklik statistik to‘plam va bulletenlar tayyorlanadi: “ Korxona 
va tashkilotlarning moliyaviy natijalari”; “0 ‘zbekiston Respublikasi 
va chet el xo'jalik yurituvchi subyektlaming debitorlik va kreditorlik 
qarzlari"; “ Korxona va tashkilotlar xarajatlari”; “0 ‘zbekiston Res­
publikasi korxona va tashkilotlarning moIiya-xo‘jalik asosiy ko‘r- 
satkichlari” ; “0 ‘zbekiston Respublikasi korxona va tashkilotlarning 
shaxsiy kapitali va pul oqimlari”; “Asosiy mablag'lar va boshqa no- 
moddiy aktivlarning mavjudligi va harakati”; “0 ‘zbekiston moliya- 
si” (yillik statistik to‘p!am).
Hisobotlar orqali m a’lumotlar to‘plash juda yaxshi usul. Lekin 
o ‘quvchiga eslatib qo'ymoqchimizki, buxgaltcriya va statistik hiso­
botlar orqali to'plangan ma’lurnotlar monografik tekshirishlar 
0‘tkazish uchun yetarli emas. Agar korxona va tashkilotlarning 
moliyaviy natijalari va holatini chuqur o‘rganish maqsad qilinsa, 
maxsiis tashkil qilinadigan kuzatishlarni qo'llash maqsadga muvofiq.
302

---

1. Симчера B.M., [Подиев Х.Л. Основы коммерческих 
расчетов. — М.: Накиочц, 1994.
2. Симчера В.М. и др. Практикум по ф инансовой и 
биржевой статистике. —М.: ВЗФЭИ, 1993.
3. Лизелотг Суреп, Валютные операции,—М.;Дело, 1998.
4. Теслюк И.Е. Статистика ф инансов,—Минск, Высшая 
школа, 1994.
5. Кутуков И .И . О сновы ф инансовой и страховой 
м атем атики.—М.: Дело, 1998.
6. Shodiyev Х.А. МоПуа statistikasi bo‘yicha amaliyotnoma. — 
Т.: TM I, 2001.
7. Shodiyev X.A, Moiiya statistikasi. Metodik ko'rsatma va tavsi- 
y a la r.-T .: TM I, 2002.
8. Shodiyev X.A., Hamroyev M.Ya. Moiiya statistikasi. Dars- 
lik. —T.: Ibn Sino, 2002.
9. Statistika. Darslik. X.A. Shodiyev tahriri ostida. —T.: Ibn 
Sino, 2004.
10. Практикум no статистике. Учебное пособие. Под. ред. 
В.М. Симчеры. —М.: Финстатинформ, 1999.
11. Симчера В.М. Введение в финансовые и актуарные 
вычисления. —М,: Финансы и статистика, 2003.
12. Правшзьно ли платим налоги. УМП. Под ред. проф. 
А.Вахобова и проф. Х.Шодиева. —Т.: “IQTTSOD-MOLIYA”, 
2007.
13. Л ун ски й Н.С. Л е к ц и и по высш им ф и н ан совы м
вычислениям. Часть КЗ. —М.; Т-во “ Печатная С.П, Яковлева”, 
1912.
14. Б оболови ч Ф, П о л н и й учебник к о м м е р ч ес к о й
арифметики. 2-идд., испр. и доп. —М.: Типография Г, Лиссенера 
и А. Чешоля, 1902.
15. Ло.монисский А.Ф. Курс коммерческих вичислений 
(теория и практика). —М.: Снобкоопгиз, 1928.