Statistikasi

---

V b - b v
C yZBEK ISTO N RESPIJBLIKASI OLIY VA O'KTA M A X S U S  
TA'LIM V A ZIR LIG I
I 
V - -
‘ 
'
X .S H O D IY E V
MOLIYA
STATISTIKASI
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta’Hm vazirligi 
tomonidan moliya va iqtisodiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari 
uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
Toshkent
‘IQ T ISO D -M O L IY A ”
20!0

---

KIRISH
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi zamonaviy moliyaviy ope- 
rdtsiya va bitimlami chuqurroq o'rganish va tahlil qilish o ‘ta muhim- 
ligini yana bir bor isbotladi. Bozor iqtisodiyotining o'zagi bo‘Igan 
moliyaviy operalsiya va bitimlami o‘rganish va tahlil qilishda statisti- 
ka fani faol qatnashadi. Statistika keng tarmoqli va ko‘p qirrali fan, 
Moliya statistikasi uning asosiy tarmoqlaridan hisoblanadi.
Moliya statistikasi hujjatlar bilan tasdiqlangan moliya-iqtisodga 
tegishli turli ma’Iumot va hisoblarga asoslangan moliyaviy ope- 
ratsiya va bitimlami mazmuni va tayinJanishi jihatidan o'rganish, 
ulami miqdoriy tahlil etish bilan shug'ullanadi.
Hanuzgacha statistika deganda ko'pchilik ommaviy hodisa va vo- 
qealarni ifodalovchi umumlashtiruvchi ko'rsatkichlami hisoblashni 
tushunadi. Bu fikrda ma’Ium m a’noda jon bor. Lekin bozor iqti- 
sodiyoti sharoitida biz umuman bozor natijalari, xususan, moliyaviy 
natijalami baholashda individual ma'lumotlarga murojaat qilishga 
majbur bo'lam iz va ular asosida xulosalar chiqaramiz. Hujjatlarga 
asoslangan xususiy ma’lumotlarni to'plash va ular asosida hisob- 
kitoblar olib borish oliy moliyaviy va aktuar hisob-kitoblar deyiladi.
Ushbu hisob-kitoblar statistika fanining tarkibiy tarmog'i bo'lib, 
eksport-import, investitsiyalar, kreditlar, sug'urtalar, turli bitim- 
lar, soliqlar, bank va valuta operatsiyalariga bog'liq. Ular olinadigan 
foiz stavkalarini, kapital qo'yilma, investitsiya va moliyaviy renta- 
lami, qarz, moliyaviy risk, sessiyalar, xalqaro trast operatsiyalari, 
diskret va kafolatli, faktoring va forfeyting, ijara, lizing, offshor va 
boshqa operatsiyalami baholashda keng qo'llaniiadi.
Bitjalar faoliyatini tahlil qilishda, alohida olingan kompaniya, 
aksiya, obligatsiya, sotuvchi va oluvchi riskini va daromadini (yoki 
yo'qotgan summasini) baholashda oliy moliyaviy va aktuar hisob- 
kitoblar havodek zarur ekanligini alohida ta’kidlash lozim. Shu bi­
lan birga, ularning m a’Iumotlari umumlashtiruvchi moliyaviy 
ko'rsatkichlami hisoblashda, samarali moliyaviy sharoitlami model- 
lashtirishda va moliyaviy natijalar prognozini tuzishda, moliyaviy

---

riskni oidindan ko‘ra bilishda va iilamingoldini olishda hamda bosiiqa 
moliyaviy qarorlarni qabul qiiishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Yuqoridagi htsob-kitoblarni amalga oshirish va tahlil qilib, xu- 
losaiar chiqarish ushbu darslikning asosiy vazifasidir.
Darslik moliya va kredit, banklar va bank ishi, xalqaro valuta 
munosabatlari, buxgalteriya hisobi va audit, soliq, sug'urta, mar­
keting, menejment, statistika va boshqa iqtisodiy mutaxassisiiklarni 
o'lganuvchilaiga mo'ljallangan.
Moliya statist!kasini o'rganishda o'quvchi ayrim qiyinchiliklarga 
va qarama-qarshi fikr va yo*nalishlarga duch kelishi mumkin, Bu 
to*g‘rida o'quvchini oidindan ogohlantirib qo‘ymoqchimiz. Ushbu 
qiyinchiliklar turli korxona va tashkilotlar bozor sharoitiga har xil 
vaqt va sharoitda o'tishi, bir paytning o'zida xizmatlaming to'liq 
puilik xizmatga aylantiriiishi va ayni vaqtda imtiyozlarning saqlab 
qolinishi, bilim, sog‘liqni saqlash, uy-joy xo‘jaliklari to‘g‘risidagi 
xalq tushunchalarining evolutsiya yo'li bilan o'zgarishi, ulaming 
moliyaviy faoiiyatining mazmuni tubdan o ‘zgarganligi va boshqalar 
bilan bog'liq. Shuning uchun ham, o'quvchi faqat moliyaviy hisob- 
kitoblar metodlarini o'rganib qolmasdan, ulami qoMlash sharoitlari- 
ning o ‘zgarishini, hatto moliyaviy masalalar bo'yicha qabul qili- 
nayotgan qaror va qonunlarni bilishi va shu o'zgarishiami hisobga 
oigan holda statistik metodlami qo'llashi kerak.
Yana bir qiyinchilik, statistikaning umumiy m elodlari va 
ko'rsatkichlarini bilmasdan turib muvaffaqiyatga erishish mushkul. 
Shuning uchun bu kursni o ‘rganishdan oldin statistika nazariyasi, 
iqtisodiy statistikani o'rganish taqozo etiladi.
Darslikning maqsadi — moliya bozori ko'tsatkichlarini hisoblashni va 
ulaming tarkibini, dinamikasi, o‘zaro bog'liqligini o'lganish, talilil qi­
iishda maqsadga muvofiq statistik metodlami qoMlash hamda statistik tah- 
Ш yordamida mayjud imkoniyat va ishlatilmayotgan zaxiralami aniqlab, 
ulami tczkor moliya-xo'jalik aylanmasiga kiritish yo'Uariiii o'rgatishdir.
Darslikdagi VIII bob i.f.n., dotsent JJabborova tomonidan, VI 
bob D.Shodiyeva bilan hamkorlikda yozildi.
Muallif darslikning taqrizchilariga va uni nashrga tayyorlashda 
ko'maklashganlarga o ‘z minnatdorchiligini bildiradi hamda o ‘quv- 
chilardan kitob haqidagi taklif, mulohaza, maslahat va istaklarni 
kutib qoladi.

---