Statistikasi

II BOB. O U Y MOLIYAVIY, AKTUAR VATAQRIBIY 
HISOBLASH METODIARI
2.1. Oliy moliyaviy hisoblashlaming tayintanishi, 
vazjfalari va tarixi
Respublikaga bozor iqtisodiyotining kirib kelishi bilan moliyaviy 
operatsiyalar va bitimlar amaJga oshirila boshlandi. Har qanday 
moliyaviy kredit, invcstitsion, tijorat operatsiyalarini anialga oshi- 
risli uchun qator shartlarni bajarish kerak va bularga bitimning bar- 
cha qatnashcliilari rozi boMishlari zarur. Kredit olishni ko'rsak. Bu 
yerda bitim qatnashchisi ikkita: qarz beruvchi va oluvehi. Ular shart- 
nomaga qo‘l qo'yishdan oldin kredit summasi, vaqt paramctrlari, 
foiz stavkasi va bosltqa miqdoriy ma'Iumotlarni o'zaro kelishib olish- 
lari kerak. M a’lumki, sanalgaii xarakteristikalar tiirli-tuman shakl- 
larda ifodalanishi mumkin. Masalan, to‘lovlar bir yo‘Ia toManadigan, 
muddati uzaytirilgan, vaqt bo'yicha doimiy va o ‘zgamvchan bo'Iishi 
mumkin. Foiziami va foizni qo'shib yozishning o‘n!ab lurlari mav- 
jud. Vaqtning hajmi va oralig'i ikkita operatsiyada bir xi! bo'la ol- 
maydi. Bitta moliyaviy bitim chegarasida yuqorida sanab o‘tilgan 
ko‘rsatkicblar tegishli mantiqqa bo ‘ysunadigan qandaydir o'zaro 
bog‘!angan tizim ni lashkil etadi. Bu tizim param etriarining 
ko'piigining o ‘zi uning oxirgi aniq natijasi ochiq-oydin emasligiga 
olib keiadi. Buning ustiga, tizimdagi bitta miqdorning o‘zgarishi 
operatsiyaning timumiy natijasiga ta ’sir etadi. Demak, bunday ti- 
zimlar miqdoriy moliyaviy tahlil obyekti bo'lishi zarur. Mana shun- 
day tahlil oliy moliyaviy hisob-kiioblar deytladi. Ularning maqsa- 
di — moliya bozori ko'rsatkichlarini mantiqiy jihatdan oldindan 
tahlil qilgan botda miqdoriy o ‘rgaiiishdir. Kredit va qarzlarni olish, 
qoplash, m a lu m bir miqdorda va davrda foizlar to4ash, moliyaviy 
risklar, operatsiya va bitimlar samaradorligini baholash kabilar 
bilan bog'liq bo'Igan muammolarni talijil qiiishning miqdoriy m e-
todiarini ishlab chiqish oliy moiiya\ 
fasidir.
у
iy liisob-kitoblarning vazi-
17
f
L_._

---

Oliy moliyaviy hisoblashlar kredit, sug'urta, investitsiyalar, pul 
nuiomalasi yig‘ma ko'rsatkidilarini umumlaslitirislida, ularning dara~ 
jasi, tarkibi, dinamikasi va o ‘zaro bog'liqligini, valuta va qimmatli 
qog‘oziar bozori konyunkturasini o ‘rgantshda, davlat moliyasining 
turli ko‘rsatktchlarini (davlat budjcti daromadlari va xarajatlari, res- 
publika va hududiy tarif, norma, renta, foizlar, soliq stavkalari) 
hisoblashda, tashkiiot va korxonalarning (bo‘ysunishi va mulk shak- 
lidan qat’iy nazar) moliyaviy natijalari va barqarorligini o ‘rganish 
kabilarda qo'llaniladi.
Oliy moliyaviy hisoblashlar metodlari bundan lashqari moliyaviy 
operatsiya va bitimlarning u yoki bu omilga bog'liqligini aniqlashda, 
moliyaviy holatlarning kelgusi modellarini tuzishda, o'sgan qiymat 
hajmini hisoblashda, moliyaviy ko'rsatkichlarni diskontlashda, turli 
moliyaviy to'lovlarni hisoblashda, moliyaviy majburiyatlarni qop- 
lash rejasini tuzishda va h.k. qo'llaniladi.
Miqdoriy moliyaviy tahlil ha! qiladigan vazifalar turli-Uiman. 
Agar berilgan paramctrlar o'zgarmasa, ularni ma’Ium bir tizimga 
solish mumkin. Agar berilgan paramctrlar o'zgarsa, tizimlashtirish 
bo‘!maydi. Real hayotda oxirgi holat ko'proq uchraydi. Oliy moliyaviy 
hisoblash hal qiladigan vazifalar a n ’anaviy va yangi vazifalarga 
bo'linadi. Bu, bizning fikrimizcha, noto‘g‘h, Chunki bugun yangi 
hisoblangan vazifa ertaga eskirishi mumkin.
M iqdoriy moliyaviy tahlil turli sharoitlarda qoMlaniladi. 
Masalan, oddiy obligatsiyalarni chiqarishda barcha shart-sharoit 
aniq, ya’ni ularning m uddati, kutgan daromad, sotib olish tar- 
tibi to'lig'icha ko'rsatiiadt. Bu ham m a vaqt hamma narsa aniq 
boMadi, dcgani emas. M asalan, pul bozori dinamikasini hi.sobga 
olishga to ‘g‘ri kelsa, noaniqlik boshlanadi. Chunki vaqt o‘zgarishida 
foiz stavkalari, valuta kurslari va tariflar o ‘zini qanday tutishini 
bilmaymiz.
Miqdoriy moliyaviy hisob-kitoblarqo'llanilish doirasi juda keng. 
Ularni oddiy foiz yozishdan boshlab to murakkab moliyaviy hisob- 
kitoblargacha qo'llash mumkin. Masalan, obligatsiya chiqarish sa- 
maradorligiga ta ’sir qiluvchi omillarni baholash yoki moliyaviy in­
vestitsiyalar portfelini diversifikatsiyalash biian risklarni qisqarti- 
rish metodlar va h.k.
Oliy moliyaviy hisob-kitoblar ha! qiladigan vazifalar turlicha:
^ oshgan qiymatni hisoblash;
18

---

— utTiLimiy natijada opcratsiyani bar bir qatnasbchiniag man- 
faatitii aniqtasb;
— foizlarning tiirli siavkalarini tahlil qilish;
— diskonllash metodlarini qo41ash;
— tolovlar va stavkalarning ekvivalenttigini ta ’minlash;
— moiiyaviy operatsiyaJanii bajarish rejalarini ishlab chiqish;
“ operatsiya va bitinalarniag oxirgi natijalarint va ularning
parametrlari o‘rtasidagi bog‘ltq!ikni oMchash;
— moiiyaviy operatsiya va bitimlar sarnaradorligini o'rganish.
Yuqorida sanab o'tilgan vazifalar vaqt o ‘tishi bilan o ‘zgaradi.
Zamonaviy amaliyot yangi-yangi vazifelarni ko‘ndalang qilib 
qo‘yaveradi. Oliy moiiyaviy hisob-kitoblaming qo'llanilishi diapa- 
zoni muntazam kengayib borgan.
Moiiyaviy hisob-kitoblar kapitalizm paydo bo'Iishi davrlarida 
boshlangan, degan fikmi juda ko‘pchilik tasdiqlaydi. Fanning alohi- 
da tarmog‘i sifatida XIX asrda paydo bo'lgan. 0 ‘sha paytlarda ular 
“tijorat hisob-kitoblari” deb atalardi. XIX asrning oxiridagi ayrim 
g‘arb davlatlarida iqtisodiyotning tez o‘sishi tijorat hisoblashlarining 
ortishiga va hatto kadrlar tayyorlashning ko'payishiga olib keldi. Bu 
ishga savdogar bilan bir qatorda shahar va hatto hukumat organlari 
araiashadigan boMdi. 0 ‘sha yillarda faqat Germaniyada “tijorat 
arifmetikasi”ni o ‘rgatishga asoslangan 24 ta oliy tijorat bilim yurti 
faoliyat ko'rsatgan.
Tijorat bilimining dolzarbligi va muhimligini Rossiyaning davlat 
arboblari darrov tushunib yetishdi va o‘n yilda (1896-1906) Rossiyada 
150 dan ortiq tijorat maktabi ochildi. 1896-yildan boshlab Rossiya- 
dagi barcha tijorat maktabiari moiiya vazirligi huzurida ishiaydigan 
bo‘ldi. Tijorat maktablarida o'qitiladigan asosiy fan tijorat arifme- 
tikasi hisoblangan. Tijorat arifmetikasi kursiga nimalar kirgan? Bu- 
gungi kun nuqlayi nazaridan qaraganda Juda oson bo'lgan bu kurs 
— oddly va murakkab foizlarni hisoblash texnikasi, vekse) hisoblari 
(diskonl va diskontlash metodlari) texnikasi, veksel — kurs liisob- 
lari texnikasi, pul-moiieta hisoblari (turii davlat pul birligida), to ­
var hisoblari (tovar baholari, chegirmalar va hokazolar kaikulatsi- 
yasi) texnikasi, foizli qog'ozlar va aksiyalar hisoblari texnikasi, 
bank hisoblari Оог'У schyotlar, qisqa va uzoq muddatli qo‘yilma!ar 
va ssudalar, komission operatsiyalar) texnikasini o'rgatish bilan 
shug‘ullangan. Bulardan tashqari tijorat arifmetikasi kursiga qisqa 
(soddalashtirilgan) va taqribiy hisoblash tcxnikalari ham kirgan.
19

---

Ajoyib rus matcmatigi, moliyachisi va buxgalterj N,S, Lunskiy 
(Rossiya moliyaviy mencjmentining oiasi, XIX asi) ta'kidlashicha, 
moliyaviy matematika oldiniari “siyosiy arifmeuka” nomi bilan atak 
gan. Ushbu atama taniqli iqtisodcbi, klassik buijuaziya siyosiy iqtiso- 
di asoschisi U.Petti (1623-1687) tomonidan muomalaga kiiitilgan', 
N.S. Lunskiy “siyosiy arifmetika” yo'nalishidagi bilimni tartibga solib 
boyitdi va moliyaviy matematikaga quyidagicha taViTberdi: “Oliy 
moliyaviy hisoblashlar — bu amaiiy matcmatikaning tarmog‘i bo‘lib, 
bu tannoq siyosiy iqtisod, statistika va moliyaviy fanlaming matematik 
tahlil qilisli mumkin bo ‘lgan tadqiqotlariga bag‘ishlaiiadi” .
Lekin Rossiyada tijorat arifmetikasi bo‘yicha rus tilida birinchi 
qo'llanma “ Bankirlar, savdogariar, zavodchilar, fabrikachilar va 
ularni tarbiyalovchilar uchtin savdo-sotiq aril’metikasi” 1811-yilda 
V.Kryajev tom onidan chop qilingan. Keyinchalik Shteyngauz,
M .Svetkov, M .Savinov, V.Vladkin, LXrusliev, F.G rosskurt, 
A,Prokofyev va boshqa mualliflar kitoblari chop qilinadi.
Dastlab chop qilingan kitoblar o‘sha davrning asosiy muam- 
mosi bo'lgan hisob-kitoblarning tezkor texnikasini o'rgatishga 
mo'ljallangan. Keyinchalik chop qilingan kitoblar tijorat arifme- 
tikasini o ‘rgatishga bag'ishlangan asarlarga nisbatan qiyinroq bo‘lib, 
ularni 0‘rganuvchiIarda muayyan matematik tayyorgarlik mavjudli- 
gi, ya’ni kurs tinglovchilar boshlang'ich algebra, qayta ko‘p3ytirish 
nazariyasi, Nyuton binomi va ehtimoliar nazariyasining boshiang‘ich 
asoslari bilan tanish boMishlari talab etilgan.
Yuqoridagi talablar asosida rus tilida ilk bor chop qilingan kitob 
G.Brauning 1845-yilda chiqqan “ Moliyaviy hisoblashlar” asaridir. 
Shu asar e ’lon qilingan vaqtdan boshlab, moliyaviy hisob-kitob- 
lar shartli ravishda ikki yo‘nalishga bo'lindi; 1) tijorat arifmetikasi; 
2) oliy moliyaviy hisoblashlar.Oddiyroq tilda aytganda, lez hisob- 
lash va moliyaviy operatsiyalarni baholash. Ya’ni ta’lim tizimida yangi 
fan “ oliy moliyaviy hisoblashlar paydo bo‘ldi.