Statistikasi

L.2. Moliya statistikasining metodlari va vazifalari
Moliya statistikasi o 'z predmctini o ‘rganishda slatistikaning 
umumiy metodlari va o'zining maxsus metodiaridan foydalanadi. 
Umumiy metodlar statistika nazariyasi kursida batafsil bayon qilin-

---

gan (statistik kuzatish, gurulilash, jamlash, statistik jadvallar va 
graft klar, mutlaq, nisbiy o^rtacha miqdorlarni hisoblash me tod- 
lari, variatsiya metodi, dispersion va korrelatsion tahlil qilish, tan- 
lab kuzatish, indeks va dinamik qatorlarni tahlil qilish va boshqa 
metodiar). Statistikaga oid darsliklar va o‘quv qoMtanmalar, statis- 
tika fani va faoliyatining yutuqiarini bayon qilishda 25-35 yii orqada 
qolganligini e ’tiborga olsak, statistikaning zamonaviy {noan’anaviy, 
bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatiarda keng qollaniladigan) me- 
todlarini ko'rsatib o'tish zarurligi anglashiladi. Bu metodiar; senz 
tadqiqotlari (undan moliya statistikasida ham foydalaiisa boMadi), 
biznes tadqiqotlari 
keng tarqalgan metod), chalasini hisob- 
kitob qilish orqali hisoblash. Statistika faoliyatida YalMni hisoblash- 
da zarur boMgan ma’lumotlarning qariyb 20 foizi shu usulda oli- 
nishini eslatish kifoya. Keying! paytda jahon statistikasida biznes 
tadqiqotlari metodi keng qoHanm oqda. 0 ‘zbckiston Respublikasi- 
da bu ilmiy-amaliy ish bilan makroiqtisodiy va ijtimoiy tadqiqotlari 
institutining ish faoIHgi va konyunktura boMimi 1997-yildan boshlab 
faol shug‘ulIanmoqda. Bunda respublika qayta ishlash sanoati (673 ta 
korxona) va rangli metallurgiya tamriog‘idan 8 la korxona qamrab 
olingan. BizneS'tadqiqotda korxonaning moliyaviy ahvoU va ish faoUigi 
bo'yicha asosiy ko‘rsatkichlarda kutilayotgan o ‘zgarishlar prognoz 
qilishda, ishlab chiqarish va sotish hajmi, ishlab chiqarish quw at- 
laridan foydalantsh, narxlar, o‘rtacha oylik, sof foyda, investitsiya 
va boshqa ko'rsatkichlar tezkor usulda maxsus dastur asosida olina- 
di, uiarga ishlov beriladi va interpretatsiya qilinadi. Statistik tad- 
qiqotning bu usuli “ Umumiy bozor”ga kiruvchi bare ha mamJakat- 
lar moliya statistikasida ham keng qo‘Ilaniladi.
Shu bilan birga, bu fan moliya hisob-kitoblarini bajarishda turli 
maxsus metodlardan ham foydalanadi. Bu metodlarni bilish ular- 
dan eng samaralisini va aniq holat uchun eng qulayini tanlab olish- 
ni ta’minlaydi. Biroq bu metodlarning soni va qaysi vaqtda qoilanilishi 
qanday aniqlanadi? Bu savolga javob berish uchun ularning turlani- 
shiga murojaat qilamiz.
Moliyaviy hisob-kitob metodlari turli asoslarda turlanishi mumkin: 
tayinlanishi, hajmi, qo'llash davri, olinadigan natijalaming aniqligi, 
mazmuni va hokazo. Biroq bu yerda moliyaviy holatlar (operatsiya va 
bitimlar yig'indisi) turi hal qiluvchi ahamiyalga ega.

---

Moliyaviy hisob-kitoblarda umamiy moliyaviy botaitar bilan bir 
qatorda aniq voqealar liam tahli! qilinacli. Bu yerda eng dolzarb 
masala — iimumiy yoki aniq liolat tablil qiiinishidan qat’iy nazar 
moliyaviy Iiisoblash sharoitlari hisoblash metodlariga moslashtiril- 
maydi yoki o ‘zgartirilmaydi, balki metodlar moliyaviy sharoitlarga 
mosiashtirilishi kcrak. Masalan, investomi, bankirni ishning unaamiy 
natijasi yoki valuta kursiari va aksiyalarning uniumiy o‘zgarishi 
qiziqtirmaydi, ularni investitsiyadan, yangi texnologiyadan, ber- 
gan kreditdati olinadigan aniq manfaatdorlik summasi qiziqtiradi, 
Yana ham aniqroq misol keltirish mumkin. Aksiyani yoki valutani 
sotuvchi yoki sotib oluvchi operatorlarni aksiyalar yoki vaJutalar- 
ning umumiy kursi emas, o'zidagi valuta yoki aksiyani sotib olish va 
sotish kursi qiziqtiradi.
Yakka tartibda yondashisli tamoyili, ya’ni bitimdagi har bir 
qatuashchilling hissasini aniqlash (har xil tartibda) bu hisoblarni 
shart-sharoitlarni hisobga olish usulida bajarishga olib keladi, ya’ni 
aktuar hisob-kiloblar bilan shug'ullanishni talab etadi.
Moliyaviy hisoblash metodlarining turlanishi mavjud ma’lu- 
motlarga ham bog’liq. Bor ma’lumotlarga qarab mctodlar qo4- 
laniladimi yoki barcha metodlarni qo'llash uchun maxsus ma’Iu- 
motlar to'planadimi? Bu savoiga javob berish oson emas, M a’lumot 
bo’lmasa, metodlarni qo'llab boimasligi tushunarlt. Shuning uchun 
ham, bizning davlatimizda boshqa mamlakatlar tajribasidan foy- 
dalanib, metodlardan foydalanish va ularni takomillashtirish bilan 
bir qatorda ma’lumotlar manbayi — hisobotlarning o'zini ham tako- 
millashtirish zarurati tugMladi. Chunki o‘tish davrida yangi-yangi 
moliyaviy idoralar, yangi mulk egalarining paydo bo’lish sharoitida 
ularni hujuatlarga asoslangan moliyaviy liisob-kitoblarga o'rgatish, 
tuziladigan yoki amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha har bir bitim 
qatnashchisining kutiladigan yoki haqiqiy manfaatini hisoblash yoki 
rejalashtIrish muhim ahamiyat kasb etadi.
Moliya hisob'kitob metodlarining yana bir (balki eng asosiy) 
xususiyati qoMlanadigan ma’Iumotlarning xususiy xarakteri, ular- 
ning takrorlanmasligi, almashtirib bo'lmasligidir.
Bilamizki, statistik koYsatkichlar (andozali voqealar uchun yoki 
umumiy statistika fanlarida) ommaviy ma’lumotiar, hech bo‘t- 
maganda, tanlab kuzatish ma’lumotlari asosida aniqianadi. Moliya 
statistikasida esa alohida olingan kuzatish (bitta moliyaviy operatsiya

---

yoki bitim) ma’lumot! statistik to‘p!am sifatida qaraladi, Aynan shii 
to‘plam bo‘yiclia legishJi xulosachiqarihshi kerak (cliiqariladi). Shunday 
qilib, biz moliyaviy hisoblashda mavhiiin (umiiinlashtinlgan) hisoblar 
bilan emas, moliyaviy manfaatlar mantiqi bo‘yicha ish tutamiz.
Lekin bundan moliya statistikasi hodisa va voqealarning sifat to- 
moniga e’tibor bermas ekan, degan fikr keiib chiqmasligi kerak. 
Aksincha, hisoblashni boshlashdan oldin o'rganilayotgan har bir 
korxona va tashkilotning hisob-kitobda ishlatiladigan koVsatkichlari 
sifat va mazmun jihatidan tahlil qilinadi.
Moliya statist!kasining maxsus metodlari orasida eng ko‘p 
qo'Ilaniladigan (oddiy va murakkab, dekursiv va rekursiv foiz 
stavkalari, matematik va bank (tijorat) metodida diskontlash, renta 
va jamlangan to'lovlar hisobi metodlari quyidagi jadvalda lasvirlan- 
gan (1 .1-jadval)
1.1 -jadval