Statistikasi

I BOB. MOLIYA STATISTIKASUSING PREDMETI, 
METODI VA TASHKIL ETILISHI
l.l.M oliya statistikasining predmeti
Moliya statistikasi nimani o ‘rgatadi va uning o'rganish obyekti 
nima? Qanday metodiar yordamida o‘z obyektini o'rganadi? Moliya 
statistikasi bilan bog‘liq yuqoridagi ko‘piab savollarga adabiyotlardan 
aniq va yagona javob topish qiyin, Bunga sabab ko‘pchilik olim va 
mutaxassislar rejali va bozor iqtisodiyotining farqiga bormasligi hamda 
statistikaga 1954-yilda berilgan ta’r i f - Statistika ijtimoiy fan bolib, 
ommaviy hodisa va jarayonlarni miqdoriy tomonlarini sifat tomon- 
lari biian birgaHkda konkret vaqt va sharoitda o'rganadi — atrofida 
aylanishlaridir, Bizning fikrimizcha, yuqoridagi ta ’rif statistikaning 
tub mohiyatini ochib bermagan va hech qachon bermaydi ham.
Jahon statistikJari hozii^i paytda “statistika” atamasi to'g'risida 
ingliz tilining Oksford lug'atidagi izohga qo'shimcha holda “inter- 
pretalsiya” so'zirti kiritish orqali quyidagicha ta ’rifiaydilar: raqamli 
ma’iumotlarni to'plash va interpretatsiya (izohlash, talqin qilish) 
raetodlarini o ‘rganuvchi fandir.
Bundan tashqari, hanuzgacha “iqtisodiy nazariya” fanining tad- 
qiqot predmeti, ilmiy izianishlari va bozor iqtisodiyoti amaliyotda 
empirik bosqichdan chiqa olmayapti. Shu tufayli ba’zi i)miy-o‘quv 
adabiyotlarda “Moliya” fanining predmeti bozor iqtisodiyoti sharoiti- 
da moliya-kredit muassasalarida moliya, kredit-pul resurslari hara- 
katining qonunlari (yig’ilishi, taqsimlanishi va foydalanishi) yoki 
ijtimoiy mahsulotni (ayrimiarida milliy daromadni) taqsimlash va 
qayta taqsimlash munosabatlarini o'rganishdan iborat deyiladi. 
M a’lumkj, BMTning milliy hisob-kitoblar tizimining 1993-yilgi 
tahririda milliy iqtisodiyot icltki iqtisodiyotga va qolgan dunyo iqti- 
sodiyotiga bolingan. 0 ‘z navbatida, ichki iqtisodiyot beshta sektor- 
ga: nomoliyaviy korporatsiyalar, davlat muassasalari, uy xo’Jaliklariga 
xizmat ko'rsatuvchi notijorat tashkilotlar va uy xo'jaligi sektorlariga 
ajratilgan. Moliya-kredit muassasalari barcha sektorlarni o ‘z ichiga

---

uloimaytli, Bu ho! moliya-kretlit rmiassasalariga kirmaydigaii bosliqa 
sektoriar, jum ladan nonioliyaviy korporatsiyalar — moHyaviy 
rcsurslarni hosi! qiiadigan scktorning inoliyasi e ’tibordan chetda 
qoladi. Bundan lashqari, keying! paytlarda mavqeyi oshayotgan uy 
xo‘jaiigi moliyasi esa moiiya darsliklarida deyarii ko'rinmaydi va moliya 
kredit muassasaiari tizimiga ham kirmaydi.
Yuqorida bayon qiiinganlami e’tiborga oigan holda moliyaga shun- 
day taVif bersak boMadi: moliya — milliy iqtisodiyot va Lining soha, 
sektor, tarmoq, blok va boshqa agregatlari hamda ularning biriamchi 
va boshqa bo‘g‘iniarida iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazjfalarni ba- 
jarish maqsadida pu! mablag'lart jamg'armaiarini vujudga keltirish, 
ulardan samarali foydalaiiish ja rayon ini o‘z ichiga oladi.
Demak, moJiya va statistikaga berilgan umumiy ta’riflardan kelib 
chiqib, moliya statistikasi nimani o ‘rganisht haqidagi savoiga javob 
berishga harakat qiiamiz. Moliya statistikasi tor va keng ma’noda 
tushuniladi, Hozirgi paytgacha moliya statistikasi deganda ayrimlar 
tor ma’noda Moliya vazirligiga qarashJi organlarda bajariladigan statistik 
ishlarni tushunishadi. Masalan, davlat budjet daromadlari va xara- 
jatlarini tuzish bo’yicha to ’planadigan ma’lumotlar, uni tuzishda 
bevosita qatnashish, eng asosiysi, davlat budjeti daromadlari va 
xarajatlarining bajarilishi va dinamikasining statistik tahlili, budjet 
defitsiti va kamomadi hamda ularga ta ’sir qiluvchi omillami statistik 
bahotash va boshqa ishiar moliya statistikasi deyiladi. Ayrim kitob va 
darsliklarda moliya institutlarida (banklar, sug‘urta va lizing kompaniya- 
lari, fond va valuta bozori organlari va h.k) bajariladigan hisob- 
kitob ishlari moliya statistikasi deb talqin qiiinadi. Adabiyot va ko‘- 
pincha mutaxassisiaming og’zaki bahs-munozaralarida korxona va tash- 
kilotlarning moliyaviy natijalari va barqaroriigi tahlili ham moliya 
statistikasi deb tushuniladi.
Yuqorida keltirilgan ta’riflar noto‘g‘ri, degan fikrdan yiroq va 
jahonning taniqli statistiklarining takJiflariga qo’shilgan holda moliya 
statistikasi ning o’l^anish obyekti bare ha moliya opera tsiya va bitim- 
lari (kengroq moliyaviy loyiha va dasturlar) dir, predmeti deganda 
esa shu operatsiya va bitim larning samaradorligini ifodalovchi 
ko'rsatkichiar hamda bitim qatnashchilarining foiz, norma, koef- 
fjtsiyent, chegirma va ustama diskont hamda dividend, renta va maija, 
baho yoki kurs shakllarida hisoblanadigan daromad va xarajatlarini 
hisoblash, shimingdek, tahlilini o ‘rgatuvchi mctodlar yig’indisi

---

tuslutniladi. Boshqacha aytganda, moliya statistikasi qisqa va aniq 
moliyaviy hisob-kitoblarni ta ’minlaydigan metodlar yigdndisidir,
Moliya statistikasi faqal onimaviy hodisalar bo'yicba xulosa 
diiqarib qoimay (ushbu fikmi statistika bo'yicha chop qilingan ada- 
biyotlaming 90 foizida uchratasiz), balki alohida operatsiya va bitim 
qatnashchilari bo‘yicha ham xuiosa chiqarlshi mumkin. Bti lamoyil 
moliya statistikasini boshqa statistika fanlaridan farqi va ustunligidir. 
Shuitday qilib, darslik muallifi moliya statistikasini keng ma’noda 
tushunib, uni moliyaviy bozorning koVgaii manfaati va zarari nuq- 
tayi nazaridan tahlil qilishda qodlanadigan statistik metodlar yigdndisi 
deb anglaydi va darslikning barcha boMimlarida bu ftkr ustuvorlik 
qiladi. Bu yerdan moliya statistikasi boshqa fanlar bilan bog‘liq emas, 
degan fikr kelib chiqmasligi kerak, aksincha, u iqtisodiy statistika 
va miiliy liisoblar tizimi bilan bevosita bog'liq. Masalan, moliya sta~ 
tistikasiiiing o‘rganish obyektlaridan biri davlat budjetidir. M a’- 
luniki, budjet daromadlari va ularni qayta taqsimlash yalpi ichki 
mahsulotning o‘zgarishi sur’atiga ta ’sir qiladi, o*z navbatida, YalM 
davlat budjet daromadining asosiy manbayi hisoblanadi.
Moliya statistikasi bank-kredit resurslarini, stavkalarini, lizing 
summalarini, investitsiyalarning loyihavty va haqiqiy samaradorli- 
gini, fond, sug'urta, valuta bozoridagi manfaat, yo'qotish va bosh- 
qalami o‘rganadi. Moliya, kredit, siig'urta, lizing, investitsiya hainda 
boshqa organlaming buxgalteriya hisobi va moliyaviy liisobotiga old 
ma’lumotlar moliyaviy bozorni statistik tahlil qilishda asosiy manba 
bo‘lib xizmat qiladi. Demak, moliya statistikasi bank ishi, moliya, 
sug‘urta, buxgalteriya hisobi, audit kabi fanlar bilan ham chambar- 
chas bogdiq.
Iqtisodiy nazariya va statistika nazariyasi fanlari moliya stalls- 
tikasining nazariy va mctodologik asosi bodadi, chunki moliya bo­
zoridagi qonun va kategoriyalar iqtisodiy nazariyada shakllantiril- 
gandan so'ng statistika mctodlari yordamida miqdoriy o‘rganiladi va 
odchanadi.