Stomatologiya propedevtikasi

Zamonaviy plomba va kompozitsion plomba ashyolaming 
tarkibi va xususiyatiari
Zamonaviy kompozit ashyolari organik asosdan, toidirgichdan 
tarkib topgan. Bundan tashqari polimerizatsiya jarayonini boshqarish 
uchun kompozit ashyolar tarkibida initsiatorlar, polimerizatsiyaning 
aktivatori va ingibitorlari, stabilizatorlar, bo‘yoqlar va pigmentlar 
mavjud.
KA (kompozit ashyo)ning 30-45% organik asosini murakkab 
tarkibli di-, tri- va aromatik polimetakril efirlar va alifatik glikollar 
tashkil etadi. Hozirgi davrda ham KA ning dominant bog‘lovchi 
komponenti b o iib (asosiy massaning 70% gacha) addukt Bis -
GMA hisoblanadi:
О 
О
I I
/=4 
I I
CH2 q С - С- О - CH2 - СНСН2 - О 
О - СН2СНСН, - О - С - С q СН2
I 
I 
I 
I
сн, 
о н
о н
с н 3
Addukt tish to‘qimalari bilan biologik kirishish xususiyatiga ega, 
kimyoviy turg‘un, rangini o‘zgartirmaydi, yuqori yopishqoqlikka ega, 
hidsiz va tez polimerizatsiyalanadi.
Bis - GMA yuqori yopishqoqlik xususiyatiga ega b o‘lganligi, 
lining tarkibiga toidirgich kiritilishiga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun 
iming yopishqoqligini kamaytirish maqsadida KA tarkibiga past 
yopishqoqlikka ega b o ig an metakril kislota efirlari - oligoefir 
metaknlatlar: uretan dimetakrilat (UDMA), butandioldimetakrilat 
(BDMA), geksadiol dimeta-krilat (GDMA) dekandioldimakrilat 
(DZMA), trietilenglikoldimeta-krilat (ТЕ GDMA) kiritiladi. KA ning 
tarkibida past yopishqoqlik va past molekular komponentlarning 
mavjudligi KA ning kinshish qobiliyatini oshiradi. Hajmda reaksiyaga

---

kirisha olm agan suyuq fazaning qoldiq qismi tish yum shoq 
to'qimasiga diffuziya qobiliyatini oshiradi, bu esa pulpada negativ 
o' zgarishlarni yuzaga keltiradi. R. Phillips ma’ lumotiga ко ‘ra (1991), 
p o lim e riz a ts iy a ja ra y o n id a n b ir kun o ‘tg ac h , 10-15%
polimerizatsiyaga uchramagan kompozit asosi qoladi.
Yangi, zamonaviy KA larda Bis - GMA boglovchi tarkibda 
asosiy ahamiyatga ega emas. Uni metakril kislotaning yangi 
texnologik va effektiv namunalari siqib chiqarmoqda. Bunday KA 
larga Isopast (Ivoclar - Vivadent), Definite (Degussa), Admira 
(voco), Terafil - 10, Terafil - 21 va Terafil - 31 (Stom a -
texnologiya laboratoriyasi) misol bo‘ladi.
Addukt Bis - GMA va metakril kislotaning boshqa hosilalari 
tish qattiq to‘qimalariga yaxshi adgeziv qobiliyatiga, tish qattiq 
to‘qimasining issiqlikdan kengayish koeffitsiyentidan farq qiladigan 
ko‘rsatkichga ega.
Polimerizatsiya jarayonida kompozit ashyolar zichligi ortadi, 
hajmda kamayadi va kirishadi. Bu ashyoning hajmi 2-5% ni tashkil 
qiladi. Ashyoning kirishishi polimer zanjir hosil qilishdagi metakril 
monomerlar orasidagi oraliqning kamayishidir. Polimerizatsiyagacha 
molekulararo oraliq 3-4 angestrem bo'lsa (Vander-Vals kuchi), 
polimerizatsiyadan so‘ng 1,54 angestremni tashkil etadi.
Polimerizatsiya davrida KA biotekis kirishadi. Agar kompozitning 
kirishish qobiliyatini 100% deb olsak, dastlabki 1,5-3 daqiqada 
ashyoning polimerizatsiyasining 60% ni, 5 daqiqadan so‘ng yana 
15% ni, qolgan 25% bir sutka davomida yuzaga keladi.
KA ning asosiy tarkibiy qismlaridan biri noorganik toidirgich 
hisoblanadi. Noorganik toidirgich hisobiga kompozit ashyoning 
kirishish xususiyati kamayadi, qattiqlik va mexanik mustahkamligi 
ortadi, suvning so‘rilishi kamayadi, termik kengayish pasayadi, 
ximiyaviy turg‘unligi ortadi, KA ning plastik xususiyatini ta’minlaydi. 
К A da noorganik to id irg ic h sifatida shishasim on bariyning 
maydalangan bolaklari, kvars, ortoklaz, aluminiy oksidi va sintetik 
silikat sirkoniy, pirogenetik ikki oksidli kremniy va boshqalar 
qollaniladi. Toldirgichning yuzasi g ‘adir-budur b o iish i juda 
ahamiyatlidir. Bu toldirgichni ashyo tarkibidagi organik matritsa

---

bilan bog‘lanish imkoniyatini beradi. Bunday yuqori xususiyatga 
ko'p miqdorda kremniy oksidi saqlovchi shishasimon silikat ega.
Toidirgich va organik asosning aloqasini oshirish maqsadida 
vinil guruh saqlovchi polifunksional birlashmali kremniy kislota eflrlari 
bilan maxsus ishlov beriladi (R. Bowen et a l, 1976). Toidirgich 
vinilalkoksisilanlar bilan maxsus ishlov berilgach, mustahkam 
birlashmali kimyoviy m onolit-polim er-m atritsa toidirgich yuzaga 
keladi. Kimyoviy usulda qotuvchi kompozitlarning polimerizatsiya 
re a k s iy a s in i te z la s h tiris h m aq sa d id a u la rn in g ta rk ib ig a
polimerizatsiya initsiatorlari va aktivatorlar qo‘shiladi. Ular quyidagi 
talablarga javob berishi kerak: past haroratda tezlikda radikallami 
hosil qilish va yuqori aktivlikka ega b o lish , saqlashda turg'un va 
hidga ega bolm aslik. Polimerizatsiya jarayonidagi initsiatorlar 
orasidakeng kolam da perokis benzoil asosi va anilin o ‘rinbosarlari 
(uchlamchi aromatik aminlar) asosidagi oksidlanish - qaytarilish 
tizimi qollanm oqda. Chiqarilayotgan stomatologik ashyolarda 
aktivator sifatida, asosan, NN - dimetil - n - tolundin:
N . ) ' Щ
CH3 
/
\ =
/
Xona haroratida amin ishtirokida perekis benzoil parchalanadi: 
(C6H5COO)2->2C6H 5C O O °^C 2H 5 + C 0 2 + C2H5COO°
Xona haroratida pereksi benzoildan ajralib chiqqan radikallar 
KA ni bog‘ lovchi polimerizatsiya jarayonini yuzaga keltiradi, natijada 
qattiq polimer matritsa hosil boladi.
KA ning turg‘unligini ta’minlash maqsadida polimerizatsiya 
ingibitorlari qo'shiladi, bu gidroxinon va uning hosilalaridir.
KA tarkibidagi erkin metakrilat guruhi va gidroxinonning o‘zaro 
ta’siri natijasida past reaksiyali xinon radikallari yuzaga keladi. Shuni 
eslatib о ‘tish kerakki, gidroxinonning hosil boigan hamma reaksiyali 
guruhlari monomerlaming polimerizatsiya reaksiyasini buza olmaydi. 
Ta’kidlab o‘tish kerakki, gidroxinon kislorod bolgandagina ingibitor 
sifatida ta’sir ko‘rsatadi.
0 ‘z-o‘zidan va nur bilan qotuvchi kompozitlar, adgeziv tizimlarda 
polimerizatsiya atomar kislorod ishtirokida bolganligi uchun,

---

polimerizatsiya jarayonida KA yuzasida noaktiv, kislorod bilan 
ingibirlangan, qalinligi 0,05 mmi polimerizatsiyalamnagan yopishqoq 
yaltiroq qavat yuzaga keladi.
Ashyoga plastik ishlov berilib, karioz bo‘shliqqa kiritilgach, 
kislorod bilan ingibirlangan qavat siqib chiqariladi. Natijada birlamchi 
adgeziya yuzaga keladi. Ingibirlangan adgeziv qatlami, KAga 
yopishib turgan
(C6H5COO)2 
> 
2C H5COO° 
> 
c 2h 5 
+ c o
2
+ 
c 6h 5c o o °
qatlam yoki keyingi qatlam (nur bilan qotuvchi kompozit ashyo 
qavatma-qavat kiritilganda) polimerizatsiya jarayonida kimyoviy 
aloqaga kirishadi (ikkilamchi adgeziya) (V.S. Novikov, 1999).
Tishlami qayta tiklashda kislorod bilan ingibirlangan qavatning 
ahamiyati katta. Bu chuqur joylashgan ashyo qavatlari havo kislorodi 
ta’sirida oksidlanishdan saqlaydi. Kompozit ashyosi, komponer va 
GIIQ (shishamonomer sementlar)ning tish qattiq to‘qimalari bilan 
mustahkam aloqasini yuzaga keltiradi. Shifokor tish yoki ashyo 
yuzasidagi oqish yaltiroq ingibirlangan qatlamga ehtiyotkorona 
munosabatda boiishi lozim. Kompozitni qavatma-qavat kiritishda, 
bu qatlam buzilsa, tish va kompozit oraliglda kuchsizlikchegarasi 
yuzaga keladi. Ma’lum vaqtdan so‘ng bu plomba ashyosining qisman 
yoki tolaligicha to lib ketishiga olib keladi. KA ning tish qattiq 
to‘qimalari bilan mustahkam b o g lan ish i uchun ingibirlangan 
qatlamni ashyoning yangi qismi bilan siqib chiqarish lozim. Faqat 
shundagina mustahkam kimyoviy aloqa yuzaga keladi.
Kimyoviy usulda qotuvchi KA tarkibiga H. Le et al. (1977-y.) 
b o ‘yicha, 21% addukt Bis - GMA yoki boshqa arom atik 
dimetakrilat; 9% monomer - eritgich (dimetakrilat tetra-, tri- yoki 
dietilenglikol); 0,06% ingibitor (gidroxinonning metil efiri); 0,15% 
tezlatgich (N, N - dimetil - n - tolun-din); 68,5% kuchaytiruvchi 
toidirgich (gidrofibizirlangankvarsbolaklarkattaligi 1-40 mkm 
boigan aluminiy oksidi yoki alumosilikat); 0,4% gidrofabizirlangan 
agent (metakriloksipropil - trimetoksi silak); 0,2% initsiator (perekis 
benziol); 0,5% UF - stabilizator! («Uvistan 247») va ranglar kiradi.
Zamonaviy kompozit ashyosi asosan bir rangda chiqarilib, asos 
(bazis) va katalitik pastadan iborat. Asos pasta tarkibiga boglovchi

---

oligoefirakrilat, toidirgich, alin tezlatgich (polimerizatsiya aktivatori) 
va ranglar (pigmentlar) kiradi. Katalitik pasta tarkibida bog‘lovchi, 
to idirgich va polimerizatsiya jarayonining initsiatori - perekis 
benzoilni saqlaydi.
Asos va katalitik pasta aralashtirilganda 1:1 nisbatda 20-30 
soniya polimerizatsiya davomida erkin radikallarning hosil b o lish
jarayoni yuzaga keladi.
Ashyo pastalar aralashtirilgandan so‘ng 5-6 daqiqa o‘tgach qotadi.
Polimerizatsiya tezligi initsiatormiqdori, polimerizatsiya harorati 
va ingibitorlar miqdoriga bogliq.
Kimyoviy plomba ashyosining polim erizatsiyasi plomba 
ashyosining miqdoriga va karioz bo‘shliqning hajmiga b ogliq emas. 
Plomba ashyosining polimerizatsiyasi sekin kechadi (5-6 daqiqa 
davomida), jarayon karioz bo‘shliq devorlaridan, «plomba-tish qattiq 
to‘qimasi» chegarasidan hech qanday stressga uchramay amalga 
oshadi.
Shuning uchun ashyo tish to‘qimasiga yopishib qoladi. Plomba 
ashyosining kirishishi polimerizatsiya jarayonida tish pulpasiga 
qaratilgan holda boradi.
Kim yoviy kom pozit ashyosini taqsim lash va pastalarni 
aralashtirishda qisqa vaqt talab qilinishi, ashyoni qavatma-qavat 
kiritilishining qiyinligi va rang tanlab bolm asligi tufayli ko‘pchilik 
stomatologlar kimyoviy kompozit ashyosi o‘miga nur bilan qotuvchi 
kompozit ashyosidan foydalanadilar.