Страница: из 60

Страница:из 60

1
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
Qo`lyozma huquqida
Jalilova Muavvar
“
Topishmoqlarning atropotsentrik talqini”
mavzusidagi 5220100
–
FILOLOGIYA (o`zbek filologiyasi) ta`lim yo`nalishi
bo`yicha bakalavr akademik darajasini olish uchun yozgan
llmiy rahbar:
f.f.d.
D.Nabiyeva
ANDIJON
–
2017
BITIRUV
MALAKAVIY ISHI
2
MUNDARIJA
Kirish
. Tadqiqotning
umumiy tavsifi..........................................
...
..
3
I bob. Antroposentri
k paradigma va uning tadqiq
imkoniyatlari
........................................................................
..
6
1.1.
Tilshunoslikda antroposentrik paradigmaning maydonga kelishi
.........
13
1.2.
T
afakkur
va u
ning tilda aks
etishi
..............................................
17
II bob T
opishmoqlarda shaxs omilining aks etishi
...........................
.
22
2.1.
Topishmoqlarda “shaxs omili”
..........................................
......
.29
2.2.
Topishmoqlar semantikasi
......................................................
39
2.3.
Topishmoqlarda lisoniy shaxsning namoyon bo`
lishi.......................
44
Xulosa
..................................................................................
55
Adabiyotlar ro`yhati
............................................................
.....
58
3
KIRISH
Mavzun
ing dolzarbligi.
Taniqli rus tilshunosi Yu. N. Karaulov til va shaxs
masalalariga bag`ishlangan maqolalar to`plamiga yozgan so`zboshisida “Har
qanday matn ortida lisoniy tizilmalarni egallagan muayyan shaxs turadi” degan
fikrni alohida ta’kidlagan edi”
1
.
Til va shaxs munosabatlarini yoritib berishda eng
muhim manba bu matn ekanligini e’tiborga olsak, ishimizning o`rganish obyekti
aynan topishmoqlar matni bilan bog`liqligi ko`zga tashlanadi.
Topishmoqlar hayotni o`ziga xos badiiy aks ettirishning bi
r shakli bo`lib, unda
borliqdagi narsa va hodisalar muayyan shaxs (topishmoq aytuvchi) ning nuqtayi
nazari, tasavvuri
,
dunyoni anglashdan yuzaga kelgan xulosalari tasvirlanadi. Bunda
tasvirlanish usuli yashirin tarizda ifodalanadi. Shu nuqtayi nazardan Yu.
N.
Karaulovaning til va shaxs masalalari yuzasidan ta’kidlagan fikrlariga
atroflicha
izoh bersak bo`ladi. To`g`ri
,
topishmoq xalq og`zaki ijodi bo`lib, uning egasi
ma’lum bir shaxs emas, xalq hisoblanadi. Biroq
,
topishmoqlar mat
n
i ham tilning
barcha sathl
arini mujassam etuvchi nutqiy tuzilma so`zlovchi (topishmoq aytuvchi)
shaxsining lisoniy imkoniyatlarini namoyon etuvchi hodisa hamdir. Topishmoqlar
yaratuvchi shaxs (yoki xalq) ning badiiy ijod mahsuli ekan, albatta, unda til va
shaxs munosabatlari mavjud
dir. Biz ushbu mavjudlikni tilshunoslik nuqtayi
nazaridan
matnning
antroposentrik
talqini
tushunchasi
orqali
yoritib
bermoqchimiz. Chunki antropo
sentrik talqin tilshunoslik sohasining til va shaxs
munosabatlariga, uning manbasi bo`lgan matn va uni yaratuvc
hi shaxsga
,
til
materialining qanday amal qilinishiga,
bugungi kundagi
ahamiyatiga, unda
ifodalanayotgan mazmunning davr bilan aloqasi kabi masalalariga e’tibor q
a
ratadi
.
Shu bois ishimizning I
bobida antroposentrik talqin,
antroposentrik paradigma,
antro
posentrizm kabi tushunchalar mohiyatini anglashga va kengroq tushunishga
e’tibor
qaratishni maqu
l
ko`rdik.
Durdona Xudoyberganovaning “O`zbek tilshunosligida matnning
antroposentrik talqini” mavzusidagi maqolasida quyidagi fikrlarni ko`rishimiz
1
Худойберганова
D
.
Ў
збек тилшуносл
ида матннинг антропоцентрик тадқиқ
и //
Ў
збек тили ва адабиети,
2014, 53
-
бет.
5
borayotganidan ham uning mazmuniga aniqlik kiritish mumkin
.
Bu aniqlikning
amaliy jihatlarini II
bobning qismlari orqali ko`rib chiqamiz.
. Topishmoqlar matni
asosida antroposentrizmni o`rganishga qaratilgan tadqiqotlarning kam ekanligini
ta’kidlagan holda bitiruv malakaviy ish uchun tanlangan mazkur mavzu o`z
dolzarbligini belgilaydi.
Ishning ma
qsadi va vazifalari.
Tilshunoslikning so`nggi yo`nalishlaridan
biri antroposentrizmning mazmun
-
mohiyatini ochib berish, uning fanda yuzaga
kelish ehtiyojining sabablarini o`rganish
ishning asosiy maqsadini tashkil qiladi.
Mazkur maqsadga erishishi uchun
ozbek xalq topishmoql
ari
na’munalarini to`plab,
ularni antroposentrik yo`nalish mohiyatidan kelib chiqib amaliyotga tadbiq qilishni
o`z oldimizga vazifa sifatida belgilaymiz.
Tadqiqot metodi.
Ishni o’rganishda keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida
yar
atilgan ilmiy asarlar, dissertatsiyalar, avtoreferatlardan keng va ijodiy
yondashgan holda foydalanildi. Shuningdek ishda tavsifiy, qiyosiy, tasnifiy,
kontekstual,
k
omponent tahlil kabi tadqiqot metodlariga murojaat qilindi.
Ishningning obyekti va predmeti
.
Antroposentrizm, antroposentrik
paradigma, antroposentrik taf
akkur
tadqiqot obyektini tashkil qiladi.
Tilda shaxs
omilining o`rni va uning namoyon bo`lishini yoritib berish uchun tanlangan o`zbek
xalq topishmoqlar
ining
matni
bitiruv malakaviy ishning pre
dmetini belgilaydi.
Tadqiqot natijalari
.
Tadqiqotda chiqarilgan xulosalardan
umumta’lim
maktablarida, litsey va kollejlarda universitetning filologiya fakultetlarida “Hozirgi
adabiy o`zbek tili”, “Badiiy matn
tahlili”, “Matn tilshunosligi”
kabi fanlar
i bo`yicha
o`quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. Shuningdek, mazkur tadqiqotda
taqdim etilgan kuzatish va umumlashmala
da
lisoniy shaxsning
namoyon bo`lishi
yuzasidan kelajakda olib boriladigan tadqiqotlar samaradorligiga ma’lum darajada
ijobiy
ta’sir ko`rsatadi, deb umid qilamiz.
Tadqiqotning tuzilishi va tarkibi.
Bitiruv malakaviy ish o`z oldiga qo`ygan
maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatini o`z ichiga oladi.
8
munosabati),
pragmatika (
belgining tildan foydalanuvchi odam bilan munosabati).
Nizomiddin
Mahmudovning takidlashicha, Yu.
S.
Stepanov butun boshli
monografiyasini uch paradigman
ing batafsil tadqiqiga bag`ishlaydi. Bu uch
paradigma quyidagilar:
“
1.
Semantik paradigma (
“nom falsafasi”
)
tilga seman
tik
yondashuv ifodasi sifatida. 2. Sintaktik paradigma (
“predikat falsafasi” tilga
sintaktik y
ondashuv ifodasi sifatida ). 3.
Pragmatik p
aradigma (“egosentrik so`zlar
falsafasi” tilga pragmati
k
yondashuv ifoda
si sifatida)”. Pragmatika
belgining tildan
foydalanuvchi
shaxs
bilan munosabati bo`lganligi bois ham alohida diqqatga
sazovor.
Shu bois
Stepanov bu paradigmalarning uchinchisi haqida q
uyidagi
fikrlarni keltiradi: “Til falsafasining yangi paradigmasi
oldingi ikki paradigmaga
qaraganda ikki mutloq farq bilan xarakterlanadi; 1) yaxlit til undan foydalanuvchi
subyekt bilan
–
“Men” bilan bog`lanadi; 2) til
tavsifi
uchun
foydalaniladigan
barc
ha tushunchalar relyativlashtiriladi (vazifasiga nisbatlanadi): nomlar,
predikatlar, gaplar
–
ularning barchasi bir
-
biridan farqli bo`lsa
-
da, vazifalar sifatida
qaraladi”
5
. Bu paradigmaning ahamiyatli jihati shundaki, unda faqat tilning o`zi
emas, balki ti
ldan foydalanuvchi, tilning egasi ham tadqiq obyekti tarkibi
da
tabi
iy
ravishda isht
irok etadi. Tilshunoslikda mavj
ud bu uch paradigm
a
haqida fikrlarni
aynan keltirishimizning sababi ham shuki, bizningcha o`rganayotgan masa
la
–
“antroposentrik paradigma”
ni
ng tub ildizi shu uchinchi paradigmaga borib
taqaladi.
Zamonaviy tilshunoslikda yetakchi o`rinda turgan inson omilini til bilan
uzviy ravishda o`rganuvchi antroposentrizm prinsipi ( “antro”
–
odam, “centrum”
–
markaz) ning asl mazmuni ham “til va shaxs” m
unosabatidan iboratdir.
Bugungi
tilshunoslik fanida paradigmalar miqdori haqida turli fiklar ma
v
jud bo`lsa
-
da,
asosan, uch paradigmani farqlash an’ana tusini olgan, ya’ni 1) qiyosiy
-
tarixiy, 2)
sistem
-
struktur, 3) antroposentrik paradigmalar
.
Shu uch parad
igm
a
orqali
tilshunoslik fanida til mohiyatini o`rganishda ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Har bir paradigm
a
tarafdorlari o`z fikrlarini
bir
-
birini inkor qilmagan holda
asoslashga hrakat qiladilar. Bulardan eng yoshi antroposentrik paradigmadir.
Mening
c
ha, antroposentrik paradigmani ham tilning barcha jihatlariga talqin
5
Ў
ша ма
қ
ола. 4
-
бет.
9
qilgan holda amaliyotga tadbiq qilish tilning rivojlanish qonuniyatlari
mohiyatini
kengroq yoritishga, tilning jamiyat hayotidagi ahamiyatini batafsil tushuntirishga
xizmat qiladi.
Nizomiddin Mahmudov o`z maqolasida yuqoridagi uch paradigmaning mohiyati
haqida V.A.Maslovaning qisqacha tavsifini keltiradi. Shu
qisqacha tavsif bizning
antroposentrik paradigma haqidagi tushunchalarimizni shakllantirishimiz uchun
asos bo`lishi mumkinl
igini inobatga olgan holda V. A. Maslovaning tavsifiga
e`tibor qaratishni o`rinli deb bildik. Qiyosiy
-
tarixiy paradigma lingvistikadagi
dastlabki ilmiy paradigma bo`lgan, zotan qiyosiy
-
tarixiy metod tilni tadqiq
etishning birinchi maxsus metodi bo`lgan.
Bu
tun XIX asr ayni shu metod ostida
o`tdi. Sistem
-
struktur paradigmada diqqat predmet, narsa, nomga qaratiladi,
shuning uchun diqqat markazida
so`z turdi.
Antroposentrik paradigma tadqiqotchi
diqqatining bilish obyektidan subyektiga ko`chishidir, ya’ni bund
a inson tilning
ichida va til inson tarkibida o`rganiladi
6
.
Ko`rinib turibdiki, antroposentrik
paradigma tilshunoslik fanidagi ehtiyoj natijasi o`laroq maydonga kelgan. Qiyosiy
-
tarixiy tilshunoslikda ham, sistem
-
struktur tilshunoslikda ham til faqat bir
yoqlama o`rgani
lgan.
Sistem
-
struktur paradigma
ham tilshunoslik fanidagi ilg`or va ijobiy
yo`nalishdir. Biroq, uning
markazida so`z
turar ekan tilning mukammal tadqiqi
uchun asos bo`la olmaydi. Chunki u tilni immanent holatda, ya’ni sohibidan
tamoman
ajratilgan holda o`rganishni tadqiqotning asosi deb biladi.
Ammo, “hech
bir tilni “til egasi”dan ajratgan holda to`liq va to`g`ri o`rganish mumkin emas.
Chunki har bir nutqiy aktda so`zlovchi shaxsining izi sezilib turadi”
7
.
Antroposentrik paradigma til
va insonning o`zaro munosabatiga quriladiki, bunda
subyekt
ta`sirining ustunlik darajasi ko`proq seziladi. Chunki tilning ijtimoiyligi,
uning mavjudligi, shakllanishi
–
barchasi undan foydalanuvchi shaxslar faoliyati
bilan bog`liq. Agar til mavjud bo`ls
a
-
yu undan hech kim foydalanmasa, o`z
e
gasi
bo`lmasa, u til o
`liklik maqomiga tushib qoladi, rivojlanmaydi, shakllanmaydi, o`z
6
Ў
ша ма
қ
ола. 5
-
бет.
7
Нурмонов А
.Танланган асарлар
.
III
жилд
.
–
T
.:
Академнашр
.
2012, 263
-
бет.