Stressli vaziyatda koping-strategiya uslublari

Stressli vaziyatda koping-strategiya uslublari
Psixologiyada koping xulq-atvor XX asrning 2 yarmida vujudga kelgan. Koping xulq-atvor ingliz tilidan olingan bo‘lib “cope, to cope” - yenga olish, bartaraf qilish degan ma’nolarni anglatadi. Ushbu termini birinchi bo‘lib L.Merfi 1962 yil bolalarda inqiroz davrida muammoni qanday qilib yengishni o‘rganish vaqtida foydalangan. A.Maslau esa bu terminni fanga kiritgan. Umuman olganda koping xulq-atvor individning hayotiy muammolarni yechishga tayyorgarligi bilan xarakterlanadi.
“Koping strategiyasi” tushunchasi jarayon resurslarini boshqarish sifatida ham
keng tahlil qilinadi. Taxminlarga ko‘ra hayotiy murakkabliklarni bartaraf etish mohiyatan shaxs resurslarini safarbar etish orqali amalga oshiriladi. Koping strategiya va uning usullari himoya mehanizmlaridan farqlanganda konstruktiv faol zarurat nazarda tutiladi va vaziyat orqali yoqimsizliklardan chetlashishga harakatdir. Psixologiyada kopingning predmeti mavjud bo‘lib, u maxsus tadqiqot hududida insondagi emotsional mexanizm va rasional regulyatsiyani o‘rganishda o‘zining maqsadli optimal xulq-atvoriga ko‘ra hayotiy holatlarni o‘zining maqsadlariga muvofiq qayta qurishni amalga oshiradi.
Shaxsning stressli vaziyatlardagi koping xulq-atvori ma’lum darajada stressli
vaziyatlarda javob reaksiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa o‘smirlik
davrida bu jarayonga jiddiy qarash kerak bo‘ladi. Shuni hisobga olib o‘smirlarda
koping xulq-atvor va stressli vaziyatlarda javob reaksiyasi o‘rtasidagi mutanosiblik
bilan bog‘liq ijtimoiy psixologik omillarni empirik jihatdan o‘rganish va shartli
ravishda qabul qilingan mezonlar asosida uning natijalarini tahlil qilish ko‘zda tutilgan edi. Ushbu vazifani amalga oshirish uchun tadqiqot metodikalari tanlandi.
Yana shuni ta’kidlash joizki, ba’zan har bir o‘smir stressli vaziyatlarda o‘z
imkoniyatlariga adekvat baho bera olishga ma’lum ma’noda qiyinchilikka uchrashi
mumkin. Bizningcha, bunday qiyinchilik zamirida stressli vaziyatlar haqida yetarli
tasavvurga ega emasligi bilan izohlash mumkin. Endi bevosita mazkur metodikalar yordamida olingan empirik ma’lumotlar tahliliga o‘tamiz. Dastavval shuni ta’kidlash joizki, natijalar taniqli psixologlar S.Norman, D.F.Endler, D.A.Djeyms, M.I.Parkerlar tomonidan ishlab chiqilgan maxsus uch shkalali (topshiriqni hal qilishga, emotsiyaga va qochishga yo‘nalgan koping (a) qochish shkalasi ichidan bosh tortish, chalg‘ish subshkalasi, b) qochish shkalasi ichidan ijtimoiy chalg‘ish subshkalasi)) usullar majmuasini qo‘llash asosida va barcha empirik dalillarning haqqoniyligini tasdiqlovchi qo‘shimcha statistik mezonlar yordamida aniqlandi. Buning uchun ma’lum ilmiy adabiyotlardagi nazariy va amaliy fikrlar asos qilib olindi. psixologik himoya harakati tashqi tanqidiy vaziyatlardan kelib chiqishi mumkin, ammo bizning fikrimizcha, shaxsiy omillar ancha muhimroqdir, buning natijasida himoyaning tipik shakllari shakllanishi mumkin. Axir, tajriba shuni ko'rsatadiki, turli xil hayotiy vaziyatlarda odam ushbu shaxsga xos bo'lgan munosabatlar asosida ishlab chiqilgan o'xshash xulq-atvor konstruktsiyalaridan foydalanadi. Masalan, inson nafaqat falokatni boshdan kechirganda, balki har qanday tanqidiy va kundalik vaziyatda ham ojiz qurbon rolini o'ynashi mumkin, chunki o'tmishda u ma'lum bir ijobiy tajriba (qo'llab-quvvatlash, homiylik, e'tibor, g'amxo'rlik) bergan. Bunday psixologik mudofaa "men" kuchlarini kuchaytirganligini, salbiy tajribalardan shaxsiy erkinlikni his qilish imkonini berganligini, ma'lum foyda keltirganligini hisobga olsak, u arsenalda mustahkamlanadi va ushbu mavzu uchun odatiy holga aylanadi.

Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, himoyani tashkil etish va uning tashqi zararli ta'sirlarga qarshi turish qobiliyati turli odamlar uchun bir xil emas. O'rnatilgan himoya tizimi ba'zilarni salbiy ta'sirlardan himoya qilmaydi, boshqalari esa shunchalik qattiq himoyalanganki, shaxsiy rivojlanishga to'sqinlik qiladigan o'ziga xos "ish" shakllanadi. Albatta, psixologik himoya kuchlanishni pasaytiradi, farovonlikni yaxshilaydi, lekin ba'zida bu to'siqni ushlab turish uchun juda ko'p kuch va energiya talab etiladi. Bularning barchasi oxir-oqibat surunkali charchoqqa yoki umumiy tashvishning kuchayishiga, tashqi dunyodan izolyatsiyaga (giperrefleksiya) olib keladi. Bu holat, ayniqsa, jabrlanuvchi bo'lgan o'spirin zaif "men" uchun xavflidir, chunki bunday sub'ektda allaqachon kuchli psixologik himoya mavjud bo'lib, u atrof-muhitni idrok etishning noadekvatligini oshiradi (o'zini aldash), kuchli to'siq hosil bo'ladi. va saqlanadi, va, natijada, u tegishli buzg'unchi xatti-harakat yangilanadi.

Ko'rib turganingizdek, psixologiyada psixologik himoya muammosi munozarali. Bir tomondan, bu aqliy uyg'unlikni saqlash istagi, boshqa tomondan, o'zini bunday holatda ushlab turish uchun juda ko'p energiya sarflash.
Psixologik himoya mexanizmlarining ijobiy tomonlari ham mavjud. Shunday qilib, har qanday himoya, shu jumladan psixologik, xavfsizlikni ta'minlash uchun mo'ljallangan. "Xavfsizlik ko'pincha ob'ekt, hodisa, jarayonning tashqi tomondan maqsadli, buzg'unchi ta'sir sharoitida o'z mohiyatini va asosiy xususiyatlarini saqlab qolish qobiliyati sifatida qaraladi ...".