«студенческий вестник»

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Afg’oniston bo’yicha “Tinchlik 
jarayoni, xavfsizlik sohasida hamkorlik va mintaqaviy sheriklik” mavzusida o’tkazilgan xalqaro 
konferensiyadagi nutqi.
2. “O’qituvchi nimalarni bilishi kerak?” N.M.Bekniyozov “Fan va texnologiyalar Markazining 
bosmaxonasi” Toshkent-2016 . [5, 53-59-bet]. 
3. Department for Education, National curriculum in England: English programmes of study. 2013. 
4. Kid’s English 3. S.Xan, L.Jo’rayev, K.Inogamova “O’zbekiston” Toshkent-2017 [4, 5-bet]. 
 
 

---

Журнал «Студенческий вестник» 
№ 7 (152), часть 3, 2021 г. 
93 
МУҲОКАМА НУТҚИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ 
Дадажонов Авазбек Рахматжон ўғли 
магистрант,
Фарғона давлат университети, 
Ўзбекистон, Фарғона 
Ҳожалиев Исмоил Толипович 
доцент,
Фарғона давлат университети, 
Ўзбекистон, Фарғона 
 
АННОТАЦИЯ 
Мақолада муҳокама нутқи ва унинг ўзига хос хусусиятлари ёритиб берилган. Бу борадаги 
тилшунос олимлар фикри умумлаштирилган ҳамда ана шу назарий қарашлар асосида 
муҳокама нутқига хос белгилар аниқланган.
 
Калит сўз ва иборалар: монологик нутқ, нутқ типи, тасвир, ривоя, муҳокама, тафаккур, 
тил, сўзловчи нияти, фикрлаш жараёни, нутқий жараён, сабаб-оқибат муносбати, фикрлашнинг 
структур бирлиги, мантиқий бирлик, ҳукм, хулоса. 
Монологик нутқ функционал-мазмуний жиҳатдан тасвир, ривоя, муҳокама каби 
типларга бўлинади. Бу уч нутқ типи ўзига хос лингвистик белгилари билан бир-биридан 
фарқланади. Шунингдек, тил ва нутқ бирликлари нутқ типларига хосланади. Нутқ типлари тил 
бирликларини ҳам “танлаб олади”ки, бу ҳол тилшуносликда ўрганилган ҳодисаларнинг янги 
қирраларини ҳам очишга имкон беради. Шундай экан, функционал – мазмуний нутқ 
типларининг ўқиш-ўрганишдаги амалий қиммати беқиёс, шунинг учун Ғарбий Европа ва рус 
тилшунослигида бу масалага эътибор кучайиши билан мактаб дарсликларига ҳам киритилган. 
Кейинги пайтда ўрта умумий таълим мактаблари она тили программаларига “тасвир”, “ривоя”, 
“муҳокама” каби аматалар киритилган [6]. Бироқ улар ўзбек тилшунослигида ўрганилмагани 
учун мактаб дарсликларида улар ҳақида маълумот берилмаган. Бу ҳам функционал-мазмуний 
нутқ типларининг назарий асосларини ишлаб чиқиш заруриятини кучайтиради. 
Монологик нутқ услубий мақсаддан келиб чиқиб, хилма-хил нутқий-услубий кўринишга 
эга бўлади [8, 456-458], шундай кўринишларидан бири функционал-мазмуний дифференциал 
белгиларга эга бўлиб тасвир, ривоя, муҳокамадир дея эътироф этилади [2, 58]. 
Тил ва тафаккур муносабати фикрлаш жараёни ва нутқий жараён, сўзловчи нияти ва 
унинг ифодаланиши ва бошқа кўплаб муаммоларни гапдан юқори бирликларга мурожаат 
қилиш, уларни таҳлил қилиш асосида ечиш мумкин бўлади. Чунки инсон алоҳида олинган сўз 
ёрдамида гапирмагандек, у аввалдан ўйланган биргина гап билан фикрламайди. Одамда фикр 
айтиш нияти туғилганда унинг тафаккурида ягона бир гап эмас, бутун бошли матн 
шаклланади. Фикрлаш ўртасидаги муносабат бошланганда фикрлаш жараёни юзага келади ва 
бу жараён тилда маълум бир формада ўз ифодасини топади. Фикрлаш жараёнининг тилдаги 
ифодаси монологик нутқ типларида ўз аксини топади. Ана шундай нутқ тирларидан бири 
муҳокама ҳисобланади. 
Муҳокама сўзи ҳозирда икки маънода ишлатилмоқда: 1. Оддий сўз сифатида. 
2. Терминологик маънода [9, 127-129]. 
Биринчи ҳолатда бирор хулосага келиш учун кўпчиликнинг фикрини олиш, фикрлашиш, 
ҳар томонлама ўйлаш; фикр юритиш, мулоҳаза; фикр [6, 664] каби хилма- хил маъноларни 
англатади: Иброҳимов қаерга бормасин шундан гап очилиб, ҳар ким ўз фикр- мулоҳазасини